وڵاتانی هەژار لە هەموو جیهاندا لە كۆششی ئەوەدان كە ئەمانیش وەك وڵاتانی پێشكەوتوو بگەنە ئاستی داهاتێكی بەرز بۆ هاووڵاتیانیان لەو رێگەیەشەوە خزمەتگوزارییەكانی وەك پەروەردە و تەندروستی و ئاو و كارەبا و خزمەتگوزارییە گشتییەكانی دیكە بە ئاستێكی بەرز دابین بكەن. بۆ ئەمەش بەرزكردنەوەی رێژەی وەبەرهێنان لە ئابووریدا بە سەنگی مەحەك دەزانن. بەڵام بەداخەوە هەموو ئەو وڵاتانە نەدارن، بۆیە ئەو مەبەستەیان لە كاتی دیاریكراودا، یا بە كاتێكی كورت پێ ناپێكرێ. هەرچەندە شومپیتەر (Schumpeter) دەڵێت: «وڵاتانی هەژار باشیی (Advantage) كاتیان لە پشتە بۆ گەشەكردن، چونكە ئەمان دەتوانن لە ئەزمونی وڵاتانی پێشكەوتووەوە فێربن و ئەو ماوەیەی پێویستە بۆ گەشەكردن كورت بكەنەوە...» بەڵام ئەزموونی حەفتا ساڵەی رابردوو ئەوە پیشان دەدات كە ئەو خۆشبینییە بە دەم خۆشە، بەڵام بە كردەوە كارێكی زۆر گران و پڕ لە ئاستەنگ بووە. لە كاتێكدا زۆربەی وڵاتانی هەژار لە كۆڵینیالیزم رزگاریان بووە، پرۆسە و خێرایی گەشەكردنیان زۆر ناهاوسەنگ و نایەكسان بووە. هەندێكیان وەك كۆریای باشوور و سینگەپورە و تایوان و هۆنگ كۆنگ و بەرازیل پێشكەوتن، بەڵام زۆربەی زۆریان هێشتا هەر تەقەلا دەكەن و لە هەژاریدا چەقیان بەستووە. زانایانی بواری ئابووری و سیاسی زۆر لەم كێشەیە ورد بوونەتەوە و لێكۆڵینەوەی زۆریان لەسەر كردووە. زۆربەیان هاتوونەتە سەر ئەو دەرئەنجامەی كە شێوازی حوكمڕانی كاریگەری زۆری لەسەر گەشەكردن و تەنانەت خێرایی پرۆسەی گەشەكردنی ئابووری هەیە. وا دەردەكەوێت ئەو وڵاتانەی كە گەشەیان نەكردووە، شێوازی حوكمڕانییان یارمەتیدەر نەبووە بۆ گەشەكردنی ئابووری. بۆیە ئەم كێشەیە زۆر پێویستی بە شیكردنەوەی ورد هەیە.
لێرەدا پرسیاری گرنگ ئەوەیە: چ شێوازێكی حوكمڕانی هاندەرە و چ شێوازێك بەربەست و ئاستەنگی بۆ گەشەكردنی ئابووری دروست دەكات؟ بە واتایەكی دی، ئایا حكومەتی دیموكراسی، یا دیكتاتۆرییە كە باشتر یارمەتیی پرۆسەی گەشەكردنی ئابووری دەدات؟ بە شێوەیەكی دیكەش ئایا دیموكراسی پێشمەرجە بۆ گەشەكردنی ئابووری، یا بەبێ بوونی دیموكراسی لە وڵاتدا دەتوانرێ گەشەكردنی ئابووری دەستەبەر بكرێت؟
پێناسەی دیموكراسی
بێگومان تەنیا هەبوونی پەرلەمان و پرۆسەی دەنگدان، مانای دیموكراسی ناگەیەنێت. شومپیتەر (١٩٤٢) پێناسەی دیموكراسی بەوە دەكات كە دیموكراسی ‹رێكخستنێكی دامودەزگاییە بۆ گەیشتن بە بڕیاری سیاسی كە تێیدا تاك توانا بە دەست دەهێنیت لە رێگەی تێكۆشانی بەربەرەكانێ بۆ بەدەستهێنانی دەنگی خەڵكی›، واتە تاك ئازادە لە خۆكاندیككردن بۆ پەرلەمان و دەنگدان بە هەر كەسێك خۆی بە شیاوی نوێنەرایەتی خۆی بزانێت. بێگومان پێویست دەكات لێرەدا جیاوازی بكرێ لە نێوان پرۆسەی دەنگدان و ئەو هەڵبژاردنانەی كە لە ئێران و ئەفگانستان و رووسیا و كوردستان و وڵاتانی ئەوروپادا دەكرێت. هەرچەندە لێرەدا بوار نییە جیاوازییەكانی هەڵبژاردن لەو وڵاتانەدا شی بكەینەوە، بەڵام داڵ (Dahl, 1971) ئەو پێناسەیەی شومپیتەر زیاتر ورد دەكاتەوە كە ئەم حەوت پێوەرانەی خوارەوە دەگەیەنێت:
دەسەڵات بە سەر بڕیارەكاندا بەپێی دەستوور خراوەتە دەست ئەو كەسانەوە كە بە فەرمی هەڵبژێردراون.
