*
رێكخراوا وەلاتێن هنارتنا خاما نەفتێ كو پێك هاتیە ژ 14 وەلاتان، یا نافداركری ب بنافێ(ئۆپیك) وە ب هاریكاریا 10 وەلاتێن دەرفەی ئۆپیك ل كونفراس خووی ێ 167 ل باژێری (فینا) بریارەكی دیروكی وێرانە لسەر (كێمكرنا بەرهەمێ هنارتنا خاما نەفتێ بو 9 مەهیێن دیتربو ناف سویكا جیهانییا نەفتێ ب قەبارا -1.2 ملیونەك ودوو سەد هزار برمیلێ نەفتا خام دایە) بو مەبەستا راگرتنا پارسەنگا دناف بەرا قەبارا بەرهەمێ نەفتا روژانە وقەبارا داخازا لسەر هەی) بو سەخمەراتیا (راگرتنا بەهایێ نەفتا خام) لسەر ئاستێ سویكا چیهانیا نەفتێ.
د ڤێ كومبونێدا (وان هەر 24 وەلاتنا پروتوكولەكا بەردەوامی) ئیمزاكرینە).بەها وسەنگا وێ پروتوكولێ د ڤان خالیێن خوارێدا یا دیارە:
1. پروتوكول یا چورێ دائمی یە) دناف بەرا وان 24 وەلاتان دا بو راگرتن وبەرزكردنا بەهایێ خاما نەفتێ د بەرژەوەندیا وەلات وەگەلیێن خودان هنارتنا بەرهەمێ نەفتا خام بن.
2. بەرهەمێ وان 24 وەلاتان 47% ژ هەمێ بەرهەمێ روژانەیا خاما نەفتێ یە كە روژانە نێزیكی 98 ملیون بەرمیلێت خاما نەفتێ بەرهەم تێن. قەبارا بەرهەمێ وان 24 وەلاتا رولەكێ راستەخوو دێ هەبیت لسەر (كونترول كردنا بەهایێ نەفتا خام) وچوریێت دیترێێن مشتقاتێن بەرهەمێ پیشەسازیا نەفتا خام وگازا سروشتی.
3. بو چارا ئێكێ یە، وەلاتیێن خودان شیانێن بەرهەمهینانا نەفتا خام ل هەمی كشورەیێن چیهانێ پشك داری د وێ پروتوكولێ دا كری، وەكو (روسیا، مكسیك، كازخستان،مالیزیا)، ئەفە ژی دێ بیتە پالدەر وهێز بو پشكداریا وەلاتێن دیتر یێن خودان بەرهەمیێن فروتنا نەفتا خام ل كومبونا داهاتیدا بێتەكردن ل مەها كانونا ئێكێ یا ئەف سالەدا.
5. ئەف بریارە هاتیە دانان لسەر زوریا كەێشە وئالوزی ونەسەقامگیریا چەند وەلاتێن ئەندام دناف رێكخراو (ئۆپیك)دا،، وەكو رەوشا وەلاتێن (فنزویلا، لیبیا، ئیرانێ) كەبوینە هوویا دابەزینا بەرهەمێ نەفتا خام دناف وان 3ێ وەلاتان دا).
كاودان وكێشێن وەلاتێن خودان فروتنا خاما نەفتێ:
ئەو كاودان وكێشە ل جورێ نافخوی ودەرڤەینە، لەوانێ یاپ سەناهی نینە كو وەلاتێن خودان بەرهەمهینان وفروتنا نەفتا خام بشیێن (كونترول كردنا سویك وبەهایێ نەفتێ بكەن)، لەوانێ ژی بەهایێ نەفتا خام لڤان چەند سالاندا ب (گور بەرزبویە ودابەزیە دناف بەرا (30 $ تا 147 $ / بەرمیلەكا نەفتا خام) ئەفە ژی یا بویە، ودێ بیتە هوویا نەسەقامكیریێ وترسێ لسەر ئابووریا وەلاتێن نەفت وكازێ دفروشێن و دكرێن، ژبەر فێ چەندێ ژی(ئۆپیك وەلاتێن دەرفەی ئۆپیك) داخازێ وهەول ددن كو بەهایێ نەفتا خام وەكو ژێدەرەكیێ سەرەكیێ یێ زاخا چیهانیە بێتە كونترول كردن، وتوخیبەك بو بەهایێ نەفتا خام (80$/ بەرمیلەكا نەفتا خام بێتە دانان،كو د بەرژەوەندیا هەمی وەلاتا ندا بیت،.
