«شتێك نییە دڵڕفێنتر لە هونەری ئازادی، بەڵام هیچ شتێكیش هێندەی فێربوونی بەكارهێنانی ئازادی دژوار نییە.»
ئەلێكسی دی توكفیل: دیموكراسیەت لە ئەمریكا

دیموكراسیەت سەركەوتووترین هزری سیاسییە لە سەدەی بیستدا، بەڵام بۆچی كێشەی «شكستهێنانی» دەورووژێندرێت و ئایا پێویستە چی بكرێت بۆ خۆلادان لەم شكستە؟
دیموكراسییەتەكان لە رووی هزر و مومارەسەوە لە غەیرە دیموكراتییەكان زیاتر دەوڵەمەندترن. لەوەش گرنگتر، دیموكراسیەت دەرفەت بۆ خەڵكی دەڕەخسێنێت بۆ گوزارشتكردن لە بۆچوونەكانیان و داڕشتنی داهاتووی خۆیان و رۆڵەكانیان. بەشێكی زۆری خەڵكی لە بەشە جیاوازەكانی جیهاندا ئامادەن سەركێشی بكەن لە پێناویدا، لەبەر ئەوەی بیرۆكەی دیموكراسیەت هێزێكی كێشكردنی هەمیشەیی هەیە. بەڵام لەگەڵ هەموو لایەنە باشەكانیدا، لە ئێستادا دیموكراسیەت بە رۆژگارێكی دژواردا تێدەپەڕێت.
كاتێك حوكمڕانە سەركوتكارەكان دووردەخرێنەوە، ئەوا ئەو بەرهەڵستكارانەی شوێنیان گرتوونەتەوە، بە زۆری شكستیان هێناوە لە بنیادنانی سیستمێكی دیموكراتی كە قابیلی ژیان و بەردەوامبوون بێت. لە هەمان كاتدا، لە دیموكراسیەتە جێگیرەكاندا، كە لە بەرەكانی سیستمەكە كەوتوونەتە بەرچاو بە چەشنێك كە بوونەتە مایەی خوڵقاندنی نیگەرانی و لە ئاست سیاسەتەدا نائومێدی بڵاو بۆتەوە.
لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستدا، دیموكراسیەتە تازەگەشەكردووەكان لە ئەڵمانیا و ئیسپانیا و ئیتاڵیا داڕووخان. و بە هاتنی ساڵی 1941، تەنیا 11 وڵاتی دیموكراسی مانەوە، فرانكلین رۆزەفڵت نیگەران بوو و باسی لەوە دەكرد كە هەر دەبێت «مەشخەڵی دیموكراسیی مەزن لە تاریكی بەربەریەت بپارێزرێت.»
تەنیا چەند ساڵێك پێش ئێستا وا دەردەكەوت كە دیموكراسی باڵادەست بێت بەسەر جیهاندا.
ئەوە بوو كۆمەڵێك دیموكراسییەتی نوێ لە ئەفریقیا و ئاسیا هاتنەئاراوە: لە یۆنان (1974) و ئیسپانیا (1975)، و ئەرجەنتین (1983)، بەرازیل (1985)، و چیللی (1989)، دیموكراسییەتە تازەگەشەكردووەكانی ناوەڕاستی ئەوروپا (پۆڵەندا و چیك و ...هتد).
لە ناوەڕاستی دووەمی سەدەی بیستدا، لە سەختترین هەلومەرجی مومكیندا دیموكراسیەتەكان رەگوڕیشەیان چەسپاند: لە ئەڵمانیا، كە بەدەست نازییەتەوە ناڵاندبووی، لە هیندستان، كە زۆرترین هاووڵاتی هەژار لەخۆ دەگرێت، هەروەها لە باشووری ئەفریقیاش.
بە هاتنی ساڵی 2000، فریدەم هاووس، كە دامەزراوەیەكی هزری ئەمریكییە، پۆلێنكاری كرد و 120 دەوڵەت، یان لە 63% كۆی دەوڵەتانی جیهانی بە دەوڵەتی دیموكراسی هەژماركرد لە نێوان ساڵانەی 1980 و 2000دا.