هەڵبژاردنی دادپەروەرانە و ئازادانەی ناو بەناو.
مافی هەڵبژاردن بۆ هەموو كەسێك هەبێت بە بێ جیاوازیی رەگەز.
مافی خۆكاندیدكردن بۆ پۆست و پلەكانی دەوڵەتی بۆ هەموو كەس.
ئازادیی رادەربڕین.
دەرگای وەرگرتنی زانیاری بۆ هەموو كەسێك واڵا بێت، نەك لەلایەن حكومەت و یەك دەستەوە قۆرخ كرابێت.
مافی خۆڕێكخستن. واتە ئازادیی بەشداریكردن لە پارت و رێكخراو و گرووپی جیاوازدا.
بەداخەوە ئەگەر ئەو پێوەرانەی سەرەوە بەكاربهێنین، دەردەكەوێت زۆر لەو وڵاتانەی كە بە دیموكراسی دەژمێردرێن، دیموكراسی نین. لێرەدا ئەوەی مەبەستمانە پەیوەندیی گەشەكردنی ئابوورییە بە شێوازی حوكمڕانییەوە بە شێوەیەكی گشتی، نەك بە واتا كوتومتەكەی. بۆیە بۆ ئەم مەبەستەی ئێمە دیموكراسی واتای هەڵبژاردنی ئازاد و ئازادی رادەربڕین و رێكخستنی بیروڕا دەگەیەنێت، ئەمەش لانیكەمی مەرجەكانی بە دیموكراسیبوونە.
دیموكراسی و گەشەكردن
بێگومان حكومەت لە هەموو وڵاتێكدا دەبێتە خاوەنی داهاتێكی دیاریكراو، جا سەرچاوەی داهاتەكان سامانی سرووشتی بێت، یا باج و خەراج لە خەڵك و كۆمپانیا و بازرگانان بێت، هیچ جیاوازییەكیان نییە. لێرەدا دابەشكردن و بەكارهێنانی ئەو داهاتە، هەندێ ئاماژەمان پێ دەدات لە سەر شێوازی حوكمڕانی. لە شێوازی دیموكراسیدا چاوەڕوان دەكرێت دابەشكردنی داهات دادپەروەرانە بێت. واتە نایەكسانی لە داهاتدا كەمتر بێت، لە چاو رێژەی نایەكسانی لە وڵاتێكدا كە سیستەمی دیكتاتۆری تێیدا بەرپایە. هۆكاری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پێناسەی سەرەوەی دیموكراسی. بەپێی ئەو پێناسەیە، خەڵك دەسەڵاتی بە سەر بڕیاردەردا هەیە، یا بە واتایەكی دیكە، چونكە دەسەڵات لەلایەن خەڵكەوە راستەوخۆ و ئازادانە هەڵبژێردراوە، دەبێت نوێنەرایەتیی خواستەكانی خەڵك بكات. بۆ ئەمەش كە دەگاتە دابەشكردنی داهات لە شێوازی حوكمڕانیی دیموكراسیدا پەیوەندییەكی راستەوخۆ هەیە لە نێوان دیموكراسی و باشتر دابەشكردنی داهاتەكانی حكومەت. ئەمەش بەرزكردنەوەی مووچە و دامەزراندن لە دەزگاكانی دەوڵەت و بڕینەوەی مووچە بۆ بێكاران و پیر و پەككەوتە و كەمئەندام ...