بەرەو حكومەتێكی هۆشمەند و كوردستانێكی بەهێز
د. عـه‌ره‌فات كه‌ره‌م ستونی/ راوێشكاری سه‌رۆك بارزانی بۆ كاروباری به‌غدا
1- پێكهێنانی حكومەتێكی بەهێزو كارامەی نیشتمانی، سەرۆكی راسپێردراو داوا لە كوتلە سیاسییەكان بكات هەر یەكەیان پێنج بەربژێر و سێلڤییەكانیان پێشكەش بكەن، ئەویش ئازاد دەبێت كامەیان بە چاك دەزانێ تا هەڵیبژێرێت.
2- كاركردن لەنێو حكومەت وەك تیمێك و دروشمی هەمووانیش: یاسا لە سەرووی هەموو شتێكەوە بێت، دادپەروەریش بۆ هەمووان، پێویستە لێپێچینەوە بكرێت لە هەر سەرپێچیكارێك، لێرەدا رۆڵی داواكاری گشتی كارابكرێتەوە، تاكو ئەو پاشاگەردانییە نەمێنێت، لە فەیلەسووفی فەرەنسی فرۆنسوا كینایان پرسی: ئەگەر پاشا بیت، چی دەكەیت؟ گوتی: هیچ ناكەم، دیسان پرسیان، ئەدی كێ حوكمڕانی بكات؟ گوتی: یاسا، هەروەها پابەند بین بە پرەنسیپی دادپەروەری وەك بەهایەكی مرۆیی.
3- جیاكردنەوەی نێوان هەر سێ دەسەڵات، یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری.
4- بەشداریپێكردنی كەمایەتییەكان لە حكومەتدا تاكو هەست بە ئینتیما بۆ نیشتمان بكەن.
5- بەشداریپێكردنی ئافرەت لە حكومەتدا بەپێی ئەو نۆرم و پێوانانەی ئاماژەمان پێكردن، ئافرەت ژیانە، ناكرێ حكومەت بێ ژیان پێكبهێنرێت.
6- دامەزراندنی كەناڵێكی راگەیاندن تایبەت بە حكومەت، گرنگیی بدات بە هەموو چالاكییەكانی حكومەت بە زمانی كوردی و عەرەبی و چەند سەعاتێكیش بۆ زمانەكانی دیكەی كوردستان تەرخان بكرێت.
7- خانەنشینكردنی ئەوانەی ماوەیەكی زۆرە لە پۆستەكاندان.
8- گۆڕینی ئەو كەسەی زیاتر لە 8 ساڵە لە پۆستەكەیدایە، ئەگەر بەتوانایە پلەكەی بەرزبكرێتەوە، ئەگەرنا، خانەنشین بكرێت.، ئەم بڕیارە هەموو بەرپرسانی حكومەت بگرێتەوە.
9- هەر كەسێك لە گەندەڵیدا تێوەگلابێت، بدرێتە دادگا، تاكو ببێتە پەند بۆ كەسانی دیكەی دوای ئەو.
10- گۆڕانكاریی سەرتاسەری بێت لە وەزیرەكان و ئەوانەی خوارتر، تاكو بتوانین حكومەتێكی بەهێزی دەستپاك لە كەسانی تازە بۆ خزمەتی هاووڵاتییان پێكبهێنین.
11- سوودوەرگرتن لە بەرپرسانی سەركەوتوو و بەتوانا و دەستپاك كە شارەزاییان هەبێت لە بەڕێوەبردنی دامەزراوەكان، نابێ حكومەت خاڵی بێت لە خاوەن ئەزموون و شارەزایی زۆر.
12- مۆڵەتی سەد رۆژ بدرێت بە هەر وەزیرێك تاكو سەركەوتن و توانای خۆی بسەلمێنێت، ئەگەرنا بەپێی یاسا بگۆڕدرێت.
13- هەر وەزیرێك بەرنامەی وەزارەتەكەی بخاتە بەردەم ئەنجومەنی وەزیران و دەشكرێت بخرێتە بەردەم پەرلەمان، ئەمەش لە رووی شەفافییەتی كاركردنە.
14- كاراكردنی رۆڵی چاودێریی پەرلەمان لە رووی میوانداریكردن و لێپرسینەوە و بەدواداچوونی خەمەكانی خەڵك و سزادانی بەرپرسانی سەرپێچیكار.
15- كاراكردنی رۆڵی دەسەڵاتی چوارەم كە بریتییە لە میدیا كە دۆسێیەكانی گەندەڵی و ریسواكردنی گەندەڵكاران ئاشكرادەكات، لەسەر میدیاش پێویستە هەڕەشە لە بەرژەوەندیی ئاسایشی نیشتمانی لە كوردستان نەكات، كە ئەمەش هێڵی سوورە.
16- تەركیزكردن لەسەر مەینەتییەكانی لاوان كە بڕبڕەی هەر كۆمەڵگەیەكن، چونكە لەشكرێك لە دەرچووان و بێكاران هەن، ئەوان دەبنە هەڕەشە ئەگەر بە هەندێ فیكری توندڕەو كاریگەر بن، دەكرێت بخرێنە ئیشەوەو لەم قۆناخە هەستیارەدا یارمەتی بدرێن.
17- كۆتاییهێنان بە رۆتین لە فەرمانگەكانی حكومەتدا، كە دەردێكی كوشندەیە، هەوڵیش بدرێت بۆ پێكهێنانی حكومەتێكی ئەلیكترۆنیی كارا بۆ خزمەتی هاووڵاتیان، بەتایبەتیش كە هاتوچۆ لەنێوان شارو شارۆچكەكان و گوندەكان زەحمەتە.