لە ساڵی 2000 نوێنەری زیاتر لە 100 دەوڵەت لە كۆڕبەندی جیهانی بۆ دیموكراسی لە وارشۆ كۆبوونەوە بۆ راگەیاندنی ئەوەی كە «ئیرادەی گەل» بریتییە «لە بنچینەی دەسەڵاتی حكومەت.» هەروەها راپۆرتێكی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا ئەوەی خستەڕوو كە دوای ئەوەی «ئەزموونە شكستخواردووەكان» لە شێوە حوكمڕانییە سەركوتكاری و گشتگیرەكانەوە سەرچاوەیان گرت، ئەوا «پێدەچێت ئێستا دیموكراسیەت سەركەوتنی بەدەست هێنابێت.»
بەڵام ئەو بەرەوپێشچوونەی لە كۆتاییەكانی سەدەی بیستدا بەدیهاتن. لە سەدەی بیست و یەكدا راوەستان. كە سەرەڕای ئەوەی لە 40%ی دانیشتووانی جیهان، لە هەر كاتێكی دیكە زیاتر، لەو وڵاتانەدا دەژین كە هەڵبژاردنی ئازاد و دادپەروەرانەیان تێدا ئەنجام دەدرێت، بەڵام بەرەوپێشچوونی دیموكراسی لەسەر ئاستی جیهان راوەستاوە، رەنگە پاشەكشەشی كردبێت. دامەزراوەی فریدەم هاووس ئاماژە بەوە دەكات كە ساڵی 2013 هەشتەمین ساڵ بوو لەسەر یەك كە ئازادی لە ئاستی جیهان لە داكشاندا بوو، و كاروانی دیموكراسیش لە سەرەتای ئەم سەدەیەدا لە ترۆپكدا بوو. لەنێوان ساڵانی 1980 و 2000، دیموكراسی تەنیا دوچاری چەند نسكۆیەك بۆوە، بەڵام لە ساڵی 2000ەوە روبەڕوزی چەندین نوچدان بۆوەو كێشەكانی دیموكراسی قووڵترن لەوەی ژمارەكان ئاماژەیان بۆ دەكەن. زۆرێك لە بەناو دیموكراسیەتەكان بەرەو سەركوتكاری داخزان، واتە پارێزگارییان لە رواڵەتی دەرەكیی دیموكراسی كرد، وەك ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان، بەڵام بە بێ دەستەبەركردنی مافەكان و بێ بوونی دامەزراوەكان كە گرنگییەكەیان كەمتر نییە لە لایەنەكانی سیستمێكی دیموكراسیی كارا.
باوەڕهێنان بە دیموكراسی لە ساتەوەختەكانی سەركەوتندا دێتەئاراوە، وەك رووخاندنی ئەو سیستمەی كە پشتیوانیی جەماوەری لێ ناكرێت. بەڵام بە زۆری بەرەوپێشچوونی دیموكراسیەتەكان بەرەو داڕووخان دەچێت. لە نێو رۆژئاوادا، بە زۆری دیموكراسیەت دەناڵێنێت بەدەست پرسی قەرز و كێشەی بونیادی لە ناوخۆدا و كێشەی سنوورتێپەڕاندن لەسەر ئاستی دەرەوە. بەڵام لە ئێستادا بە رێزگرتنێكی نوێوە مامەڵە لەگەڵ گومانە كۆنەكاندا دەكرێت، كە خاڵە لاوازەكانی دیموكراسی لە نێو رۆژئاوادا و لەرزۆكی كاریگەرییەكەی لە شوێنەكانی دیكەدا، بەرچاوتر بوون. كەواتە بۆچی دیموكراسی گوڕوتینی پێشووی لەدەست داوە؟