هتد دەگرێتەوە. لە هەمان كاتدا پێشبینی دەكرێت خزمەتگوزارییە كۆمەڵایەتییەكانی دیكەش باشبوونی بەرچاویان پێوە دیار بێت و هەموو هاووڵاتیان وەك یەك لەو خزمەتگوزارییانە بەهرەمەند بن. بەگشتی بەرزبوونەوەو باشبوونی ئەو پێوەرانەی كە UNDP ناوی لێناون ‹پێوەرەكانی گەشەكردنی مرۆیی›. (Human Development Index). بە شێوەیەكی گشتی چاوەڕوان دەكرێت سیستەمی دیموكراسی داهاتی تاكەكەس بەرزكاتەوە، لە ئەنجامیشدا درێژیی تەمەن لە وڵاتدا بەرزبكاتەوە. بەپێچەوانەوە، سیستەمی دیكتاتۆری سەربەخۆیانە كاردەكات و گوێ ناداتە ناڕەزاییەكانی خەڵك، چونكە خەڵك ناتوانێت لێپێچینەوەی لەگەڵ بكات. بۆیە ئەگەری ئەوە زۆرە كە دابەشكردنی داهات بەپێی خواستی زۆربەی خەڵك نەبێت و رێژەی تەمەن و خوێندەواری و پێوەرەكانی دیكە نزمتر بن لە چاو وڵاتانی دیموكراسیدا.
لێرەدا مشتومڕ لە سەر ئەوەیە: ئایا ئەو شێوازی دابەشكرنەی داهات دەبێتە مایەی گەشەكردنی ئابووری، یان نا؟! سایمۆن كوزنێت (Simon Kuznets) ئابووریناسی ئەمریكی بە رەچەڵەك رووسی باس لەوە دەكات كە لە وڵاتانی هەژاردا لە قۆناغی یەكەمی گەشەكردنی ئابووریدا نایەكسانیی داهات لە پێشدا خراپ دەبێت و دوای ئەوە باش دەبێت. هۆكاری ئەمەش دەگەڕێنێتەوە بۆ ئەوەی گەشكردنی ئابووریی وڵاتانی هەژار دەبێت پشتبەستن بە كشتوكاڵ بگوازنەوە بۆ قۆناغی پەرەپێدانی پیشەسازی و كەرتی خزمەتگوزاری. لێرەشدا ئەم گواستنەوە ئابووری و كۆمەڵایەتییە تێچووی خۆی هەیە. سەرەڕای تێچووی راگواستنەوەی گوندنشینان بۆ شار، دامەزراندنی ژێرخانی پیشەسازی خۆی لە خۆیدا پێویستی بە سەرمایەی زۆر هەیە. جا لێرەدا حكومەت تەنیا دەتوانێت یەك كاری سەرەكی بكات، ئەویش ئەوەیە، یان ئەو داهاتە كەمەی هەیە بەكاری بهێنێت بۆ گەشەكردنی ئابووری بە هەموو شیوازەكانیەوە، یا بە شێوەیەكی دادپەروەرانە بە سەر زۆربەی خەڵكدا دابەشی بكات.
بێگومان هەموو دەزانن كە وڵاتی هەژار خاوەنی داهاتی كەمن، لێرەدا حوكمڕان تیایدا رادەمێنێت، ئەگەر زۆری ئەو داهاتە بە سەر خەڵكدا دابەش بكات، وەك سیستەمی دیموكراسی دەخوازێ، كەمی دەمێنێتەوە بۆ دامەزراندنی پیشەسازی و ژێرخانی ئابووری كە گەشەكردنی ئابووری پێویستی پێیەتی. هەر بۆیە ئەگەر زۆری بۆ گەشەكردنی ئابووری بەكار بهێنێت، ئەوا لە قۆناغی یەكەمی گەشەكردنی ئابووریدا كەم دەمێنێتەوە بۆ باشكردنی راستەوخۆی باری گوزەرانی زۆربەی خەڵكی و لە ئەنجامدا دابەشكردنی داهات و نایەكسانییەكی زۆری پێوە دیار دەبێت و رێژەی هەژاری رەنگە بەرزدەبێتەوە.
