وشەی عیلمانییەت Secularism لە بنەڕەتدا وشەیەكی یۆنانییەو لە پەیڤی Saeculum هاتووە، ئەویش سێ مانای هەیە، كە بریتین لە (سەردەم، كات، جیهان) واتە:Secolo، Siglo، Siecle كە هەرسێكیان نزیكن لە یەكترو لە هەر پێنج زمانە گرووپە لاتینییەكان وەرگیراوە، Latin Groups كە بریتین لە زمانی (فەرەنسی، ئیتالی، پورتوگالی، ئینگلیزی و ئەلمانی)، واتە: سەدەی عیلمانییەت، كات و ساتی عیلمانییەت و جیهانی عیلمانییەت. لە دەستپێكدا عیلمانییەت بەرهەمێكی هزری بوو دژ بە كەنیسەی كاسۆلیكی Catholic Church، واتە: كەنیسەی دایك. كەنیسەی كاسۆلیك عیلمانییەتی دروستكرد، یان بڵێین: عیلمانییەت كاردانەوەی كەنیسە بوو، چونكە ئەگەر بە وردی مێژووی كەنیسەی كاسۆلیك لە ئەوروپا بخوێنینەوە، دەبینین كە كەنیسە چ دژایەتییەكی توندی بەرامبەر تیۆرییەكانی زانستی ئەو سەردەمە كردووە Scientism، هەر بزاڤێكی زانستی دروست دەبوو، ئەوا بە كوفر و زەندەقە (الهرطقة -Heretic) لەقەڵەم دەدرا، بەتایبەتی ئەگەر لەگەڵ بیروبۆچوونی كەنیسە نەگونجابوایە، نموونەش لەسەر ئەمە زۆرن، بۆ نموونە قەشە (جۆن هەس 1445ز) John Huss زۆر رەخنەی لە پیاوانی ئایینی كەنیسە دەگرت، بۆیە بە زیندوویی سووتاندیان، دوای چواردە ساڵ كاردینال (پیران) لە كۆبوونەوەی دووەمی ڤاتیكان كە لەنێوان ساڵەكانی (1962-1965) بەسترا، وەك تاوانێكی كەنیسەی كاسۆلیك دژی قەشە (جۆن) لە سەدەی پانزدە باسی لەم رووداوە كرد.
لە نیوەی سەدەی شازدە تا سەرەتاكانی سەدەی حەڤدە، بزاڤی زانستی Scientism دروست بوو، زانای كۆسمۆلۆژیی هۆڵەندی (كوپرنیكوس1543ز Copernicus) تیۆرێكی زانستی دۆزییەوە و لە كتێبەكەیدا(حركە الاجرام السماویة) دژی بۆچوونەكانی كەنیسەی كاسۆلیك دەدوێت، تیۆرەكە دەڵێت: زەوی سەنتەری گەردوون نییە و زەوی بە دەوری خۆیدا دەسووڕێتەوە، هەروەكو چۆن بەدەوری خۆریشدا دەسووڕێتەوە، بەپێچەوانەی رای ئەرستۆ(322 پ.ز Aristotle. ئەم بۆچوونەی (كۆپرنیكۆس) لەگەڵ بۆچوونی كەنیسەدا ناگونجێت، بۆیە كتێبەكەی خرایە لیستی رەشەوەو قەدەغە كرا. (كارین ئارمسترۆنگ)دەڵێت: تیۆرەكەی (كۆپرنیكۆس) تێگەیشتنە كلاسیكییەكەی كەنیسەی تێكدا، هەرچەندە تیۆرییەكەی (كۆپرنیكۆس) تەواویش نەبوو، پاشان زانای فیزیكی (كیپلەر)ی ئەڵمانی (1630ز) توانی بە بەڵگە بیسەلمێنێت، بەڵام زانای كۆسمۆلۆژی (گالیلۆ 1642ز) Galilee Galileo بە پراكتیكی توانی تیۆرییەكە تەواو بكات، كاتێك گالیلۆ لە ساڵی(1612ز) تیۆرییەكەی بڵاوكردەوە، كێشەیەكی گەورەی دروست كردو، لە هەموو ئەوروپا دەنگی دایەوە، بەڵام كەنیسە توانی (گالیلو) بێدەنگ بكات و لە بۆچوونەكانی پەشیمانی بكاتەوە. پاشان (بڕۆنۆ) Giordano Bruno هات بەرگری لە تیۆری (گالیلۆ) كرد، بەڵام ئەویش لە دەستی كەنیسە رزگاری نەبوو، (بڕۆنۆ) بۆ ماوەی شەش ساڵ زیندانی كرا، پاشان لەساڵی (1600ز) بە زیندوویی سووتێنرا، بەڵام ئەم زانایە هەرگیز لە بۆچوونەكانی پەشیمان نەبووەوە، بەڵكو بەردەوام بەرگری لێدەكرد.