دوو هۆكاری سەرەكی هەن لەم رووەوە، كە بریتین لە قەیرانی دارایی ساڵانی 2007-2008 و هەڵكشانی چین. زیانەكانی قەیرانەكە زیانی دەروونی و دارایی بوون و پەردەیان لەسەر خاڵە لاوازە بنەڕەتییەكانی سیستمی سیاسی لە رۆژئاوا هەڵماڵی، ئەمەش بووە هۆی بنكۆڵكردنی متمانە بەخۆبوون كە یەكێك بوو لە پایە مەزنەكانی. هەروەها حكومەتەكان بەردەوام بوون لە پێدانی شایستەییەكان بە درێژایی چەند دەیەیەك، ئەمە بووە هۆی ئەوەی ئاستێكی مەترسیداری قەرز كەڵەكە بێت، سیاسەتمەدارانیش باوەڕیان وابوو كە قۆناغەكانی گەشەكردن و داكشانیان هەڵوەشاندۆتەوە و سنوورێكیان بۆ مەترسییەكان داناوە. ئەوە بوو خەڵكانێكی زۆر هەستیان بە نائومێدی دەكرد لە ئاست شێوازی كاركردنی سیستمە سیاسییەكانیانەوە، بەتایبەتی كاتێك حكومەتەكان بە پارەی باجدەرەكان بانكەكانیان رزگاركرد، دواتر ئەمە بۆ یەكجاری راوەستا، كاتێك پارەبەخشەكان بەردەوام بوون لە پێدانی پاداشتی گەورە پێیان. قەیرانەكەش كۆدەنگیی نیشتمانی گۆڕی بۆ گوزارشتێك لە جیهانی تازەگەشەكردوودا: قۆرخكردنی پێشكەوتنی ئابووری. لاری سامرز، لە زانكۆی هارڤارد، سەرنجی ئەوە دەدات، كاتێك ئەمریكا بە رەوتێكی خێراتر گەشەی دەكرد، ئەوا هەر بە نزیكەیی لە هەر 30 ساڵ جارێكدا ئاستی گوزەران دوو هێندە دەبوون. ئەمە لە كاتێكدا چین لە ماوەی سی ساڵی رابردوودا هەوڵیداوە هەر دە ساڵ جارێك ئاستی گوزەران دوو هێندە بكات. ئێستاش نوخبەی وڵاتی چین باس لەوە دەكەن كە مۆدێلی ئەوان- كۆنتڕۆڵێكی توند لەلایەن حزبی كۆمۆنیستییەوە، هاوشان بە هەوڵێكی بێ پەروا بۆ دامەزراندنی كەسانی كارامە لە پۆستە باڵاكانیدا- كاراترە لە دیموكراسی و كەمتر رووبەڕووی شڵەژان دەبێتەوە. كە نزیكەی هەر دە ساڵ جارێك سەركردایەتیی سیاسی دەگۆڕێت و بەردەوام كارامەیی نوێ لەخۆ دەگرێت و لە سەر ئەو بنەمایەش بانگەشە بۆ كادرەكانی حزب دەكرێت كە تا چ ئاستێك دەتوانن ئامانجەكان بپێكن.
بەڵام رەخنەگرانی چین پێكاویانە كاتێك سەرزەنشتی حكومەتی ئەو وڵاتە دەكەن كە بە هەموو شێوەیەك كۆنتڕۆڵی رای گشتی كردووە، لە رووی زیندانیكردنی بەرهەڵستكارەكانەوە بۆ چاودێریكردنی گفتوگۆی نێو تۆڕی ئەنتەرنێت. لەگەڵ ئەوەشدا، خولیای دەسەڵات بۆ كۆنتڕۆڵكردن، بە مانای ئەوە دێت كە بە شێوەیەكی گریمانەكراو ئەم دەسەڵاتە بایەخ بە رای گشتی دەدات. لە هەمان كاتدا، سەركردەكانی چین توانیویانە چارەسەری هەندێ لە كێشە گەورەكانی پەیوەست بە بنیادنانی دەوڵەت بكەن، لە كاتێكدا مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم كێشانە لە سایەی دیموكراسیدا چەندین دەیەی پێویستە. بۆ نموونە، لە ماوەی دوو ساڵدا، چین مووچەی خانەنشینی بۆ ژمارەیەكی زیاتری گوندنشینەكانی دابین كرد، كە ژمارەیان دەگاتە 240 ملیۆن كەس، ئەمەش زۆر زیاترە لە ژمارەی ئەو كەسانەی كە سیستمی مووچەی گشتی لە ئەمریكا دەیانگرێتەوە.