سەرەڕای ئەمانە، لەلایەكی دیكەوە، زۆر لە لایەنگرانی شێوازی حوكمڕانیی دیموكراسی لەو بڕوایەدان دیموكراسی خۆی دەبێتە هۆی گەشەكردنی ئابووری لە بەر ئەم هۆیانەی خوارەوە:
دیموكراسی و پاراستنی مافی خاوەندارێتی: هەرچەندە زۆر ئابووریناس هەن، وا دەزانن كە پاراستنی مافی خاوەندارێتی لە سایەی رژێمی دیموكراسیدا جیاوازییەكی زۆری نییە لەگەڵ پاراستنی مافی خاوەندارێتی لەژێر سایەی سیستەمێكی دیكتاتۆریدا، بەڵام زۆر ئاماژە هەن كە سیستەمی دیموكراسی بە پێچەوانەی دیكتاتۆرییەوە رێگە نادات مافی خاوەندارێتی بە شێوەیەكی زۆر زەق پاماڵ بكرێت. بۆ نموونە زەوتكردنی موڵكی خەڵكی لە سایەی سیستەمی دیكتاتۆریدا زیاتر بەرچاوە وەك لە سیستەمی دیموكراسیدا. بۆیە بە شێوەیەكی گشتی هاوكێشەی مشتومڕ لایەنگری ئەوەیە كە لە سایەی حوكمڕانییەكی دیموكراسیدا مافی خاوەندارێتی باشتر دەپارێزدرێت و ئەمەش دەبێتە مایەی گەشەكردنی ئابووری.
سەربەخۆیی حكومەت و گەشەكردنی ئابووری: بەپێی پێناسەی دیموكراسی، حكومەت ئۆتۆنۆمی هەیە لە بڕیارداندا و ناكەوێتە ژێر كاریگەریی پاڵەپەستۆی هیچ توێژ و چینێكی كۆمەڵایەتییەوە. لە سایەی ئەم شێوازی حوكمڕانییەدا، هیچ گروپێك بە تەنیا ناتوانێت هێندە پاڵەپەستۆ بخاتەسەر حكومەت بۆ بەرژەوەندیی خۆی كە لە دژی بەرژەوەندیی گشتی بێت. بەپێچەوانەوە، لە سیستەمی دیكتاتۆریدا زۆر جار بەرژەوەندیی توێژ و دەستە زاڵ دەبن و سامانی گشتی بۆ خۆدەوڵەمەندكردنی خۆیان بەكار دەهێنن. بۆ نموونە سوپا و خێڵ و حیزبێكی دیاریكراو و تەنانەت شارێك یا ناوچەیەكی دیاریكراو. لێرەدا مەبەست ئەوەیە كە سیستەمی دیموكراسی رێگە لە بە زایەبردنی سامانی گشتی و گەندەڵی و تاڵانكردن دەگرێت و ئەمەش وا دەكات سەرمایەی زیاتر لە بەردەستدا بێت بۆ گەشەكردنی ئابووری.
بەداخەوە مەرج نییە ئەم تیۆریە هەموو كات راست بێت. ئەزموونی وڵاتانی گەشەكردووی باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا ئەوە نیشان دەدەن كە دەشێت سیستەمی دیكتاتۆریش رێگە نەدات بە پاڵەپەستۆی دەستەیەك، یا چینێكی كۆمەڵایەتی بۆ دابەشكردنی داهات. ئەمەش وا دەكات حكومەت بتوانێت كەڵەكەكردنی سەرمایە بەكاربهێنێت بۆ گەشەكردنی ئابووری.
بەرانبەر بەمە، دیموكراسیخوازەكان دەڵێن: چون هیچ گەرەنتییەك نییە كە وڵاتی دیكتاتۆری لە چەشنی وڵاتانی باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا بێت، دیموكراسی هەموو كات لە رژێمی دیكتاتۆری باشترە. پاڵپشتیش بۆ ئەم بۆچوونە، ئەوەیە زۆربەی زۆری رژێمە دیكتاتۆرییەكان رژێمی تاڵان و بڕۆی سامانی گشتی بوون. نموونەش رژێمەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقا و وڵاتانی ئەمریكای لاتینین.
