لە ساڵی 1922 نامەیەك بە زمانی توركی لە ئەستەنبوڵ بە ناوی (خەلافەت و سوڵتانی نەتەوە) بڵاوكرایەوە، عەبدولغەنی سنی بێگ لە ساڵی 1924 وەریگێراوەتە سەر زمانی عەرەبی، دیارە هەمان وەرگێڕ كتێبێكی هەیە بە ناوی (جیاكردنەوەی سوڵتاننشینی و خەلافەت)، ئامانجیش لە بڵاوكردنەوەی ئەم نامەیە دەستپێك بوو بۆ دوو شت كە مستەفا كەمال ئەتاتورك ئەنجامیان بدات، یەكەمیان خێرا، ئەوی دیكە درەنگتر، ئەوەی خێرا، بریتی بوو لە گۆڕینی خەلافەت بۆ سوڵتاننشینی، بۆیە ئەمە لە هەمان ئەو ساڵە روویدا كە نامەكەی تێدا بڵاوكرایەوە، ئەمەش لە ناونیشانی نامەكەدا دیاربوو، ئامانجی دووەمیش كە ستراتیژییە، بریتی بوو لە هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت، ئەمەش دوای دوو ساڵ هاتەدی، كاتێ لە ساڵی 1924 خەلافەت هەڵوەشایەوە، توركیاش دەوڵەتی عەلمانی لەسەر بنەماكانی یاسای سویسری راگەیاند، ئەتاتورك بە دیدێكی سووكایەتیپێكردنەوە دەیڕوانییە خەلافەت بەوەی كە هۆكاری دواكەوتنی توركیایە، ئەو ویستی لە هەموو شتێك دووری بخاتەوە كە پەیوەندیی بە ئایینەوە هەبێت، بۆیە دەستیكرد بە دژایەتیكردنی ئەوەی كە پەیوەستە بە ئایین، ئایینی بە كەلاشێكی بۆگەن چوواند، پێیوابوو كە ئەم ئەزموونە شكستخواردووە، واتا خەلافەتی ئیسلامیی عوسمانی پەیوەندیی نییە بە تۆرانییەكانی توركەوە و ئەزموونێكە لە عەرەبەوە گواستراوەتەوە، چونكە عوسمانییەكان لە میسرەوە گواستوویانەتەوە دوای ئەوەی لە ساڵی 1516 دەوڵەتی مەمالیكیان لە میسر و شام رووخاند، بەم شێوەیەش میسر بوو بە بەشێك لە خەلافەتی عوسمانی دوای ساڵێك واتا لە ساڵی 1517، ئەمەش پێچەوانەی كۆدەنگیی زانایانی موسڵمان بوو لە كاتی خۆیدا، بە شێوەیەك كە نابێت خەلافەت لە دەست توركدا بێت، بەڵكو تایبەتە بە عەرەبی قورەیش بە فەرموودەی پێغەمبەر (دخ): (ئیمامەكان لە قورەیشن)، بەڵام ئەوان قۆستیانەوەو مەرامی سیاسی و مێژووییان پێ بەدەستهێناوە، بۆیە زانای هیندی شا وەلییەڵا دەهلۆیی ناڕازی بوو عوسمانییەكان خەلافەت رابگەیەنن و خەلیفە دابنێن، یەكەم جاریش لە ساڵی 1774 بوو كە لەلایەن عوسمانییەكانەوە زاراوەی (خەلیفە) بەكارهێنرا، بەڵام دواجار زانا هیندییەكە بێدەنگی لێكرد، كاتێ لاوازیی دەسەڵاتی مەغۆل و هێزی هیندۆس و دڕندایەتیی بەریتانیای لە هیندستان بینی، عوسمانییەكان بەدرێژایی حوكمڕانییان كە چەندین سەدە بەردەوام بوو، هیچ ئاشتییەكیان نەدیوە، مەگەر تەنیا هەشت ساڵ لەنێوان ساڵانی(1450-1700)، خەلافەتی شەڕوشۆڕو داگیركاریی جیهان بوو، وێڕای ستەمكاریی ئایینی كە گەلانی موسڵمان دوچاری ببوون، بۆیە دوای ئەوەی عەبدولڕەحمان كەواكبی لە میسر ساڵی 1899 كتێبی (طبائع الاستبداد ومصارع الاستعباد)ی نووسی و تێیدا رەخنەی لە سیاسەتی ستەمكارانەی عوسمانییەكان گرت، كە هۆكاری تێكچوونی جیهانی ئیسلامی بوو، كوردیش زۆربەی ئەو مەینەتییەیان لە عوسمانییەكانەوە چەشت، بەتایبەتیش مەینەتییەكانی میرنشینە كوردییەكان، سوڵتان مەحمودی دووەم لە ساڵی 1878دا میرانی كوردی لەكار لابردو لە شوێنی ئەوان میری توركی دانا، دیارترین مەینەتی و نەگبەتیش بۆ كورد لەسێدارەدانی شێخ عەبدولسەلام بارزانی بوو لە ساڵی 1914 كە وەك هەموو گەلانی دنیا داوای مافی رەوای گەلی كوردی دەكرد .