سەرەڕای هەڕەشەكانی كەنیسەی كاسۆلیك، بزاڤی زانستی بەردەوام خەباتی دەكرد، بۆیە (ئیسحاق نیوتن 1727ز Isaac Newton) تیۆرێكی دیكەی دۆزییەوە، كە بریتی بوو لە تیۆری «جاذبیة الأرض» كە ئەویش دیسان لەگەڵ بیری كەنیسە نەدەگونجا.
بێگومان لەو قەیرانەدا بزاڤی زانستی سەركەوتنی بەدەستهێنا، چونكە ناكرێ شتێك رەت بكەینەوە كە لەسەر بنەمای زانست دامەزرابێت، واتە: عیلمانییەت شتێكی زەرووری بوو دژی كەنیسە، چونكە كەنیسە ببووە كۆسپێك لەسەر رێگای زانست و پێشكەوتندا، تا گەیشتە ئەوەی كەسێكی وەكو (فردریك نیتچە1900م Friedrich Nietzsche) بڵێت: خودا مردووە (مات الله God Is Dead -) یان لە كاتی نەخۆشییەكەیدا بە خوشكی بڵێت: مەهێڵە قەشەیەك بێتە سەر قەبرم و چەند درۆیەك بكات، من دەمەوێ بەبێ ئایین (مولحید) بمرم، بۆیە (نیتچە) بە دامەزرێنەری نیهیلیزم Nihilism دادەنرێت، هەمان هزر لای فەیلەسووفی فەرەنسی (جۆن پۆل سارتەر 1905 Jean Paul Sartre دروست بوو، كاتێ دەڵێت: پێویستە خودایەتی بە هەموو شێوەیەك رەت بكەینەوە، چونكە دژی ئازادیی ئێمەیە. هەروەها (ئەلبیر كامو 1960) پێیوایە باوەڕ نەبوون بەخودا وا لە ئێمە دەكات كە هەموو تەركیزو خۆشەویستیمان تەنیا بۆ مروڤـ بێت.
دوای ئەو هەموو كێشەیە بزاڤێك دروست بوو بە ناوی (قوتابخانەی رەخنە لە دەقەكان) واتە: رەخنە لە دەقەكانی (تەورات و ئینجیل) (العهد القدیم والعهد الجدید The Old Testament and The New Testament)، بۆ ئەوەی لێكوڵینەوە لە ئایینەكان بكرێت، بەتایبەتی لە مەسیحییەت، كە ئەوكات تەنیا كاسۆلیك هەبوو، لە بواری هزریشدا هێشتا بزاڤی پرۆتستانتی مارتن لۆسەری ئەڵمانی Protestantism لەدایك نەببوو، لەوانیش پەیڕەوانی قوتابخانەی رادیكاڵی كە لەژێر كاریگەریی فەلسەفەی فردریك هیگل (1831ز) Friedrich Hegel كاریان دەكرد، لەكاتێكدا (دێیڤید ستراوس 1831ز) David Strauss كتێبێكی لەسەر ژیانی مەسیح (د.خ) نووسی The Life of Jesus، لەم كتێبەكەدا گوتی: ئەوەی لە(ئینجیل)دا هاتووە زۆربەی بێ بنەمایە. لەمەش خراپتر (برۆنۆ) دەڵێت: مەسیح كەسایەتییەكی میسۆلۆژییە Mythology واتە: خورافییە و هیچ راستییەك بۆ بوونی نییە.