دیموكراسی و رێگەگرتن لە حوكمڕانیی تاڵانكەر (Predatory Ruler): بە شێوەیەكی گشتی سیستەمی دیموكراسی زۆر زیاتر رێگە دەگرێت لە تاڵانكردن و بە زایەبردنی سامانی گشتی. لە سایەی سیستەمێكی وادا سیاسەتمەداران، چونكە بەرژەوەندییان لە هەڵبژاردنی خۆیاندا هەیە، رێگە دەگرن لە رێی تاڵان و بڕۆ و بە زایەبردنی سامانی گشتی. لە هەمان كاتدا، سیاسی و حوكمڕانان لە سیستەمی دیموكراسی لێپێچینەوەیان لەگەڵ دەكرێت و وا بە ئاسانی ناتوانن سامانی گشتی بۆ خۆدەوڵەمەندكردن بە كاربهێنن بەو جۆرەی لە سیستەمی دیكتاتۆریدا دەبیندرێت. لێرەدا هەندێ ئابووریناسی دیكە بۆ نموونە (Olson 1993، Bueno del Mesquita et al 2003) دەڵێن: مەرج نییە هەموو رژێمێكی دیكتاتۆری تاڵانكەر بێت. بۆ نموونە ئەو رژێمە دیكتاتۆرییانەی كە نوێنەرایەتیی بەرەیەكی فراوان دەكەن، ئەگەری ئەوەی هەیە لە تاڵانكردنی سامانی گشتی خۆیان بپارێزن. سەرەڕای هەموو ئەمانە، لە رووی سیستەمی لێپرسینەوەو قەوارەی نوێنەرایەتییەوە وا دەردەكەوێت، سیستەمی دیموكراسی زۆر رێگرتر بێت لە بەتاڵانبردن و بەزایەدانی سامانی گشتی، بۆیە دەرئەنجام ئەوەیە دیموكراسی زیاتر لایەنگری گەشەكردنی ئابوورییە لە چاو سیستەمی دیكتاتۆری.
دیموكراسی و گۆڕانی تەكنەلۆجیا: لایەنگرانی دیموكراسی دەڵێن: لە سایەی سیستەمی دیموكراسیدا، دیموكراسیخوازەكان (چ تاك بن، یا رێكخراو) هەموو كەس و قەوارەی فێربوونن. هەموو لایەنگری ئازادی راوبۆچوون و بەدواچوون و توێژینەوەو بە دەستهێنانی زانستن. بێگومان پێشكەوتنی زانست كاریگەریی ئەرێنی هەیە لەسەر رێژەی بەرهەمهێنان و لە ئەنجامیشدا گەشەكردنی ئابووری خێراتر دەبێت.
دیموكراسی پێش گەشەكردن، یا بەپێچەوانەوە:
هەموو ئەو لێدوانانەی سەرەوە ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە ئەشێت پێش پێشكەوتنی كۆمەڵایەتی و گەشەكردنی ئابووری، سیستەمی دیموكراسی دەستەبەر بكرێت. كاتێكیش دیموكراسی دامەزرا، چاوەڕوان دەكرێت گەشەكردنی ئابووری ببێتە بەرنامەی حكومەت. لە رووی تیۆرییەوە ئەم هزرە زۆر ساویلكانە دێتە بەرچاو، بۆیە هەر لە مێژە زۆر لە بیرمەندەكانی بواری كۆمەڵناسی و ئابووری شكی گەورەیان لە پرەنسیپەكانی ئەو هزرە هەبووە. لەم بوارەدا هیچ بیرمەندێك هێندەی كارل ماركس بە روونی ئەم كێشەیەی رون نەكردووەتەوە. ماركس كە بڕوای بە بەقۆناغكردنی گەشەسەندنی كۆمەڵایەتی هەبوو، لەو بڕوایەدا بوو، كە هەر قۆناغێكی گەشەكردن شێوازی حوكمڕانیی خۆی دەڕەخسێنێت. هەر بۆیە هیچ لۆجیك نییە بیر لە دامەزراندنی حوكمڕانیی دیموكراسی بكرێتەوە لە قۆناغی فیودالیدا. چونكە