ئایین بریتییە لە پەیوەندیی نێوان مرۆڤ و خوا، هەموو مرۆڤێكیش بەرپرسیارێتیی چاككردنی ئەو پەیوەندییەی لە ئەستۆدایە، بەڵام بەرپرسیار نییە لە چاككردنی ئەو پەیوەندییە لەنێوان خواو كەسانی دیكە، هەروەها سروشتی هەموو ئایینێكیش وا دەخوازێت كە مرۆڤ پەیوەندیی خۆی لەگەڵ كەسانی دیكەدا چاك بكات بە جیاوازیی ئایین و بیروباوەڕو و ئایینزاكانیان، ئەگەرنا كۆمەڵگەكان دەبنە زۆنگاوی رق و كینەو دوژمنكاری. ئیبن قەییم دەڵێت: ئایین هەمووی رەوشتە، ئەوەی رەوشتی لە تۆ زیاتر بێت، لە تۆ زیاتر ئاییندارترە، چونكە ئایین پەیوەندیی باشە لەنێوان تۆو خودا، هەروەها رەوشت پەیوەندییەكی باشە لە نێوان تۆو كەسانی دیكە، بە جیاوازیی نەتەوە و ئایین و رەگەز، بۆیە هەموو ئایینەكان چ ئاسمانی، یان دانانی بن بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندییەكانی خەڵك هاتوون، بەرژەوەندیی خەڵكیش بریتییە لە چاككردنی پەیوەندییەكانی نێوان خەڵك، كەواتە ئەگەر وایە، توندوتیژیی ئایینی لە كوێوە هاتووە؟ بۆچی پەیوەندیی هەیە لەنێوان ئایین و توندوتیژی؟ ئایا ئایین توندوتیژی بەرهەمدێنێت؟ ئەم پرسیارانە لە هزری خەڵكدان، بەتایبەتیش لە هزری چینی رۆشنبیر، كاتێك توندوتیژی بە بوونی ئایین هەیە، مانای وا نییە كە ئایین لە پشت ئەمەوەیە یان هۆكارو دروستكراویەتی، بەڵكو توندوتیژی بەهۆی ئەوەیە كە ئایین بۆ خۆی قۆرخدەكات و هەوڵدەدات بە پێی تێگەیشتنی خۆی لێكی بداتەوە، ئەم تێگەیشتنەش رەنگە راست، یان نادروست بێت، لە هەردوو حاڵەتدا ئەو تێگەیشتنە ناشێت تا بەسەر كۆمەڵگەی فرەییدا بسەپێنرێت، ئەوەی راستە بە دیدی كەسانی دیكە هەڵەیە، كاتێكیش لایەك مكوڕ دەبێت كە راوبۆچوونەكەی راستە، ئەو كات هەوڵدەدات بەسەر كەسانی دیكەیدا بیسەپێنێت بە زەبری هێز ئەگەر هەیبێت، ئەگەر نەیبێت ئەوا هەوڵدەدات خەڵكانی دیكە بخات، یات تەكفیریان بكات، تا بیانكاتە ئامانجی شەرعی لەپێناو ئەوەی بە پەنهانی لەبەینیان ببات، ئەمەش لە مێژووی ئایینەكان روویداوە، كاتێك ئەم تاقمە هێزیان هەبووایە وەك قاعیدەو داعش هەیانبووە، هەموو شوێنێكیان دەكردە كاولگەو مرۆڤیشیان قڕدەكرد، بەڵام ئەگەر نەیانبووایە وەك گروپە تەكفیرییەكان لە میسر ئەوا پەنایان دەبردە بەر تیرۆركردن، نموونەی ئەمەش زۆرە، ئەو موسڵمانانەی بەدەستی ئەو گروپە پەڕگیرانە كوژراون، زیاترن لەوانەی بەدەستی كەسانی دیكە كوژراون، بینیمان لە میسرو جەزائیرو ئەفغانستان دەریایەك لە خوێنی موسڵمانان بەدەستی ئەوانەی ئایینییان قۆرخكردووە و بە دەستی گروپە تەكفیرییەكان رژاوە، ئەوانە خۆیان كردبووە تاكە نوێنەری شەرعی و راستەقینەی ئەم ئایینە، بەڵكو خۆیان بە خەلیفەی خوا لە زەوی دانابوو، تەنانەت چەند توندوتیژ بوونایە بە دیدی ئەوان زیاتر پابەندی رێنماییەكانی ئایین بوون. گرنگە كە ئاماژە بە هەندێ لەوانە بكەین كە لە میسر كوژراون، نەك لە سیاسەتوانان، بەڵكو لە زاناكان، وەك شێح دكتۆر محەمەد حوسێن زەهەبی وەزیری ئەوقافی میسر لە ساڵی 1977، بەڵام كوشتنی سیاسەتوان و بیرمەندانی میسر ئەوا چەندی بڵێیت زۆرە، بۆ نموونە كوشتنی رەفعەت مەحجوب وتەبێژی فەرمیی پەرلەمانی میسر لە ساڵی 1990 و فەرەج فۆدە ساڵی 1992، محەمەد نەقراشی سەرۆك وەزیرانی میسر لە 1948، نەبەوی ئەحمەد سەرنووسەری گۆڤاری ئەلعسور...