كێشین دكەڤنە بەرا بەری كونترول كردنا بەهایێ نەفتا خام بڤان خالا تێنە دیار كردن :
1. پاشكەتن وپێشكەتنا ئاستێ ئابووریا وەلاتێن جیهانێ، بو نمونە پێشكەتنا ئاستێ ئابووری ل چینێ وهندستانێ بەران بەری پاشكەتنا وێ ل ئەمریكا وئێكەتیا ئەوروپا، ئەفە ژی راستە خوو تەشنە دكەتە سەر سویكا بازرگانیێ وپێش كەتنا ژین وژیان ل وان وەلاتاندا، لەوانێ هەر وەلاتەك هەول ددەت وان پێتگافا پافێت د خزمەتا وان وهەڤپەیمانێن واندا بیت،وە ئەفە دبێتە هوویا ململانێ ونەسەقامكیریێ دناف وەلاتان دا.
2. شەرێ راستە خوو ونەراستە دهێتە كردن دژی وەلاتێن ئەندام دناف رێكخراوا (ئۆپیك) دا بو مەبەستا لەوازكردنا رولێ ئۆپیك، بو نمونە نووكە 3ێ وەلاتێن ب هێز دناف ئۆپیك دا د وێ قەیرانێ دا دژین، وەكو (فنزویلا، ئیران، لیبیا)،وە بو هوویا دابەزینا بەرهەمێ نەفتا خام دناف وان 3ێ وەلاتان دا. وەلاتێن ئۆپیك خودان 75% ژ قەبارا ئیحتیاتێ نەفتا خاما چیهانێ یە و34% ژ بەرهەمهینانا نەفتا خام وقەبارەكا زورا كازا سروشتیە. لەوانێ ژی ئۆپیك شیان هەنە ل ئەفرو وسوباهی رولەكێ مەزن بكەت لسەر پێشكەتن وپاشكەتنا ئابووری وبازركانیا وەلاتێن جیهانێ برێكا كونترول كردنا بەرهەمی وبەهایێ نەفتا خام ل بازار وسویكا نەفتا خام دا.
3. بەرزبونا قەبارا بەرهەمێ نەفتا خام ژ (بەرێ زیتێ) ا ل ئەمریكا تا نووكە كەهشتیە نێزیكی 9 ملیون بەرمیلا / روژێدا. بەرا بەری بەرزبونا بەهەمی نەفتا خام ل روسیا تا 11 میلون بەرمیلا / روژێدا. لێ روسیا خودان شانە وخودان بەرهەمی فروتنا نەفتا خام مە، زێدەباری مەسترین وەلاتە بو فروتنا كازا سروشتی، لێ ئەمریكا پێویستیا ب 21-23 ملیون بەرمیلا هەی / روژێدا، یان كو بەرهەمێ وێ تیرا وی وەلاتێ نا كەت، كە ناچاراە روژانە 12-13 ملیون بەرمیلێت نەفتا خام بكریت، ژبلێ وێ چەندێ كو شانێت تكنولوجیا نوویا یا كولان ودەێخستنا نەفتا خام وپاگ كردنا شوێنەوارین لەوتینا ژینگەهێ یا كاتیە) وگرانیەكا زورە لسەر وان كومپانێـت نەفتا خام بەرهەم دهینێن ژ (بەرێ زەیتی)، چونكە بەهایێ دەرێخستنا ئێك بەرمیلا نەفتا خام دكەهتە (60 تا 80$).
4. كرین وفروتنا نەفتا خام ب (دولاری-$) تێتە كرین وفروتن، ل دەمەكێ بەهایێ دولاری ئاكنچی نینە، نووكە بەهایێ دولاری شكەستیە، ئەڤە ژی باركرانیەكا مە زنە لسەر وەلاتێن نەفتا خام دفروشێن، وەكو وەلاتێن (ئۆپیك)، بەرا بەری ژی، وەلاتێن نەفتا خام دكرن (نەخاسمە وەلاتێن پیشەسازی) زور نەفتا خام دكرن بو كارهینانێ بو عومباركردنا نەفتا خام) بو تەنگاڤیا(ازمات) ل ئەكرا راكرتنا و یان گیروكردنا گەهاندنا نەفتا خام بو ناف سویكا چیهانی، وەكو نووكە دیار كو (گەف وترسەكا مەزنا هەی لسەر رێكیێن ڤەگوهاستنا نەفتا خام - ل تەدگافا هورمز و عەدەن گەمیێن فەكوهاستنا نەفتا خام)بو سویكا جیهانێ.
5. داتایێن لسەر قەربارا عومباركریا نەفتا خام ل وەلاتێن پیشەسازی وەكو ئەمریكا بو 56 1روژا، المانیا 120 فرنسا 90 روژا،یاپان 170 روژا،چینێ 65 روژا، هندستان 45 روژا) یا بویە هوویەكا قورس بو راگرتنا پارسەنگا قابارا دگەهتە بازاری وقەبارا داخازا روژانە لسەر نەفتا خام.ئەفە ژی شپا خوو كریە سەر نەسەقامكیریا بەهایێ نەفتا خام
6. هەر وەسا نەبونا داتایێن راستگوویێن چیهانێ لسەر ئاستێ پێشكەتن وپاشكەتنا ئابووریا وەلاتێن زور نەفت وكازا سرزشتی بكاردهینێن، بوینە ئاستەنك بو كونترول كردنا بەهایێ نەفتا خام.