زۆرێك لە خەڵكی چین ئامادەن بۆ خستنەڕووی سیستمەكەیان ئەگەر بێتو گەشەكردن بەدەست بهێنێت. راپرسییەكانی دەزگای بیو بۆ هەڵوێستە جیهانییەكان لە ساڵی 2013دا ئەوەی خستەڕوو كە لە 85%ی چیینەكان «زۆر رازین» لەو ئاراستەیەی وڵاتەكەیان گرتوویەتەبەر، ئەمە بە بەراورد بە رێژەی 31%ی ئەمریكییەكان. ئەوەتا هەندێ لە بیریارەكانی چین بە شێوەیەكی ئیجابی سەرقاڵی خۆهەڵكێشانن. چانغ ویوی لە زانكۆی فودان مشتومڕی ئەوە دەكات كە دیموكراسی، رۆژئاوا و بەتایبەتی ئەمریكا، تێكدەشكێنێت، لەبەر ئەوەی سیستمێكی چەقبەستوو دروست دەكات، و پرۆسەی بڕیاردان بەلاڕێدا دەبات و كەسانی پلە دوو بۆ سەرۆكایەتی سەردەخات، وەك جورج بۆشی كوڕ. یو كیبینگ لە زانكۆی پەكین باس لەوە دەكات كە دیموكراسی بابەتە سادەكان دەكاتە چەند «پرسێكی زۆر ئاڵۆز و كەمبایەخ» و رێگە دەدات بە «هەندێ لە سیاسەتەكان بۆ ئەوەی لە رێی قسەی بریقەدارەوە خەڵك چەواشە بكەن.» هەروەها وانغ جیسی لە زانكۆی پەكین، سەرنجی ئەوە دەدات كە «زۆرێك لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكان كە بەها و سیستمە سیاسییەكانی رۆژئاوایان گرتۆتەبەر بە دەست پشێوییەوە دەناڵێنن» و چین مۆدێلێكی بەدیل دەخاتەڕوو. كە چەند وڵاتێكی ئەفریقیا (رواندا) و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست (دوبەی) و باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا (ڤێتنام) ئەم قسەیە بە جددی وەردەگرن.
لە ساڵی 2000ەوە پێشكەوتنی چین هێزێكی زیاتری بەدەستهێنا لە چوارچێوەی زنجیرەیەك لە نائومێدبوون لە ئاست دیموكراسیدا. یەكەم نسكۆی گەورەش لە رووسیا روویدا. دوای كەوتنی دیواری بەرلین لە ساڵی 1989دا، وا دەركەوت كە ئاڵوگۆڕی دیموكراسی پەرەسەندنێكی حەتمییە لە یەكێتیی سۆڤیەتی پێشوودا. لە نەوەتەكانی سەدەی رابردوو، رووسیا چەند هەنگاوێكی سەرمەستانەی هەڵگرت لە سەردەمی بۆریس یەڵتسندا. بەڵام لە كۆتایی ساڵی 1999دا دەستی لەكاركێشایەوە و دەسەڵاتی رادەستی ڤلادیمیر پوتین كرد، كە كارمەندێكی پێشوو كەی جی بی بوو، كە لەو كاتەوە پۆستی سەرۆكی حكومەت و دوو جار پۆستی سەرۆكی وڵاتی وەرگرتووە. ئەم قەیسەرەی دوای رۆژگاری مۆدێرنە گەوهەری دیموكراسی لە رووسیا لەناو بردووە و رۆژنامەگەری دەمكوتكردووە و نەیارەكانی زیندانی كردووە، بەڵام پارێزگاری لە رواڵەتەكە كردووە، واتە هەمووان دەتوانن دەنگ بدەن تا ئەو كاتەی كە پوتین براوە بێت. سەركردە تاكڕەوەكانیش لە فەنزویلا، ئۆكرانیا و ئەرجەنتین و شوێنەكانی دیكە دیموكراسییەتێك بەلاڕێدابراویان پیادە كردووە لەبری ئەوەی بە یەكجاری خۆیانی لێ رزگار بكەن، ئەمەش بۆتەهۆی زیاتر شێواندنی ناوبانگی دیموكراسی.