دیاردەی توندوتیژیی ئایینی هەر لە ئیسلامدا نییە، بەڵكو لە هەموو ئایینەكاندا هەیە، بەڵام بە رێژەی جیاواز. بێگومان هەموو ئایینێك رووبەڕووی تەحەددیی زۆر دەبێتەوە، لە ئەنجامی پەرەسەندنی ژیان و پێداویستییەكان سێ ئاراستە بەرامبەر ئەو تەحەددییانە پەیدادەبن، ئەمەش رێسایەكی جێگیرە لە هەموو ئایینەكان، ئاراستەی یەكەم: ئاراستەیەكە هەوڵدەدات پارێزگاری لە دەقەكانی ئایین بكات و راڤەیان نەكات و لێكیان نەداتەوە، هەروەها بە توندی بەرەوڕووی هەر گۆڕانگارییەكیان ببێتەوە، ئەوانیش بنەچەخوازانی پارێزگارن، ئاراستەی دووەم: پێچەوانەی ئەمەیە، هەوڵدەدات دەقەكان لەبەر رۆشنایی گۆڕانكارییەكانی قۆناخەكە لێكبداتەوە، ئەوانە دەقەكانی ئایین بە گوێرەی دەرهاویشتەكانی نوێخوازیی رۆژئاوا لێكدەدەنەوە، تا ئەو رادەیەی دەقەكان دەشێوێنن، ئەم رەوتە هەمیشە بەوە تۆمەتباردەكرێن كە لە ئایین لایانداوە، بەڵام رەوتی ناوەڕاست هەوڵدەدات بەپێی تواناو بێ دەستكاریكردنی دەقەكانی ئایین تازەگەری بكات، تەنانەت لۆژیكانە لێكیان بداتەوە، بەوە سەیری ئایین دەكەن كە تەواوكەریی دنیایە، ئەم ئاراستەش لەنێو هەموو ئایینەكاندا هەیە، بەڵام كێشەكە ئەوەیە كە رەوتی بنەچەخوازی FUNDAMENTALISM لە گۆڕەپانەكە بەهێزترە، بۆیە توندوتیژی لە زیادبووندایە، چونكە ئەم رەوتە هەوڵدەدات پارێزگاری لە كەلەپووری ئایین بكات، دژی رەوتەكانی دیكە دەوەستێتەوە كە دەیانەوێت پیرۆزیی دەقە ئایینییەكان لەكەدار بكەن، سەرەتا تەكفیریان دەكات و وێنەیان دەشێوێنێت، تاكو لەلایەن كۆمەڵگەی دیندار رەتبكرێنەوە، كاتێكیش ئەم هەنگاوە دێتەدی، قۆناخی كۆتایی دێت كە پاكتاویان دەكات، چونكە سەرپێچیی ئایینیان كردووە، نموونەی ئەمانەش لە هەموو ئایینەكاندا زۆرە، كاتێك ئەم رەوتە بنەچەخوازە دەستدەكات بە جێبەجێكردنی ئەم رێسایە توندوتیژی بڵاودەبێتەوە، خەڵكەكە بەتایبەتیش چینی رۆشنبیرو بیرمەندان وا دەزانن كە ئایین خۆی توندوتیژی بەرهەم دێنێت، بۆیە كلۆد لیفی شتراوس دەڵێت: هیچ شتێك مەترسیدارتر نییە بۆ مرۆڤایەتی جگە لە ئایینە یەكتاخوازییەكان Abrahamic Faith، بۆیە بەهۆی ئەو توندوتیژییەی كە گروپە بنەچەخوازییەكان پیادەیان كردووە، پەرچەكرداری فەیلەسووف و بیرمەندەكان توند بووە، تۆماس هۆبس خەیاڵی وا بووە كە خودا لە جیهان كشاوەتەوە، نیچە Nietzche مردنی خودای God is deadراگەیاند، بۆیە ئەوانەی نوێنەرایەتیی ئایینیان كردووە، وێنەكەیان شێواندووەو بە توندی وێنایان كردووە، بەوەی كە ئایینێكە تینووی خوێن و كاولكارییە، لەگەڵ ئەوەی كە فەلسەفەی ئایین بریتییە لە خۆشەویستی و پێكەوەژیان و ئاشتی.