كەواتە عیلمانییەت لە ژینگەیەكی ناتەندروست لەدایكبووە، چونكە هەموو بزاڤە زانستییەكان دژی سەنترەلیزمی كاسۆلیك بوون، هەر بۆیە عیلمانییەت وەكو بزاڤێكی ئایدیۆلۆژی دژی ئایین دروست بوو، بەڵام نابێت ئەوەمان لەبیر بچێت كە عیلمانییەت لە دژایەتی كاسۆلیكەوە دەستی پێكرد بۆ دژایەتیكردنی هەموو ئایینێك بەبێ جیاوازی، چونكە لە هزری عیلمانییەتەوە بیرۆكەیەك دروست بوو، كە هەرچی ئایینە بریتییە لە دەزگایەكی پاشكەوتوو، كە چەند پیاوێكی دڵڕەق و خوێنمژو خۆپەرست بەڕێوەی دەبەن بۆ دژایەتیكردنی زانست و عەقڵ و ئازادی و جوانی و شارستانییەت و پێشكەوتن، هەر بۆیە (دێڤید ستراوس David Strauss كە پێشتر باسمان لێوەكرد، دەڵێت: (ترسناكترین شت لەسەر مرۆڤایەتی ئایینە ئاسمانییەكانن).
هەرچەندە ئەمە لە دژایەتیكردنی مەسیحییەتەوە دەستی پێكردووە، بەڵام هەموو ئایینەكان دووچاری ئەم قەیرانە بوون، لە ئیسلامیشدا تا ئێستا هەر بەردەوامە، بۆیە بە پێویستی دەزانین ئەم بابەتە زیاتر شرۆڤە بكەینەوە.
من بڕوام وایە نە ئیسلامییەكان لە عیلمانییەت گەیشتوون، نە خودی ئەوانەی كە بە عیلمانی خۆیان پیشان دەدەن لە عیلمانییەت گەیشتوون، هۆیەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ چەند فاكتەرێك:
یەكەم: ئیسلامییەكان بۆ تێگەیشتن لە عیلمانییەت ئەو سەرچاوانە بەكاردێنن كە سەر بە رەوتی توندو فەندەمەنتەلیزمن و هیچ بنەمایەكی زانستی و ئەكادیمیان پێوە دیار نییە، بەڵكو زیاتر كتێبی ئاموژگاری و بانگخوازین.
دووەم: تا ئێستا ئیسلامییەكان لە كوردستان سەربەخۆیی هزری و مەعریفی خۆیان رانەگەیاندووە، بۆیە زۆربەی بڕیارو هزرو فەتواو بۆچوونەكانیان تەنیا لاساییكردنەوەی جیهانی عەرەبی و ئیسلامییە، ئەمەش بە راستی لە جیهانی مەعریفیدا ئاریشەیەكی گەورە دروست دەكات.
هەروەها ئەوانەش كە خۆیان بە عیلمانی دەناسێنن، ئەو سەرچاوانە بەكار دێنن كە زۆربەیان دژی ئایینن، زۆربەی ئەو سەرچاوانەش ئەكادیمی و زانستی نین، بۆیە دەڵێم: ئەو عیلمانییەتەی كە ئیسلامییەكان بە كوفرو زەندەقە لە قەڵەمی دەدەن، بریتییە لە عیلمانییەتی گشتگیرو هەمەلایەن Desacralization واتە: هەوڵدان بۆ سڕینەوەی پیرۆزییەتی لە هەر شتێكی پیرۆز، بە عەرەبی پێی دەگوترێت: (نزع القداسة مما هو مقدس)، هەروەك چۆن (ماكس ڤێبەر 1920ز Max Weber) لە نووسینەكانیدا ئەمەی باسكردووە، ئەمەش بێگومان هەموو بنەماكانی ئایین دەگرێتەوە، هەر ئەم جۆرە عیلمانییەتەیە كە بزاڤی فەندەمەنتەلیزمی ئایینی دروست دەكات، بۆیە (كارین ئارمسترونگ) دەڵێت: (فەندەمەنتەلیزمەكان بەردەوام هەست بەوە دەكەن كە لە شەڕدان دژی هەر هێزێك كە هەڕەشەی بنەما پیرۆزەكانی ئایین دەكات).
ئەو عیلمانییەتەی كە هەندێك لە هزرڤانان بە ئاسایی لە قەڵەمی دەدەن و، بە شتێكی رەوای دەزانن و، هیچ دژایەتییەك لەنێوان ئەوو ئاییندا نابینن، بریتییە: لە عیلمانییەتی (جزئی) Secularism، كەواتە: ئەگەر مەبەستی عیلمانییەكان جۆری یەكەمە واتە:(عیلمانییەتی گشتگیر)، ئەوە بێگومان جێگای قبووڵ نییە لە كۆمەڵگەی كوردیدا، خۆ ئەگەر مەبەستیش لە عیلمانییەت جیاكردنەوەی ئایین بێت لە سیاسەت، یان لە دەوڵەت، بە بڕوای من شتێكی ئاساییە، ئەمەش لەبەر چەند هۆیەك:
یەكەم: بەم میكانیزمە دەتوانین ئایین لە ئیستغلالكردن بۆ بەرژەوەندیی حزبی و تاكە كەسی بپارێزین.