نسكۆی گەورەی دووەم بریتی بوو لە جەنگی عێراق. كاتێك دوای داگیركاری ئەمریكا بۆ عێراق لە ساڵی 2003دا بیانووی بوونی چەكی كۆمەڵكوژ لای سەددام حوسێن راست دەرنەچوو، بوش بیانووی دیكەی خستەڕوو بۆ پاساوهێنانەوە بۆ جەنگەكە و رایگەیاند ئەمە جەنگە لە پێناوی ئازادی و دیموكراتیدایە. و لە دووەم وتاری دەستپێكدا رایگەیاند: «هەوڵە هاوبەشەكانی دەوڵەتە ئازادەكان بۆ بەهێزكردنی دیموكراسی، سەرەتای شكستهێنانی دوژمنەكانمانە.» ئەمەش زیاتر بوو لە كارێكی هەلپەرستانە: بوش بە راستی باوەڕی وابوو تا ئەو كاتەی دیكتاتۆرەكان زاڵ بن بەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەوا ئەم ناوچەیە وەك خاكێكی بە پیت بۆ تیرۆر دەمێنێتەوە. بەڵام زیانی گەیاند بە دیموكراسی. چەپڕەوەكان ئەمەیان كردە بەڵگەی ئەوەی كە دیموكراسی تەنیا گەمەیەكی دەستی ئیمپریالیزمی ئەمریكییە. واقیعبینەكانی نێو سیاسەتی دەرەوە پێیان وابوو پشێوی هەڵكشاوی عێراق بەڵگەیە كە بەهێزكردنی دیموكراسی بە سەركردایەتی ئەمریكا مایەی ناسەقامگیرییە. موحافیزكارە نوێیەكان نائومێد بوون، وەك فرانسیس فۆكۆیاما، كە زانایەكی سیاسیی ئەمریكییە، ئەمەیان كردە بەڵگەی ئەوەی ناكرێت لەسەر خاكێكی بەردین دیموكراسی رەگوڕیشە بچەسپێنێت.
سێیەم نسكۆی مەترسیدار، میسر بوو. رووخانی رژێمەكەی حوسنی موبارەك لە ساڵی 2011، لە نێو خۆپیشاندانە گەورەكاندا، ئومێدی بووژاندەوە بە بڵاوكردنەوەی دیموكراسیەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. بەڵام هەر زوو بە زوو ئەم كەفوكوڵە گۆڕا بۆ نائومێدی. چالاكە لیبڕاڵەكان (كە دابەشبوون بەسەر ژمارەیەكی زۆر و زەوەندی حزبدا) سەركەوتنیان بەدەست نەهێنا لەو هەڵبژاردنانەی دواتر لە میسر ئەنجامدران، بەڵكو كۆمەڵی ئیخوان موسلمین سەركەوت و محەمەد مورسی بووە سەرۆك و ئەویش بەو شێوەیە مامەڵەی لەگەڵ دیموكراسیدا كرد، وەك ئەوەی براوە بتوانێت باڵادەست بێت و دەوڵەتیش هاوشان بكاتەوە بە ئیخوان و دەسەڵاتی سنووردارنەكراو بە خۆی ببەخشێت و ئەنجومەنێكی باڵا پێكبهێنێت كە هەمیشە ئیسلامییەكان تێیدا زۆرینە بن. لە تەمووزی ساڵی 2013دا، سوپای میسر دەستێوەردانی كرد و یەكەم سەرۆك كە بە شێوەیەكی دیموكراتییانە هەڵبژێردرابێت لە میسر، دەستگیركرا، و چەندین ئەندامی باڵا لە كۆمەڵی ئیخوان موسلمین زیندانی كران و سەدان خۆپیشاندەر كوژران. و لەپاڵ شەڕی سوریا و پشێوی یەمەندا، ئومێد بە بەهاری عەرەبی بەوەی سەربكێشێت بۆ گەشەكردنی دیموكراسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، گۆڕا بە نائومێدی.
لە هەمان كاتدا پرشنگی هەندێ لە كەسانی نوێی نێو كامپی دیموكراسی خامۆش بوو. لە دوای گرتنەبەری دیموكراسی لە باشووری ئەفریقیاش لە ساڵی 1994ەوە ئەو وڵاتە لەلایەن هەمان حزبەوە حوكمڕانی دەكرێت، حزبی كۆنگرەی نیشتمانیی ئەفریقی، كە وردە وردە بەرەو خزمەتكردنی خودی خۆی هەنگاوی هەڵگرت. توركیاش كە پێدەچوو ئیسلامی میانڕەو و گەشەكردن و دیموكراسی پێكەوە كۆكردبێتەوە، دادەخزێت بەرەو گەندەڵی و تاكڕەوی. لە بەنگلادیش و تایلاند و كەمبودیا، حزبە بەرهەڵستكارەكانی بایكۆتی هەڵبژاردنەكانی ئەم دواییەیان كرد، یان دەرئەنجامەكانیان رەتكردەوە.