ناتوانرێت عارەبانەكە بخەیتە پێش ئەسپەكە. بۆیە بەلای ئەوەوە سیستەمی دیموكراسی وەك سیستەمی حوكمڕانی هەر دەبێت لە سایەی ئابوورییەكی سەرمایەداریی هاوچەرخدا دروست ببێت. بە هەمان شێوە گەورە كۆمەڵناسی ئەمریكی مارتین لیپست (Martin Lipset1922-2006)) لە وتارە بەناوبانگەكەی (1959) «هەندێ پێشمەرجی كۆمەڵایەتی بۆ دیموكراسی» جەخت لەسەر ئەوە دەكات كە گەشەكردنی دیموكراسی پابەندە بە كۆمەڵێك پێشمەرجی ئابووری و كۆمەڵایەتی و كەلتوورییەوە كە لە وڵاتە گەشەنەكردووەكاندا زۆر كەمە. بۆیە گریمانەی ئەوەی سیستەمی دیموكراسی لە وڵاتی گەشەنەكردوودا دروست دەبێت و ئەوجا ئەم سیستەمە گەشەكردنی ئابووری دەستەبەر دەكات، نالۆجیكانەیە. نموونەش بۆ ئەمە ئەوەیە كە ئەو وڵاتانەی كە سیستەمی دیموكراسی تێیاندا جێگیرە، ئەو وڵاتانەن كە گەشەكردنی ئابوورییان زووتر كردووە، وەك وڵاتە ئەوروپییەكان. هیچ جێگەی سەرسوڕمانیش نییە كە دیكتاتۆری لە وڵاتانی هەژاردا زۆرن و تەنانەت درێژخایەنن.
پشتگیری بۆ ئەو راوبۆچوونانەی سەرەوە لە دوای هەشتاكانی سەدەی رابردوو و گەشەكردنی هەندی وڵاتی باشووری رۆژهەلاتی ئاسیا زۆر زیاتر بوو. زۆر لە ئابووری و كۆمەڵناسان لەو بڕوایەدان كە سیستەمی دیكتاتۆری ئەم لەبارییانەی خوارەوەی هەیە بۆ گەشەكردنی ئابووری:
چونكە سیستەمی دیكتاتۆری دابەشكردنی دادپەروەرانەی لا مەبەست نییە، بۆیە بە ئاسانتر دەتوانێت سەرمایە كەڵەكە بكات و بەكاری بهێنێت بۆ مەبەستی گەشەكردنی ئابووری و كۆمەڵایەتی. هۆكاری ئەمەش ئەوەیە كە حكومەت لەژێر گوشاری هیچ توێژ و چینێكی كۆمەڵایەتیدا نییە و خۆی بە سەربەخۆ دادەنێت. وەك لە پێشدا ئاماژەی پێكرا، هەموو كۆمەڵگەیەك كەم تا زۆر دەتوانێ هەندی زێدە بەها، یا پاشەكەوتی هەبێت. جا حوكمڕان سەرپشك دەبێت لە دابەشكردنی ئەو زیادەبەهایە، یا بەكارهێنانی بۆ مەبەستی دیكە. یەكێك لەو مەبەستانە گەشكردنی ئابووری و كۆمەڵایەتییە. مێژووی شارستانیەتی مرۆڤایەتی ئەوە نیشان دەدات كە ئەو زێدەبەهایە كە لە زۆر جێگەی جیهاندا بە مەبەستی جیاواز بەكارهێنراون. بۆ نموونە لە كاتی فیرعەونەكانی میسردا بۆ دروستكردنی هەرەمی زەبەلاح و ناشتنی فیرعەون و دارو دەستەكانیان بەكارهێنراوە. لە كاتی رۆمانەكانیشدا بۆ كۆشك و تەلار و پەیكەرتاشی و هونەر بەكارهێنراوە، لە هەمانكاتدا، شوێنەوارەكانی كەمبۆدیا و چین ئەزتێكەكانی ئەمریكای لاتینی ئەوە پیشاندەدەن كە تەنیا لە وڵاتانێكدا شارستانیەت دروست بووە كە دەستبەسەرداگرتن و بەكارهێنانی ئەو زێدەبەهایە كەوتووەتە دەست دەسەڵاتی سیاسییەوە، بە واتە حكومەتی ناوەندیی ئەو ناوچانە.