دووەم: بەم میكانیزمە دەتوانین پیرۆزیی ئایین بپارێزین، بەمەش كاریگەریی ئایین وەكو خۆی دەمێنێتەوە بەسەر كۆمەڵگەدا، چونكە ئایین هێزیكی رۆحیی زۆر كاریگەرە بەسەر كۆمەڵگەوە، بۆیە دەبێت ئەم كاریگەرییە وەكو خۆی بە سرووشتی بمێنێتەوەو كەس مافی ئەوەی نەبێت دەستكاری بكات. مەبەستی سەرەكی لە رەتكردنەوەی نموونەی خیلافەتی عوسمانی بۆ میسر لەلایەن ریفۆرمخوازانی وەكو (عەلی عەبدولڕازق 1966ز) ئەوە بوو، تاوەكو ئایین نەبێتە گەمەیەك بە دەستی سیاسەتمەدارانەوەو لایەنە رۆحییەكەی بە جوانی بمێنێتەوە و ناشیرین نەبێت.
سێیەم: بەم میكانیزمە واتە جیاكردنەوەی ئایین لە سیاسەت، هەروەك (ولیەم ماكلولین) دەڵێت: مرۆڤ ئازاد نابێت لە ئایین، بەڵكو ئایین ئازاد دەبێت لە مرۆڤ، (هەنتگتون)یش Samuel P .Huntington لە كتێبەكەیدا باسی كردووە. كەواتە: مرۆڤ پێویستی بە ئایینە، نەك ئایین پێویستی بە مرۆڤە، ئەگەر ئایین ئازاد بێت لە مرۆڤ، خۆی كاریگەریی پۆزەتیڤ دروست دەكات، بەڵام كە ئازاد نەبوو لە مرۆڤ، ئەوا بێگومان كاریگەریی نێگەتیڤی دەبێت لەسەر كۆمەڵگە، هەروەك چۆن ئێستا ئایین بووەتە شتێكی ناشیرین، ئەمەش دوای ئەوە دێت كە خەڵكانێك ئازادیی ئایینیان پێشێل كرد.
ئەگەر سەیری هەندێك وڵاتی وەكو ئەمریكا بكەین، دەبینین مەسیحییەت (مەزهەبی پرۆتستنتیزم) یەكەم ئایینە لە رووی هەوادارو لایەنگرانەوە، بەڵام تاكو ئیستا هیچ ئایینێك لەم وڵاتە ئایینی فەرمی نییە، چونكە لە دەستووری ئەمریكادا ئایین شتێكی تاكی و ئارەزووی كەسییەو، هیچ فۆرمێكی فەرمی و دەستووری پێوە دیار نییە، وەكو چۆن لە زۆربەی وڵاتان ئەم ئایینە بە ئایینی فەرمی وڵات دەناسێندرێ، لەگەڵ ئەوەشدا لەو وڵاتانەی كە ئایین بە فەرمی نەناسێنراوە، زیاتر گەشەی كردووە، بە بەراورد لەگەڵ ئەو وڵاتانەی كە ئایین بە فەرمی ناسێندراوە لە دەستووردا.
جەمال بەننا (برا بچووكی حەسەن بەننا) دەڵێت: (ئیسلام بریتییە لە دین و نەتەوە، نەك دین و دەوڵەت)، ئەمەیان ناونیشانی كتێبەكەیەتی (الإسلام دین و أمة، ولیس دینا و دولة)، بۆیە برهان غلیون (سەرۆكی پێشووی ئەنجومەنی نیشتمانیی سووریا) دەڵێت: (ئیسلام لەكاتی حەسەن بەننا دین و دنیا بوو، پاشان لەلایەن سەیید قوتب و عومەر عەبدولڕەحمانەوە بوو بە دین و دەوڵەت،(حەسەن بەننا) كە دەڵێت: ئیسلام قورئان و شمشێرە، دژی دەستووری میسری (1923ز) نەبوو، بە هیچ شێوەیەكیش خۆی لە كۆمەڵگەی عەرەبی نەسڕیبووەوە، كەچی كەسێكی وەكو (سەیید قوتب) هەمووی ئەوانە (نەتەوایەتی، دیموكراسی، سۆشیالیستی) بە كوفر لەقەڵەم دەدات.