هەموو ئەمانە ئەوەیان خستەڕوو كە بنیادنانی دامەزراوەی پێویست بۆ پاراستنی دیموكراسی بە راستی كارێكی بێ ئەندازە سست و خاوە، ئەمەش ئەو بیرۆكەیەی رەتكردەوە كە رۆژگارێك باو بوو بەوەی دوای چاندنی تۆوی دیموكراسی، ئەوا بە خێرایی و بە شێوەیەكی خۆڕسك گەشە دەكات. لەگەڵ ئەوەی دەكرێت دیموكراسی «تمووحێكی جیهانی» بێت، هەروەك ئەوەی بوش و تونی بلێر پێداگرییان لەسەر دەكرد، ئەوا مومارەسەیەكە كە ریشەیەكی كەلتووری هەیە. ماوەیەكی زۆرە سەرجەم وڵاتانی رۆژئاوا مافی دەنگدانیان دەستەبەر كردووە، دوای ئەوەی سیستمێكی سیاسیی پێشكەوتوویان دامەزراند، هاوشان بە خزمەتگوزاری بەهێزی مەدەنی و مافی دەستووریی تۆكمە، ئەمەش لەو كۆمەڵگەیانەی كە شانازی دەكەن بە چەمكەكانی مافە تاكەكەسییەكان و دەسەڵاتی دادپەروەریی سەربەخۆوە. لەگەڵ ئەوەشدا، لەم ساڵانەی دواییدا، ئەو دامەزراوانەی ئەركیان دەستەبەركردنی مۆدێلێك بوو بۆ دیموكراسیەتە نوێیەكان، بوونەتە دامەزراوەی كۆن و ناكارا لە سیستمە بەرقەرارەكاندا. ئێستا ئەمریكا بۆتە هاوواتای شڵەژان و گەیشتۆتە خاڵێكی یەكلاكەرەوە، بە ئاستێك دوو جار گەیشتە لێواری دەستەوەستان بوون لە دانەوەی قەرزەكان لە ماوەی دوو ساڵی رابردوودا. هەروەها دیموكراسیەتەكەی لە رێی ساختەكارییەوە خەوشدار بووە. ئەوەتا كار لەسەر داڕشتنی بازنەكانی هەڵبژاردنەكان دەكرێت لە پێناوی چەسپاندنی هێزی خاوەن پۆست و پایەكان، ئەمەش هانی توندڕەوی دەدات، لەبەر ئەوەی سیاسەتمەدارەكان دەبێت تەنیا تانە لە كەسە متمانەدارەكان بدەن و لە لە رووی واقیعییەوە لە ژمارەیەكی زۆری دەنگدەر بێبەش دەبن. ئێستا لە سیاسەتی ئەمریكادا دەنگی پارە لە هەر كاتێكی دیكە زیاتر بڵندترە. بە هەزاران گرووپی فشار (زیاتر لە 20 گرووپێك بۆ ئەندامێكی كۆنگرێس) بوونەتە هۆی دوورودرێژی و ئاڵۆزیی یاساكان، ئەمەش باشترە لە خۆدزینەوە لە ئیمتیازە تایبەتییەكان. هەمو ئەمانە ئەو تێڕوانینە دەخوڵقێنن كە دیموكراسیەتی ئەمریكا بۆ فرۆشتن خراوەتەڕوو و دەوڵەمەندەكان توانایەكی زیاتریان هەیە لە هەژارەكان، تەنانەت ئەو كاتەش كە لۆبی و كۆمەكبەخشەكان پێداگیری دەكەن لەسەر ئەوەی كە خەرجكردنی سیاسی پیادەكردنی ئازادی رادەبڕینە. دەرئەنجامەكەش ئەوەیە كە وێنەی ئەمریكا-و بەو پێیە خودی دیموكراسی- گورزێكی مەترسیداری بەركەوتووە.