بەڵام سۆفیگەری لە هەموو ئایینەكاندا داوای بڕواهێنانیان دەكرد بە خوا، لەمیانی یەكێتیی ئایینەوە بۆ لەناوبردنی پڕۆژەی بنەچەخوازان كە كۆمەڵگەیان بە شێوەیەكی مەترسیدار پۆلێن كردبوو، دیارترین نموونەش بۆ ئەوە لە كۆمەڵگەكانی ئێمەدا ئەوەیە كە داعش ئەنجامیدا لە كردەوە تاوانكارییەكاندا دەرحەق ئەو زانایانەی كە میتۆدی ئەوانیان رەتدەكردەوە، جگە لە قڕكردنی بێتاوان و منداڵ و ئافرەتان. ئەبو ئەلئەعلای مەودودی پاكستانی لە پێناسەكردنی جیهاددا دەڵێت: تێكۆشانێكی شۆڕشگێڕانەیە بۆ گرتنەدەستی دەسەڵات لە پێناو تێكڕای مرۆڤایەتی، سەید قوتب كەوتە ژێر كاریگەریی ئەو و ئەم شێوە بیرۆكانەی لە میسر بڵاوكردەوە، كتێبێكی بەناوی (معالم فی الگریق) دانا، كە بنەچەخوازان دوای ئەو پەیڕەویان دەكرد، تا جەمال عەبدولناسر لە سێدارەی دا، ئەگەر سەید قوتب لە بواری پسپۆڕییە ئەدەبییەكەی بمایەوە و نەچووبایەتە ریزی ئیخوان موسلمین لە ساڵی 1953، ئەوا دەبووە چاكترین ئەدیب لە جیهانی عەرەبی و ئیسلامیدا، بۆیە هەردەم دەڵێم: ئەگەر ئیخوان موسلمین نەبوونایە، هەموو موسڵمان برا دەبوون، ئەوان سەرچاوەی هەموو گروپە بنەچەخوازانن لە جیهاندا و بنەچەخوازانیش لە هەموو ئایینەكاندا مەترسین بۆ سەر كۆمەڵگەكان، هەروەها بۆ سەر پێكەوەژیانی ئاشتییانە و مافی مرۆڤ و شارستانی و دیموكراسی و فرەیی، چونكە ئەوان هەروەك جیل كیبل دەڵێت: لە سەرەوە دەست بە كردنەوە دەكەن و بانگخوازانی دیكەش لە ژێرەوە) مەبەستیش لە كردنەوە لە سەرەوە سەپاندنی رایە بەسەر كەسانی دیكە بە زەبری هێز ئەگەر بتوانن، هەروەها بە لۆژیكی پاكتاوی جەستەیی وەك تیرۆركردن ئەگەر نەتوانن، بنەچەخوازی جوولەكە بەنخاس رۆزنبلوت Rosenbluth دەڵێت: ئێمە دەمانەوێت بەردەوام و لە هەموو ناوچەیەكدا تەورات پیادەبكەین، بۆ ئەوەی سەروەریی بدەینە تەورات لە ژیانی تاك و لە كاروباری گشتیدا، كاتێكیش ئیسحاق رابین ساڵی 1995بەدەستی گەنجێكی جوولەكەی بنەچەخواز بە ناوی ئیگال عەمیر لە زانكۆی ئایینیی تەلئەبیب تیرۆركرا، حاخامی بنەچەخوازی جوولەكە ئیلۆن گوتی: وڵاتە لە لێواری شەڕی ناوخۆدایە ئەو تیرۆركردنە هەڵیوەشاندەوە، چونكە رابین بە پرۆسەی ئاشتی لەگەڵ فەڵەستینییەكان رازی بوو، هەروەها ئەنوەر ساداتی سەرۆكی میسر بەدەستی توندڕۆی ئیسلامی ئەبوخالد ئیسلامبولی لە 1981 