بە بڕوای من لەلای (حەسەن بەننا) ئیسلام دین و دەوڵەتە، ئەگەر نامیلكەكانی بخوێنینەوە بە روونی ئەمەمان بۆ بەدەردەكەوێ، بەڵام وەكو (سەیید قوتب) و(عومەر عەبدولڕەحمان) و ئەوانی دیكە باسی نەكردووە، چونكە خەمی (حەسەن بەننا) تەنیا ئەوە بوو بزاڤێكی سیاسی كۆمەڵایەتی دروست بكات بۆ پاراستنی ئایینی ئیسلام و، رووبەڕووبوونەوەی دوژمنانی ئیسلام بە گوێرەی هزرو و بۆچوونی، واتە: گەڕاندنەوەی خیلافەت، بەڵام ئەمە راستە كە دەڵێن: ئیسلام دین و دنیایە، نەك دین و دەوڵەت، ئەمەش بە روونی بەدیار دەكەوێت، كاتێ دەبینین لە مێژووی ئیسلامدا هیچ دەوڵەتێك بەناوی ئیسلامەوە لەسەر زەوی دروست نەبووە، تەنیا دەوڵەتی پێغەمبەر(د.خ) نەبێت، ئەمەش شتێكی ئاساییە، هەر چەندە ئەویش دەوڵەتی ئیسلامی نەبوو وەك ناو، بەڵكو دەوڵەتی پێغەمبەر بوو (د.خ)، كە لەسەر بنەمای سروش (وەحی) (قورئانی پیرۆز و سوننەت) دامەزرابوو، چونكە هەموو بڕیارەكانی پێغەمبەر (د.خ) لە خواوە نەبوون، بەڵكو هەندێكیان ئیجتهادی خۆی بوون، بۆیە هەڤاڵانی پێغەمبەر (د.خ) بە پێغەمبەریان دەگوت: ئەی پێغەمبەری خودا، ئەمە رای تۆیە، یان لە خواوەیە واتە (وەحییە)؟ نموونەمان لەسەر ئەم بابەتە زۆرە، پرسیار ئەوەیە: بۆچی هەڤاڵانی پێغەمبەر(د.خ) ئەم پرسیارەیان لێدەكرد؟ چونكە دەیانزانی ئەگەر وەحی نەبێت، ئەوە رای پێغەمبەرەو قابیلی هەڵەو رەخنەشە، بەڵام ئەگەر وەحی بێت، ئەوە پێویستە بێدەنگی لێ بكرێت و بە رەهایی قبووڵ بكرێت، ئێمە لە مێژوودا دەوڵەتی خولەفای راشیدینمان هەیە، دەوڵەتی ئومەوی، دەوڵەتی عەباسی و دەوڵەتی عوسمانی و.. هتد، كە بێگومان هەموویان لەسەر بنەمای ئیجتیهاد دروست بوون، بەڵام لە چوارچێوەی ئیسلامدا بوون، دەتوانین بڵێین: دەوڵەتی موسڵمانان، نەك دەوڵەتی ئیسلامی، چونكە یەكەمیان لەسەر بنەمای ئیجتیهادی فەقیهەكان دامەزراوە، بەڵام دووەمیان لەسەر بنەمای ئایین دامەزراوە، كە لەم حاڵەتەدا نابێت دەرگای ئیجتیهاد بكرێتەوە، ئەمەش هەڵەیە، چونكە هیچ یەكێك لە خەلیفەكان ئەوەی نەكردووە، كە بێگومان بۆ قورئان و سوننەت تیایاندا لە ئێمە دڵسۆزتر بوون و زاناتریش بوون، كاتێ خەلیفە ئەبوبەكر (ر.خ) هاتە سەر حوكم، گوتی: ئەگەر ئێوە دەتانەوێت وەكو پێغەمبەری خودا (د.خ) حوكم بكەم، ئەوا ناتوانم، چونكە پێغەمبەر (د.خ) بەندەیەك بوو خوا بە ناردنی وەحی یارمەتیی دەدا، بەمەش هەمیشە پارێزراو بوو، بەڵام من مرۆڤم، شەیتانێك هەیە هەمیشە رێگام لێدەگرێت.