7. كارهینانا تكنولوچیا نووی بو پەداكردن وبەرزكردنا ریژەهیا % ژێدەرێن زاخێ دەنكویەكی بلاف كریە كو لپاشە روژێدا داخاز لسەر نەفتا خام دێ كێم بیت، لێ زور بەیا داتایێن دیتر، وەكو( زێدەبونا مروفا، پێشكەتنا ئابووری، ئەرزانیا نەفتا خام بەران بەری بەهایێ ژیدریێن دیترێن زاخی )دیار دكە كو داخازی لسەر نەفتا خام بەرف بەرزبونەكا مەزن دچیت وترسەك ژی پەیداكریە كو لپاشە روژێ دێ ئابووریا چیهانێ بەر خرابیفە چیت، چونكە قەبارا ئیحتیاتێ نەفتا خام ل چیهانێ بەشی 40-45 سالیێن دیتر دكەت وقەبارا كازا سروشتی بو 60-65 سالیێن دیتر دكەن، لەوانی هەر نووكە وەلاتێن پیشە سازی هەول دەدن بو پێشكەتنا كارهینانا ژیدلایێن دیترێن زاخێ بدەن داكو پیشێن ڤالاهیا كێمبونا نەفت وكازێ پربكەن پشتی 40-65 سالیێن بوریدا.
8. قەربارا نەفتا خام یا نە ئاكنجیە لبەر 7 هوویێن سەری هاتینە دیار كردن زێدەباری بەر فرەهبونا مللملانێ ورگاتییا -وتیروری- الارهاب، و گەف بو كارهانینا هیزیێن لەشكەری بو چارەسەكردنا ئالوزی وكیشان دناف بەرا وەلاتێن پیشەسازی و وەلاتێن خودان ژێدەرین ئیحتیات وبەرهەمی نەفت وكازا سروشتی بوینە هویێن كارتێكردنی لسەر بەرزبون ودابەزینا بەهایێ فروتن وكرینا نەفتا خام وكازا سروشتی
9. جاران ژی فاكتریێن سروشتی،وەكو (سەقای، بەربزبونا پێلیت ئافێ، هوورە بایێت دژوار،خول بارین، زلزال وبەراكین) كارێ خوو لسەر بەرزبون ودابەزینا بەهایێ نەفتا خام وكازا سروشتی هەیە.
قازانجی24 وەلاتێن رێكەفتنا فینا ئیمزاكری بو دابەزرینا بەرهەمێ نەفتا خام بو 9 مانگیت دیتر؟
ئەف بریارە د خزمەتا هەمی وەلاتێن نەفتا خام دفروشن، وە دێ بیتە هووسا پتر سەقامگیرێ وهێمنێ لسەر ئاستی زاخا جیهانی، تایبەت لسەر (ژیدەرێن سەرچاف ودەرهینان وهنارتنا نەفتا خام وكازا سروشتی بو ناف بازارا چیهانیدا)،نەخاسمە ل حەوزا كەندافی (تەنگافا هورمز، عەدن، زێرەفانیا گەمیێت بارهەلكردنا نەفتا خام وگەمیێن دیترێن بازركانی).
قازانجا ئێراقا فیدرال دناف وان 24 وەلاتاندا وەكو نمونە:
ئێراقا فیدرالی لسەر ئاستێ بەرهەمئینانا نەفتا خام د رێزا 3ێ دایە پشتی روسیا وسعودیێ.
زوربەیا بسپوریێن جیولوجی وئابووری وبازرگانی هووشداری دابو رێكخراوا ئۆپیك وەلاتێن دەرفەی ئۆپیك) دا كو (نووكە روشا سویكا جیهانیا نەفتێ وكازێ د ئاستەكی خراب دایە، قەبارا نەفتا خام ل سویكا نەفتێ پترە ژ قەبارا داخازا لسەر كرینا نەفتێ، ئەفە ژی دی بیتە هوویا ئەرزانبونا نەفتا خام،؟ لەوانێ هەكەر كومبونا 167 یا رێكخراوا ئۆپیك وەلاتێن دیتریێن خودان بەرهەم هینان وفرۆیتنا نەفتا خام) كار پێكفە بكەن بە كێمكردنا بەرهەمێ نەفتا خام ب قەبارا 1.2 تا 1.8 ملیون بەرمیلا / روژێدا بو دەمی 6تا9 مانكێ دیتر)، ئەو بریارە دێ بیتە هوویا بەرزبونا بەهایێ نەفتێ تا 10 دولارا/ بەرمیلا، وە هەكر بریاری كیمكردنا نەفتا خام نەدەن؟ دێ بەهایێ نەفتا خام ب كێمی بو 10 دولارا / بەرمیلا نەفتا خام دێ كێمتری نووكە لێ هێت.