تیرۆركرا، چونكە پێی وابوو كە ئاشتی لەگەڵ ئیسڕائیل تاوانە، ئەم هەنگاوەش لەلایەن چەندین مەشیەخەی تەكفیرییەوە دەستخۆشی لێكرا. چاك لەبیرمە كە قوتابی بووم لە خوێندنی باڵا لە مالیزیا كاتێ كارەساتی تەقاندنەوەی مەڵبەندی بازرگانیی جیهانی لە ئەمریكا لە 11-9 روویدا، زۆر لە قوتابیانی جیهانی ئیسلامی ئاهەنگیان گێڕاو بەپێی لێكدانەوەی خۆیان بە سەركەوتنێكی گەورەی ئیسلامییان بەسەر كافراندا لەقەڵەمیان دا. كارۆلین فۆریست دەربارەی ئەم كردەوە خۆكوژییەی كە 500 كەسی كۆی موسڵمانانی تێدا بوونە قوربانی دەڵێت: ئەوان بە شێوەیەكی تایبەت رووی وێنەی ئیسلامیان بۆ یەكجاری رەشكرد..
بنەچەخوازی، هەروەك كارین ئەرمسترۆنگ پێناسەی كردووە: بریتییە لە خۆكێشانەوە لەو جیهانەی كە هیچ خوایەكی نییە بۆ گروپێكی داخراو لەسەر خۆی كە بڕوادار هەوڵدەدات بوون پێكبهێنێتەوە وەك تەحەددییەك بۆ ئەو گۆڕانكارییانەی لە دەرەوە روودەدەن، بنەچەخوازی لە بنەڕەتدا بزووتنەوەیەكی بەرگرییە، ئەوانە پێیانوایە كە ئەوەی لەگەڵیان نەبێت، لەسەر گومڕایی و كوفرن، بۆیە توندوتیژییان دژ بەكاردێنن، پێیانوایە زەوی لە دوژمنانی خوا پاكدەكەنەوە. فەیلەسووفی فەرەنسی فۆلتێر Voltaire بەمجۆرە پێناسەی بنەچەخوازان دەكات: خەڵكێكن پێیانوایە كە گیانی پیرۆز لەسەر هەموو یاساكانەوەیە، ئەم بیروباوەڕە بنەچەخوازییە مەترسیدارە گەورەترین هەڕەشەیە بۆ ئاشتیی جیهانی، هەندێ دەوڵەتیش لەسەر ئەم بیروباوەڕە دامەزراون، هاووڵاتیانیان ناچاردەكەن باوەڕی پێ بهێنن، بۆیە زیندانەكانیان لە نەیاران و سەرپێچیكاران پڕكردووە، هەروەها گۆڕستانەكانیش پڕن لە تەرمی ئەوانەی رۆژانە دەیانكوژن. ئەگەر ئەو دەوڵەتە بیتوانیایە ئەوا بیروباوەڕەكەی بەسەر هەموو جیهاندا دەسەپاند، بەڵام دەسەڵاتی نییە، بۆیە دەبینین كە هەندێ دەوڵەت كە كەوتوونەتە ژێر كاریگەریی ئەو بیروباوەڕە بەدەست مەترسیی ئەم بیروباوەڕە بنەچەخوازەوە دەناڵێنن، بەشێوەیەك دوچاری كاولكاری و وێرانەیی گەندەڵی و كوشتن بوونەتەوە، بۆ زانیاریش ئەو دەوڵەتەی كاتێك ئەم بیروباوەڕە دەكاتە بەرنامەی خۆی، هەتا ئەگەر بڕواشی پێی نەبێت، ئەوا داكۆكی لێدەكات، چونكە مەرامەكانی دێنەدی، ئەویش لەناوبردنی نەیارو سەرپێچیكارانە، هەروەها هەنگاوێكی بەهێزیشە بە بۆچوونی ئەو لەپێناو پاراستنی هەیبەتی دەوڵەتەكە.