دوای ئەوەی خەلافەتی عوسمانی هەڵوەشایەوەو دوای ساڵێك واتا لە 1925دا شێخی ئەزهەر عەلی عەبدولڕەزاق نامە مشتومڕلەسەرەكەی بە ناوی (ئیسلام و بنەچەكانی حوكمڕانی) بڵاوكردەوە، مەبەست لە بڵاوكردنەوەی ئەم نامەیە، وەستان بوو دژی گێڕانەوەی خەلافەت بۆ میسر، چونكە هەندێ زانای موسڵمان لە میسر ئەوكاتە پێیانوابوو كە میسر لەپێشترە لە توركیا بۆ خەلافەت، چونكە خەلافەتی عەرەبی و میسرییە و دەبێ یەكسەر دوای هەڵوەشاندنەوەی لەلایەن ئەتاتوركەوە بگێڕدرێتەوە، نامەكەی شێخ عەلی عەبدولڕەزاق فیكری بوو، ئەو پێیوابوو كە خەلافەت بنەمایەكی ئایین نییە، بەڵكو پرسێكی سیاسیی ئیدارییە، بۆیە پێویستە ئایین لەم زاراوە سیاسییانە، كە ئامانجی هەندێ بەدی دێنێت، ئازادبكرێت. ئەزموونێكی شكستخواردووە و دواكەوتوویی بۆ جیهانی ئیسلامی هێناوە، كارۆلین فۆریست باس لە مەرامی ئەو كەسانە دەكات كە دژی خەلافەت بوون، لەوانەش شێخ عەلی عەبدولڕەزاق كە دەڵێت: ئەوان ئاواتەخوازبوون پێش هەموو شتێك كە سیستەمێكیان هەبێت، ئیسلام تێیدا نەبێتە دەستگەمەی سیاسەتوانان، بەڵكو تەنیا پارێزگاریی لە یەك لایەن بكات، ئەویش لایەنی رۆحییە، لێرەدا شێخی ئەزهەر لەلایەن زۆربەی شێخەكانی ئەزهەرەوە بە توندی دژایەتی كرا، تا لەكار لایان برد، نامەكەیشی دەستی بەسەرداگیرا. ئەوكاتە شا فوئاد پێیوابوو كە شێخ ئەم نامەیەی دژی ئەو نووسیوە، تاكو نەبێتە خەلیفە، چونكە شای ناوبراو زۆر پەرۆش بوو كە خەلافەت لە توركیاوە بگوازرێتەوە بۆ میسر، بۆ ئەوەی ببێتە خەلیفەی موسڵمانان، بەتایبەتیش دوای ئەوەی شەریف حوسێن لەمەدا شكستی هێنا، كاتێ بەریتانیا دەستبەرداری بوو، چونكە خەلافەت لە توركیا بە تەواوی هەڵوەشابووەوە، ئەوانەی پشتگیریی بانگەوازەكەی شێخ عەلی عەبدولڕەزاقیان دەكرد، كە خەلافەت نەگوازرێتەوە، بریتی بوون لە لوتفی سەیدو تەها حوسێن و محەمەد حەسەن هەیكەل و زۆر بیرمەندی دیكە، بەڵام لە بەرامبەردا چەند كەسێك هەبوون كە پشتگیریی گێڕانەوەی خەلافەتیان دەكرد لەوانە مستەفا سەبری و محەمەد رەشید رەزاو حەسەن بەننا، بەڵام كاتێ عەبدولڕەزاق سەنهوری بابەتەكەی دەربارەی خەلافەت لە ساڵی 1927 بڵاوكردەوە، واتا پێش سەرهەڵدانی ئیخوان بە ساڵێك، پێشنیاری كرد كە پەرەی پێبدرێت و ببێتە رێكخراوێك وەك كۆنگرەی ئیسلامی، پێش ئەوانیش جەمالەدین ئەفغانی كە بانگەوازی دەكرد بۆ كۆمكاری عەرەبی، دوای نامەكەی سەنهوری بە ساڵێك، واتا لە ساڵی 1928، كۆمەڵی ئیخوان موسلمین بە سەرۆكایەتیی حەسەن بەننا دامەزرا، ئامانجی سەرەكیی ئەم كۆمەڵەش گێڕانەوەی خەلافەتی ئیسلامی بوو، بۆیە دەبینین كە لە ئەلفوبێی ئەو كۆمەڵە فۆكس خستنەسەر رابردووی دێرینیان بوو، ئەوان بە چاوی رێزو گەورەییەوە دەیانڕوانییە خەلافەتی عوسمانی، زۆربەی كتێبەكانیشیان لەسەر خەلافەت بوو، ئەوان