سیستەمی دیكتاتۆری، باشتر و خێراتر دەتوانێت بڕیار لە سەر پڕۆژەی گەشەسەندنی ئابووری بدات، چونكە پێویستی بەوە نییە بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی.
لە سایەی سیستەمی دیكتاتۆریدا پڕۆژەكانی ژێرخان و گەشەكردنی ئابووری باشتر و خێراتر جێبەجێ دەكرێن، چونكە حكومەت دەسەڵاتی بەسەر خەڵكدا زیاتر دەڕوات و زۆر جاریش دەتوانێت بە زۆرەملێ كار بە خەڵك بكات و خەڵكیش توانای ملپێچی فەرمانەكانی حكومەتیان كەمترە.
چونكە حكومەت لە سایەی سیستەمی دیكتاتۆریدا هەست بە ئۆتۆنۆمی لە بەرژەوەندییەكانی چین و توێژەكانی كۆمەڵگە دەكات، باشتر دەتوانێت پلانی كورت و درێژخایەن بۆ گەشەكردنی ئابووری دابنێت. مێژوو ئاماژە بەوە دەكات كە سیستەمی پلاندان لە دوای ‹شۆڕشی› ئۆكتۆبەری رووسیاوە بوو بە باو، تەنانەت كە كۆریای باشوور زۆر دژی كۆمۆنیزم بوو، سەركەوتووانە سیستەمی پلاندانانیان بەكارهێنا. هەمووش دەزانین كە لە هەردوو وڵاتدا پلاندان تێچوویەكی مرۆیی زۆر گەورەیان هەبوو.
هەموو ئەو خاڵانەی سەرەوە ئاماژە بەوە دەكەن كە هەتا بنكە كۆمەڵایەتییەكەی حكومەت تەسكتر بێت، هێندە دەستی ئازادتر دەبێت لە بەكارهێنانی سەرچاوە مرۆیی و ئابوورییەكانی وڵات. یەكێك لە ئەزمونەكانی كوردستانی خۆمانیش ئەوەمان پێ دەڵێت كە حكومەتی بنكەفراوان حكومەتێكی سەرنەكەوتوو، شل و شێواو دەبێت، چونكە زۆر لە بەرژەوەندییەكانیی گشتی كران بە قوربانیی سازشی سیاسی و حیزبایەتیی بەرتەسك.
لێرەدا پێویستە جارێكی دیكە پەنا بەرینەوە بۆ ئەزموونە مێژووییەكانی جیهان. هەرچەندە ئەو خاڵانەی سەرەوە لە قازانجی هەردوو سیستەمی دژبەیەك بەهێزی و لاوازیی خۆیان هەیە، بەڵام مێژوو ئەوە نیشاندەدات كە زۆربەی وڵاتانی هەژار كە گیرۆدەی ناگەشەكردن و چەقبەستن بوون، سیستەمی حوكمڕانەكانیان زیاتر دیكتاتۆری بووە. لە هەمان كاتدا، وڵاتانی بەناو دیموكراسییش مەرج نییە گەشەیان كردبێت. بۆ نموونە وڵاتی هیند كە لە رۆژی رزگاربوونیەوە لە كۆڵینیالیزمی بەریتانی بە وڵاتێكی دیموكراسی ناسراوە، بەڵام لە چاو وڵاتی چیندا كە بە دیكتاتۆری ناسراوە، گەشەكردنی ئابووری زۆر نزمتر بووە. بۆ زانیاری لە نێوان ساڵانی ١٩٦٥ تا ١٩٩٠ رێژەی گەشەكردنی ساڵانەی ئابووریی هیند تەنیا ١.٩% بووە، بەڵام رێژەی گەشەكردنی ساڵانەی ئابووریی چین ٥.٦% بووە بۆ هەمان ماوە.
بۆیە لە هەمان كاتدا كە زۆر وڵاتی دیكتاتۆری حكومەتی گەشەكەریان نەبووە، زۆر وڵاتی بەناو دیموكراسییش گەشەیان نەكردووە. خشتەی خوارەوە ئەوە نیشاندەدا كە لە سەرجەمی ئەو ئەزموونە سەركەوتووانەی گەشەكردنی ئابووری لە هەفتا ساڵی رابردوودا تەنیا چوار وڵاتی سیستەم دیموكراسی گەشەكردنی ئابووریی بەرچاوی بووەو بە سەركەوتوو دادەنرێن، لەوانەش سیانیان، بۆتسوانە و مۆریشەس و سینگاپورە كە زۆر وڵاتی بچووكن و بەراورد ناكرێن بە وڵاتانی وەك چین و ڤێتنام. بۆیە ئەگەر باسی سەركەوتوویی ئابووری بكەین، وڵاتانی سیستەم دیكتاتۆری وەك وڵاتانی باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا گەشەكردنی بێ وێنەیان كردووە.