هەروەها یەكێتیی ئەوروپاش بە نموونەی دیموكراسی هەژمار ناكرێت. لە ساڵی 1999داو بە راددەیەكی گەورە لەلایەن كەسانی تەكنۆكراتەكانەوە بڕیاری بەكارهێنانی یۆرۆ درا. تەنیا دوو دەوڵەت، دانیمارك و سوید، راپرسییان لەبارەی ئەم بابەتەوە كرد، كە هەردووكیان وەڵامەكەیان «نەخێر» بوو. بە هەمان شێوە دەستهەڵگیرا لە هەوڵەكانی بەدەستهێنانی پشتیوانی جەماوەری بۆ رێككەوتنامەی لشبۆنە، كە دەسەڵاتی برۆكسلی بەهێز كرد، ئەویش كاتێك خەڵكی بە شێوازێكی هەڵە دەستیان بە دەنگدان كرد. لە تاریكترین رۆژگارەكانی قەیرانی یۆرۆدا، نوخبەی ئەوروپی، ئیتاڵیا و یۆنانیان ناچار كرد سەركردەكانیان-كە بە شێوەیەكی دیموكراتی هەڵبژێردرابوون- بگۆڕن بە كەسانی تەكنۆكرات. پەرلەمانی ئەوروپی، هەوڵێكی شكستخواردووە بۆ چاككردنەوەی دەستەوەستانی ئەوروپای دیموكراتی، كە پشتگوێ دەخرێت و سووك سەرنج دەدرێت. یەكێتیی ئەوروپا بۆتە خاكێكی بە پیت بۆ حزبە پۆپۆلیستییەكان، وەك پارتی ئازادی لە هۆڵەندا بە سەركردایەتیی خیرت فیلدزر و بەرەی نیشتمانی بە سەركردایەتیی مارین لوبان لە فەڕەنسا، كە بانگەشەی ئەوە دەكات كە بەرگری لە كەسانی ئاسایی دەكات دژی نوخبەیەكی لوتبەرز و ناكارا. بەرەبەیانی زێڕینیش لە یۆنان توانای دیموكراسییەكانی بۆ بەرگەگرتنی حزبە نازییەكان ئەزموون دەكات. كە پڕۆژەیەكە بۆ رامكردنی دێوەزمەی پۆپۆلیستی ئەوروپی لە بری ئەوەی جارێكی دیكە ژیانی پێ ببەخشێتەوە.
دیموكراسی لە مەڵبەندی خۆیدا بە شێوەیەكی ئاشكرا بەدەست كێشەی بونیادی مەترسیدارەوە دەناڵێنێت، نەك بەدەست كۆمەڵێك نەخۆشیی لێكدابڕاوەوە. لە دەستپێكی رۆژگاری دیموكراسیەتی نوێوە لە كۆتاییەكانی سەدەی حەڤدەدا، دیموكراسیەتەكان لە رێی دەوڵەتی نەتەوەیی و پەرلەمانە نیشتمانییەكانەوە گوزارشتیان لە خۆیان كرد. كاتێكیش خەڵكی نوێنەرەكانیان هەڵدەبژێرن بۆ ماوەیەكی دیاریكراو باسكی دەسەڵاتی نیشتمانی سنووردار دەكەن. بەڵام لە ئێستادا ئەم رێوشوێنە لە خوارەوەڕا و لە سەرەوەڕا روبەڕووی هێرش بۆتەوە.
لە سەرەوەڕا، جیهانگەرایی بە ئەندازەیەكی قووڵ سیاسەتی نیشتمانی گۆڕیوە. لە هەر كاتێكی دیكە زیاتر سیاسەتمەدارە نیشتمانییەكان خۆیان رادەست كردەوە، بۆ نموونە لە پرسەكانی پەیوەست بە بازرگانی و تەوژمە داراییەكان بۆ نێو بازاڕی جیهانی و دامەزراوە سەروونەتەوەییەكانەوە خۆیان لە دۆخێكدا دەبیننەوە كە ناتوانن ئەو بەڵێنانە جێبەجێ بكەن كە بە دەنگدەرەكانیان داوە. رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانی وەك سندوقی نێودەوڵەتیی دراو و رێكخراوی بازرگانیی جیهانی و یەكێتیی ئەوروپا دەسترۆیشتوویی خۆیان بەرفراوان كردووە. لۆژیكێكی قەناعەتپێهێنەر هەیە بۆ ئەمە: چۆن تەنیا دەوڵەتێك دەتوانێت مامەڵە لەگەڵ كێشەكانی وەك گۆڕانی كەشوهەوا و خۆدزینەوە لە باج بكات؟ هەروەها سیاسەتمەداران وەڵامدانەوەیان هەبوو بۆ جیهانگەرایی لە رێی سنوورداركردنی دەسەڵاتی تەقدیری خۆیان و پێدانی دەسەڵات بە كەسانی تەكنۆكرات- كە هەڵنەبژێردراون- لە هەندێ شوێندا. بۆ نموونە، ژمارەی بانكە مەركەزییە سەربەخۆكان لە ساڵی 1980دا لە 20 دەوڵەتەوە بۆتە زیاتر لە 160 دەوڵەت لە ئێستادا.