كاتێك قوستەنتین پاشای رۆم بینی كە مەسیحییەت پێچەوانەی بیروباوەڕی بتپەرستیی رۆمانییەكانە، بەڵام هەر بڕوای پێهێنا، لەبەر ئەوەی پارێزگاری لە هەیبەتی دەوڵەت دەكرد، ئەو كەنیسەو ئیمپراتۆرییەتی رۆمانی لە ساڵی 312ی زایینی پەكخست. جیری فۆلۆیل دامەزرێنەری بزووتنەوەی بنەچەخوازیی مەسیحیی ئەمریكا رێنمایی توندی بۆ پەیڕەوكارانی دەركرد، تا بەرەنگاریی نوێخوازیی تازە ببنەوە، گاری نۆرس بەڕێوەبەری پەیمانگەی ئابووریی مەسیحی لە شاری تەكساس دەڵێت: هەر جۆرێك لە فرەیی ئایینی، یان رەوشتی كولتووری، یان سیاسی هاوتەریبە لەگەڵ بڕواهێنان بە فرەخواوەندی، دواتر دەبێتە شێوەیەك لە شێوەكانی بتپەرستی.
توندوتیژیی ئایینی ئەنجامێكی سروشتییە بۆ تێگەیشتنی چەقبەستووی بنەچەخوازان لە دەقەكانی ئایین، ئەگەر ئەوان دەقەكانی ئایینیان وەك خۆیان هێشتبایەتەوە، ئەوا كاریگەریی ئەرێنیی زیاتریان لە ژیانی خەڵك دەبوو، بەڵام ئەوان خۆیان بە وەكیلی خوا لەسەر زەوی دەزانن، بوار بە كەس نادەن دەقەكانی ئایین لێكبدەنەوە، ئەوەی بە پێچەوانەی بەرنامەو میتۆدی ئەوان لێكیبداتەوە زەندیقە، واتا لە ئایین دەرچووە، ئەم دیاردەیەش لە هەموو ئایینەكاندا هەیە، بەتایبەتیش لە ئایینە ئاسمانییەكان، چونكە دەقەكانیان زۆرترن، هەر چەند دەقەكانیش زۆر بن ناكۆكیی نێوان ئایینزاكان زیاتر دەبێت، لە هەمووی مەترسیدارتر ئەوەی كاتێك دەوڵەتێك، یان ئایینزایەكی دیاریكراو بیروباوەڕی فەرمیی خۆی رادەگەیەنێت، هەروەك چۆن ئیمپراتۆریەتی رۆمانی ئەوەی كرد، كاتێك شا قوستەنتین ئایینزای ئەسناسیۆسی راگەیاند كە ئایینزایەك بوو لە ئایینزاكانی مەسیحییەت كە ئایینی فەرمیی ئیمپراتۆریەتەكە بوو، جوولەكەش دامەزرێنەی راستەقینەی دەوڵەتی ئایینین لە مێژوودا، دەبینین زۆر بە توندی پابەندی رێنماییەكانی تەورات (والهالاخاه)بوون، وەك پارێزگاریكردنێك لە ناسنامەی ئایینییان دژی سەرپێچیكارانیان، توندڕۆیەكی جوولەكە دەڵێت: كاتێ جوولەكەیەك ریسوا دەبێت، ئەوا خواش رەزیل دەبێت، كاتێكیش جوولەكەیەك هێرشی دەكرێتە سەر، ئەوا هێرشە بۆسەر ناوی خوا، داعشیش لە خەلافەتە ساختەكەی ئەمەی بەكارهێنا و ئایینزای بنەچەخوازی هەڵبژارد كە فەتوا توندڕۆكانیان و كتێبە پەڕگیرەكان پێكەوە كۆدەكاتەوە، بەتایبەتیش ئەوانەی هانی جیهاد و بێبەریبوون دەدەن لە كافرو دووڕووان، دەوڵەت دەبێتە پاڵپشت بۆ ئەو بیروباوەڕە بنەچەخوازە پەڕگیرە، هەتا ئەگەر بڕواشی پێی نەبێت، لە ترسی هەیبەت و گوێڕایەڵیی پەیڕەوكارانی و بەدیهێنانی خواستەكانی، بینیشمان چۆن ئەو دەوڵەتانە بە هەموو شێوازێكی دڕندانە نەیارانیان لەناوبرد.