دیموكراسی گەشەكەر: بۆتسوانە، مۆریشەس، سینگاپورە، مالیزیا.
دیموكراسی ناگەشەكەر: جامەیكا، گامبیا، كۆستەریكا.
نادیموكراسی گەشەكەر: كۆریا، تایوان، تایلەند، چین، ئەندەنوسیا، ڤێتنام.
نادیموكراسی گەشەنەكەر: وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، زۆربەی وڵاتانی ئەفریقا و وزۆربەی وڵاتانی ئەمریكای لاتینی.
دەرئەنجام
هەرچەندە زۆر لە ئابووریناسانی لایەنگری دیموكراسی باس لەوە دەكەن كە نابێت دیموكراسی بكرێت بە قوربانیی گەشەكردنی ئابووری، بڕوانە ئادەم پرزیۆرسكی (Adam Przeworsky، 2000). بەڵام مێژووی گەشەكردنی ئابووریی وڵاتانی دواكەوتوو لە نیو سەدەی رابردوودا پشتیوانی هزری سیستەمی دیكتاتۆری و بەدەسەڵات دەكەن بۆ گەشەكردنی ئابووری. ئەو چەند وڵاتە دیموكراسییانەی لە سەرەوە ئاماژەیان پێكراوە كە توانیویانە گەشەكردنێكی بەرچاویان هەبێ، ئاستەمە بە پێوەر وەربگیرێن.
لە هەردوو باردا، پێویستە ئەوە بخەینەڕوو كە ئەو فاكتەرە گرنگەی كە دیاریكەر بووە بۆ گەشەكردنی ئابووری و كۆمەڵایەتی بوونی حكومەتی گەشەكەرە. بە واتا، سەرباری ئەوەی سیستەمی حوكمڕانی هەر چۆنێك بێت بۆ ئەوەی وڵاتێكی دواكەوتوو گەشەی ئابووری بكات، دەبێت حكومەتەكەی خەسڵەتەكانی گەشەكردنی هەبێت و گەشەكردنی ئابووری بكات بە پلانی خۆی و زۆر سیاسەتی دیكەی كۆمەڵایەتی بە قوربانی ئەو پلانە بكات. بۆ ئەوەش دەبێت حكومەت بە دەسەڵات بێت و بتوانێت یاسا جێبەجێ بكات و كاریگەرانە ئابووری بەڕێوەببات. هەرچەندە لە وتاری دیكەدا خەسڵەتەكانی حكومەتی گەشەكەرمان شیكردووەتەوە، لێرەدا هێندە بەسە كە بڵێین كە حكومەتی گەشەكەر ئۆتۆنۆمی خۆی لە بەژەوەندییە بەرتەسكەكانی چین و توێژێكی دیاریكراو دەپارێزی و ناترسێت لەوەی دەستوەربدات لە هەموو بوارێكی ئابووری. بۆیە بوێرانە پێشڕەوی دامەزراندنی ژێرخانی پیشەسازی دەكات و خۆی بە پێشەنگی گەشەكردنی زانست و تەكنەلۆجیا دەزانێت. لە هەمان كاتدا بەرپرسیارانە پلانی كورت و مامناوەندی خایەن دادەنێت بۆ گەشەكردنی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سەرچاوەی مرۆیی و داراییان بۆ دەڕەخسێنێت. بە كورتی، حكومەتی پاسیڤ و شل و شێواو تەنیا دەبێتە مایەی شكستخواردنی ئابووری و پێچكەی گەشەكردنیش هێندە خاو دەكاتەوە كە تێچووی كۆمەڵایەتی ناگەشەكردنی لە تێچووی حكومەتێكی دیكتاتۆری گەشەكەر زۆر زۆر زیاتر دەبێت.