داوایان لە شا فاروق كرد، حزبە سیساییەكانی میسر هەڵبوەشێنێتەوە، چونكە فرەیی نەتەوەی ئیسلام پەرت دەكات، كار گەیشتە ئەوەی وێنەی شا فاروق-یان بڵاوكردەوە كە تەسبیحێكی بەدەستەوە بوو، ئاماژە بوو بۆ سەركەوتنی ئیخوان بەسەر حزبەكانی شەیتان بەپێی رێكخراوی فیكریی خۆیان، دواتر ئەبو ئەعلای مەودودیی پاكستانی هەمان رێچكەی گرت و دواتریش سەید قوتب، خومەینیش ئەم رێچكەیەی گرت، هەرچەندە شیعەش بوو، كاتێ شۆڕشی لە ساڵی 1979 بەرپاكرد، ئەم بیرۆكەیەی لە كتێبەكەیدا-حكومەتی ئیسلامی- بەرجەستەكرد، بەڵام ویلایەتی فەقیهیی شیعەی لەجیاتی خەلافەتی سوننە بەكارهێنا، راشد عەنووشی دەڵێت: «كردەوەكانی خومەینی و حەسەن بەننا و مەودودی لە كۆتاییدا هەر یەك شتن.»
بۆ زانیاریش گێڕانەوەی خەلافەت، یان راگەیاندنی خەلافەت ئامانجی بنەڕەتیی هەموو ئیسلامییەكانە، بەڵام هەر بزووتنەوەیەك، یان كۆمەڵێك رێگەی تایبەتیی خۆی بۆ وەدیهێنانی هەیە، خەلافەت لە راستیدا بریتییە لە دەوڵەتێكی ئایینی، دەوڵەتی ئایینیش لەسەر وەحیی پاك وەستاوە، بە واتایەكی دیكە دەوڵەتی ئایینی پشت بە دەقەكانی ئایین دەبەستێت لە بچووكیانەوە تا گەورەیان، ئەمەش وەدی نایەت مەگەر بەدەستی ئەو كەسە كە وەحی بۆ بێت، ئەویش پێغەمبەر(دخ)یە، تەنانەت دەوڵەتی پێغەمبەریش(دخ) ئایینی نەبووە، بەڵكو پشتی بەستووە بە زۆر ئیجتهادیی مرۆڤەوە، بە هەمان شێوە تایبەت بە خەلیفەكانی راشیدین، ئەوانیش ئایینی نەبوون، بەڵكو دەوڵەتی مەدەنی بوون بە زاراوەی سەردەم، بە زاراوەی كۆنیش دەوڵەتی دادپەروەری شەرعی، بەم شێوەیەش تایبەت بە دەوڵەتانی دیكە كە دواتر دامەزران، وەك دەوڵەتی ئەمەوی و عەباسی و مەمالیك و مەغۆل و عوسمانی و موەحیدەكان، بانگەواز بۆ گێڕانەوەی خەلافەتی ئیسلامی، بانگەوازە بۆ نەهێشتنی فرەیی ئایینی و ئایینزایی و فیكری، چونكە ئەوەی داوای دامەزراندنی دەكات، لەسەر بنەمای ئایینێك و ئایینزایەك و تایفەیەكی دیاریكراو دایدەمەزرێنێت، بەمەش فرەیی ئایینی و ئایینزایی لەبەین دەبات، بۆیە دەبینین دەوڵەتی توركیا لەسەردەمی ئۆردوغان بۆ نموونە ناتوانێت ئەزموونەكەی بە خەلافەت ناوزەدبكات، لەگەڵ ئەوەی كە ئومێد دەخوازێت ببێتە خەلیفەی موسڵمانان، هەندێ جاریش وەك ئەمە هەڵسوكەوت دەكات، تەنانەت ئەزموونەكەی ناوناوە عەلمانیی ئیسلامی، وەك كۆكردنەوەیەكی نێوان ئەو خەلافەتەی بڕوای پێی هەیە لەگەڵ عەلمانییەت كە بڕوای پێی نییە، لەگەڵ ئەوەشدا دەبینین تایفەی عەلەوی رووبەڕووی پەراوێزخستن و پشتگوێخستن دەبێتەوە لە فەرمانگەكانی دەوڵەت، بۆیە عەلەوییەكان لە ساڵی 2006دا داوایان لە پەرلەمانی توركیا كرد، شوێنێكیان بۆ پەرستن بۆ دیاری بكات، بەڵام داواكەیان رەتكرایەوە، لەگەڵ ئەوەی كە داواكەیان رێكەوت بوو لەگەڵ ماددەی (10)ی دەستووری توركیا، هەمان شتیش لە ئەزموونی