پشتی چەند (كات ژمێرا ل بریارا كێمكردنا بەرهەمێ نەفتا خام دناف وان 24 وەلاتان دا)، (بەهایێ نەفتا خام ب رێژەها 2.7% - نێزیكی 2 دولارا كران تر لێ هات)، وە هەر دەمێ بریار بدرستی بكەفتە كاری دناف وان 24 وەلاندا ب ر ێژە وقەبارا بو وان هاتیە دیار كردن ؟ دێ بەهایێ نەفتاخام دێ بەرز بیت تا نێزیكی 10 دولارا بەران بەری بەهایێ بەری بریارێ وان 24 وەلاتان دای.
ئێراقا فیدرال ل مەها گولان (110 ملیون بەرمیلێت نەفتا خام فروتبون ب بەهایێ 66$/بەرمیلێ،و ل مەها خزیرانێ دا،قەبارا (107 ملیون بەرمیل) فروتینە، ب بەهایێ(60$/ بەرمیلێ)، ب قەبارا 3.520 ملیون برمیلا / روژیدا).
هەكەر بێت ل مەها نووكەیا تیرمەهێ (روژانە 3.520 بەرمیلا بفروشیت ؟ دێ روژانە 2-تا 10 دولار - یا 62 تا 70$/ بەرمیلەكێ)) كران تری مە بەهایێ مەها خزیرانێ(60 $/بەرمیلا نەفتا خام هیتە فروتن. ئەفە قازانجی ئیراقا فیدرال د وی بریاری دا بە قەبارا دناف بەرا(211.200 ملیون$ / مەها تیرمەهێ تا 1.05 ملیار وپێنج ملیون دولارا/ مەها تیرمەهێ دا). ئەف ژی قەبارەكا بەرزە داهاتێ یە بو ئێراقا فیدرالی و پالدەرەكە بو بروسێسا ریچفەبەریا وەلاتی. هەكەر ئیراقا فیدرالی ب قەبارا پارا خوو 141 هزار برمیلا كێم بكەت ،لدویف بەهایی سەری هاتیە تەخمین كردن (2- تا 10 $ / بەرمیلا نەفتا خام ، ئەفە داهاتێ،وێ دی نپریكی (848 هزار دولارا بو 52.3 ملیون دولارا كێم كەت،بەران بەرای بەرزاهیا بێتە كردن بو (211.200 ملیون دولارا تا 1.05 ملیار دولار د ما تیرمەهێدا). ژبلی بەهایێ 141 هزار بەمیلا(60$/ بەرمیلی كو دكەهتە نێزیكی (253.8 ملیون دولارم مەهێدا). ئەف ژی زێدە دێ بو ئێراقا فیدرال زڤریت.
ئەف قازانچە بو هەمی ئێراقا فیدرالە، وە ژوان ژی بو هەرێما كوردستانێ، راتكرتن وبەرزكردنا بەهایێ نەفتا خام دێ بیتە هوویا زێدەبونا داهاتێ هەرێما كوردستانێ و دی بیتە پالدەرەك بو (كابینا داهاتیا حكومە تا هەرێما كوردستانێ) بو پەرەپێدان و گەشەپێدانا ژین وژیانا خەلكێ كوردستانێ.
هەر دەمی بریاریا وا ن24 وەلاتان بكەفتە د كارێ پراكتیكی – عملی دا بو كێمكردنا بەرهەمێ نەفتا خام ب وێ قەبارا دیار كری، زێدەباری رولێ وان 24 وەلاتا ب بەرهەم وقەبارا ئیحتیاتێ نەفتی ل چیهانێ، دێ گوهرینێن پێش چاف پەیدابین، وبەری هەر شتەكی دی بەرهەمی وان كورهینا د خرمە تا گەل وەلاتیێن خودان شان یێن ئیحتیات وبەرهەمێ فروتنا نەفتا خام بیت.
ل گوتاهیێ دا، ئەف (بریارە یاپ سەناهی ژی نابیت)، لێ مەزن دبێژن (سەد گوتن گوری كریارەكی بن) لەوانێ ژی، ئەو 24 وەلات بەران بەری تاقیگەها – امتحان – پر ئومێد هەینە، وان ژی بریارەكێ شێرانە ودیروكی دایە، دڤێت چوو فشاریێن دەرەكی یێت خوازكری ونە خوازكری نە بینە هوویێن سێست بونا وان 24 وەلاتان لسەر وی بریارێ دیروكی.

* راوێژكارێ ئاسایشا ئابووریا پاراستنا هەرێما كوردستانێ