لە ئاستی خوارەوەش، تەحەددیەكان بە هەمان ئاست بەهێزن: هەندێ دەوڵەت هەن ئەگەری ئەوە هەیە جیابوونەوە تێیاندا رووبدات، وەك كەتالۆنیی و سكۆتلەندییەكان، لە ولایەتە هیندییەكان، لە حاكمەكانی شارە ئەمریكییەكان. هەموویان دەیانەوێت دەسەڵات لە حكومەتە نیشتمانییەكان وەربگرنەوە. هەروەها كۆمەڵێك هەن، كە مویسیس نەعیم، لە دامەزراوەی كارنیگی بۆ ئاشتی نێودەوڵەتی، پێیان دەڵێت «هێزە بچووكەكان»، وەك رێكخراوە ناحكوومییەكان و گرووپەكانی فشار، كە سیاسەتە تەقلیدییەكان پەكدەخەن و كارێك دەكەن ژیان سەختتر بێت بۆ سەركردە دیموكراتییەكان و تاكڕەوەكان بە هەمان ئەندازە. هەروەها ئەنتەرنێتیش كاری رێكخستنی ئاسان كردووە، لە جیهانێكدا كە خەڵكی دەتوانن هەموو هەفتەیەك بەشداری لە دەنگدانی پەیوەست بەو بەرنامە واقیعییانەوە بكەن كە لە تەلەفزیۆنەكانەوە پەخش دەكرێن، یان پشتیوانیكردن لە داواكارییەك بە كلیككردنێك. كەواتە پێدەچێت میكانیزم و دامەزراوەكانی دیموكراتییەتی پەرلەمانی، كە هەر چەند ساڵ جارێك هەڵبژاردنیان تێدا ئەنجام دەدرێت، بە شێوەیەكی روو لە زیاد بەسەربچن. دۆغلاس كارسویل، ئەندامی پەرلەمانی بەریتانی، سیاسەتی تەقلیدی دەشوبهێنێت بە HMV، كە زنجیرەیەك لە شوێنی فرۆشتنی (سی دی)یە لە بەریتانیا، كە بازاڕی داخزاوە لە جیهانێكدا كە خەڵكی راهاتوون لەسەر داواكردنی ئەو مۆسیقایەی دەیانەوێت لە رێی Spotify.
لەگەڵ كۆتاییهاتنی پلانی هاندان لە دوای قەیرانەكەوە، پێویستە سیاسیەكان رووبەڕووی ئەو ئاڵوگۆڕە دژوارانە ببنەوە كە لە ماوەی ساڵانی گەشەی بەردەوام و قەرزكردنی ئاسانەوە خۆیان لێ بە دوور گرتبوو. بەڵام دەركەوت كە قەناعەتپێهێنانی دەنگدەران بۆ خۆگونجاندن لە گەڵ رۆژگاری نوێی رێوشوێنە توندەكانی دارایی لە سندوقەكانی دەنگداندا جەماوەریان بەدەست نەهێنا. گەشەكردنی سست و بودجە بەرتەسكەكان سەردەكێشن بۆ سەرهەڵدانی ناكۆكی كە گرووپەكانی بەرژەوەندی ململانێ دەكەن لەسەر سەرچاوە سنووردارەكان. ئەوەی قوڕەكەی خەستتر كردۆتەوە، ئەوەیە ئەم ململانێیە لەگەڵ بەساڵاچوونی دانیشتووانی رۆژئاوادا روودەدات. هەمیشە بەساڵاچووا?