ئێراندا هەیە، كۆماری ئیسلامییە، بەڵام دەبینین تایەفەی سوننە لە مەینەتیدا دەژی، بۆیە لە تاران هیچ مزگەوتێكی سوننە نابینیت، بەڵكو دەستووری ئێران لە ماددەی (12)دا رێگە بە كوردی سوننە نادات، ببێتە سەرۆك كۆمار، واتە دەبێ تەنیا فارس و شیعەو باوەڕهێنەر بێت بە ولایەتی فەقیه كە خومەینی لە كتێبەكەیدا كردی بە تیۆر، ئەم مامەڵە تایفەگەرییە بە درێژایی مێژووی ئەو دوو دەوڵەتە هەر هەبووە.
كارین ئارمستۆرنگ دەڵێت: لێنەبووردەیی تایفەگەری خەسڵەتێكی باو بووە لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و سەفەویدا، هەر وەهاش دەوڵەتانی دیكە كە بانگەشەی ئیسلام دەكەن و شەریعەت جێبەجێ دەكەن، ئەمانە ناكرێ ببنە دەوڵەتی دیموكراسی و فرەیی و مەدەنی، چونكە لەسەر بنەمای ئایینزایی و ئایینی دامەزراون، زانراویشە كە ئایین شتێكەو ئایینزاش شتێكی دیكەیە، ئەوەی پەیوەستە بەو دەقانەی دەربارەی خەلافەت هاتوون، ناكرێ پشتیان پێ ببەسترێت بۆ بینادنانی تیۆری فیكری و سیاسی، چونكە نزیكترن لە دەقە مێژووییەكان كە بۆ قۆناخێكی دیاریكراو و بەدیهێنانی چەند مەبەستێكی دیاریكراو داڕێژراون.
كاتێك لە ساڵی 2003دا رژێمی سەدام رووخا، عێراق پڕبوو لە گرووپگەلێكی تەكفیری، دیارترینیان ئەلقاعیدە بوو بە سەرۆكایەتیی ئوسامە بن لادن، ئەلقاعیدە ئەم وڵاتەی هەڵبژارد، تاكو ببێتە ناوەندێكی گرنگ بۆ قایمكردنی كۆڵەگەكانی دەوڵەت، دوای ئەمەش سەركردایەتیی ئەم رێكخراوە گواسترایەوە بۆ ئەبو حەمزە ئەلموهاجر دوای كوشتنی زەرقاوی لە 2006دا، هەروەها چەند گرووپێكی دیكەی تیرۆریست لە عێراقدا هەن كە لە ژێر ناوی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق بە سەرۆكایەتیی ئەبوعومەر بەغدادی كۆبوونەوە، بەڵام ئەبو حەمزەو ئەبوعومەر لە ساڵی 2010 بە بۆردومانی ئەمریكا كوژران، دوای ساڵێكیش واتا لە 2012 بەرەی نوسرەی ئەبو موحومەد ئەلجۆلانی ئەلسووری پەیدابوو، كە بەیعەتی بە ئەلقاعیدە دا، ئەبوبەكر بەغدادی هەوڵی دا، گرووپەكەی خۆی و گرووپەكەی ئەلجۆلانی پێكەوە كۆبكاتەوە، بەڵام شكستی هێنا، بۆیە دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش)ی لە ساڵی 2013 دامەزراند، دوای ماوەیەك و لە كۆتاییشدا خەلافەتی ئیسلامی راگەیاند، لەترسی ئەوەی نەبادا یەكێكی دیكە رایبگەیەنێت، بەتایبەتیش ئەبو محەمەد ئەلجۆلانی، بۆ ئەوەوی بەیعەتی پێ بدرێت و ببێتە خەلیفەی موسڵمانان، كە خەلافەتی خوێن و كاولكاری و تاڵان و گەندەڵی و دواكەوتن و خاپووركردن بوو، تا دواجار رووخا، ئەم بیرۆكەیە لە مێشكی زۆر گەنجدا دەمێنێتەوە، چونكە هەندێ زانا فیتوا دەدەن و دەوڵەمەندەكانیش خەرج دەكەن و دەوڵەتانیش پشتگیریی دەكەن، ئاسانە تیرۆریستان لەناوبەریت، بەڵام ئاسان نییە ئەو فیكرەیە بسڕیتەوە كە لەنێو گەنجاندا بڵاوبۆتەوە.
ئێستا ئێمە لە سەردەمی تەكنەلۆجیاو نوێخوازی و گڵۆبالیزم و پەرەسەندنی سەیردا دەژین، پێویستە لەگەڵیدا رێ بكەین، چونكە شتێكی لۆژیك نییە كە لەم پەرەسەندنە داببڕێین، وەك لافاو وایە كە ناكرێ بەری پێ بگرین، هەر وەك خەیرەدین تونسی باسی دەكات، بۆیە بیرمەندانی ئیسلام بە واقعییەتێكی تەواوەوە مامەڵەیان لەگەڵ چەمكی دەوڵەت كردووە، چونكە مەبەست لە دامەزراندنی دەوڵەت بەدیهێنانی دادپەروەری و بەرژەوەندییەكانی خەڵكە، بۆیە كاتێ تەهتاوی باسی یاسای فەرەنسی كرد، كە لویسی هەژدەم دایمەزراندبوو، گوتی: هەندێ شتی تێدایە كە عەقڵمەندان نكوڵی لێ ناكەن كە دادپەروەرییە، ئەم شێوەیەش راوبۆچوونی محەمەد رەشید رەزا و شێخە محەمەد عەبدە بوو لە چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ كولتووری رۆژئاوادا، دەكرێ سوود لە هەر كولتوورێكی مرۆیی وەربگرین ئەگەر دادپەروەری بەدی بهێنێت، هەتا ئەگەر بەشێكیش نەبێت لە كولتووری خۆمان، دەوڵەتی مەدەنی كە زانایانی ئەزهەر و زۆر لە بیرمەندان پشتیوانیی دەكەن، دەبێ ببێتە ئەلتەرناتیڤ بۆ پەرەپێدانی وڵاتەكەمان، هاوكات رزگاربوون لە دەوڵەتی تایفەگەری كە رق و كینە و كاولكاری و گەندەڵیی بۆ كۆمەڵگانمان هێنا، خوای گەورە دەوڵەتی دادپەروەر سەردەخات هەتا ئەگەر كافریش بێت، دەوڵەتی ستەمكاریش سەرناخات هەتا ئەگەر بڕوادار بێت، بیرمەندی ئێرانی میرزاغا خان كرمانی دەڵێت: سوودی چییە گریان بۆ حوسێن، ئەگەر دادپەروەریی راستەقینە بۆ هەژاران لەئارادا نەبێت، خوای پەروەردگاریش لە قورئانی پیرۆزدا دەفەرموێت: {وَلَقَدْ كتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ} واتا ئەم زەوییە بەندەی چاكخواز بە میراتی دەگرن، نەیفەرمووە بەندەی موسڵمان، ئەوانە لەپێشترن كە سەركردایەتیی دنیا دەكەن، خوای گەورە دەیەوێت كە دادپەروەری لەسەر زەوی بۆ بەندەكانی بەرپابێت، بەچاوپۆشیی لەوەی كێ بەدیی دێنێت، كوفرو دادپەروەری پێكەوە بەردەوام دەبن، بەڵام ستەم و ئیسلام پێكەوە بەردەوام نابن، ئەمە سوننەتی خوایە لەسەر زەوی ئەم سوننەتەش ناگۆڕدرێت.