18- شەفافییەت لە كارەكانی حكومەتدا، بەشێوەیەك كە هاووڵاتی ئاگاداری پڕۆژەكانی حكومەت بێت، چونكە لە ئاشكراكردنی گەندەڵی و كەمتەرخەمیدا دەتوانێت یارمەتی پەرلەمانتاران بدات.
19- لابردنی ئەو بەربەستەی نێوان هاووڵاتیان و بەرپرسان، پێویستە پەیوەندیی نێوانیان بەردەوام بێت، تا هاووڵاتی متمانەی بەو حكومەتە بێت، بۆی دڵسۆز بێت، رەنگە هەڵسوكەوتی بەرپرسێك كەسانێك بكاتە دوژمنی حكومەت، هۆی ئەمەش ئەوەیە كە ئەوەی بەرپرسەكەی بەربژێر كردووە بۆ پۆستێكی دیاریكراو لە هەڵبژاردنیدا سەركەوتوو نەبووە، هاووڵاتی ئاسایی جیاوازی ناكات لەنێوان نیشتمان و حكومەتدا، هەر كە رقی لە بەرپرسێك بووەوە رقی لە نیشتمانیش دەبێتەوە.
20- لەسەر سەرۆكی حكومەت پێویستە بە كردەنی بەدواداچوون بۆ وەزیرەكان بكات، وەك سەردانی كتوپڕ بۆ وەزارەتێكی دیاریكراو، خۆی ئاگاداری كاری وەزارەتەكە بێت، كە چۆن مامەڵە لەگەڵ هاووڵاتیاندا دەكات.
21- دروستكردنی سندوقی سكاڵای هاووڵاتیان تاكو بەدواداچوون بۆ داواكاری و گازاندەكانیان بكرێت.
22- نابێ بەرپرس بۆ ماوەیەكی زۆر خەریكی پێشوازیكردنی میوان بێت لەسەر حیسابی هاووڵاتیان، چونكە هاووڵاتی لەپێشترە، دەتوانێت لە ماڵەوە پێشوازی لە میوان بكات.
23- دەستتێوەردانی حزبی رەتبكرێتەوە، ئەگەر بڵێن بۆ یارمەتیدانی خەڵكە ئەوە راست نییە، چونكە پەرلەمانتاران نوێنەری خەڵكن و دەتوانن مەینەتییەكانیان بۆ حكومەت بگوازنەوە، دەبێ بەرپرس بێ جیاوازی لە خزمەتی سەرجەم هاووڵاتیاندا بێت.
24- هەموو پۆستێك ئەرك و تەكلیفە نەك تەشریفییە، نابێت پۆست بۆ مەرامی شەخسی و حزبی بقۆزرێتەوە، بەڵكو پێویستە ئەمە بۆ خزمەتی هاووڵاتیان بێت، نابێ هیچ كەسێك بەربژێر بكرێت لەبەر ئەوەی بەرپرسی حزبییە، یان كوڕەشەهیدە، ئەگەر تواناو كارامەیی نەبوو، ئەگەر ویستمان رێز لە یەكێك بگرین با بە شتێكی دیكە قەرەبووی بكەینەوە، نەك بە پۆست كە توانای تێدا نەبێت.
25- گرتنەبەری سیاسەتی دەستپێوەگرتن و بەهەدەرنەدانی سامانی گشتی، ئەفڵاتون دەڵێت: ئەگەر رێزت لە سامان و دەوڵەمەندان گرت لە هەر دەوڵەتێكدا، رێزگرتنی بەهاو بەهادارانی تێدا كەم دەبێتەوە، دیارە ئێمەش لە قەیرانێكی سەختداین، تاكو بتوانین ئەو بۆشایی و كەموكورتییانە لە دامەزراوەكانماندا نەهێڵین.
26- پێویستە بەرپرسان پێشەنگی گەل بن لە دەستپاكی و دڵسۆزی و بێفیزی و پاكوخاوێنی و رۆشنبیری و مامەڵەكردنی شارستانییانە.
27- پێویستە بەرپرسان بەهێزبن لە دروستكردنی بڕیارو جێبەجێكردندا، هەروەها لە لێپێچینەوە لە گەندەڵكارو كەمتەرخەمان، دەبێ توندیش بن لەگەڵ ئەوانەی بەرامبەر مافی هاووڵاتیان كەمتەرخەمن.
28- پێویستە سەرۆك وەزیران پاداشتی بەرپرسی سەركەوتوو بكات، هەروەها سزای شكستخواردوو و گەندەڵان بدات، چونكە پاداشتكردن ركابەریی بەهێزدەكات، سزادانیش بەر بە گەندەڵكار دەگرێت، ئەگەر وەزیر گەندەڵ بوو، ئەوا هەموو وەزارەتەكەش دەبێتە سەرچاوەی گەندەڵی و گەندەڵكاران.
29- دەبێت كاری دروستكردنی دامەزراوەكانی حكومەت وەك قوتابخانەو نەخۆشخانەو مزگەوت و شوێنی دیكە لە وەزارەتی پەیوەندیدار دووربخرێتەوە، چونكە ئەمە دەبێتە هۆكاری بڵاوبوونەوەی گەندەڵی، بەڵكو دەبێت بدرێتە لایەنی پەیوەندیدار.
30- نابێ وەزارەت و بازرگانی بەیەكەوە بن، عومەری كوڕی عەبدولعەزیز گوتوویەتی: بازرگانیی والییەكان گەندەڵكەرە، بۆ خەڵكەكەش هیلاكبەرە.
31- دامەزراندن لە دەسەڵاتی وەزیردا نییە، بۆیە كاتێ وەزیرێك دێت لەشكرێك فەرمانبەری حزبەكەی یان، خزم و دۆستانی دادەمەزرێنێت، وەزارەت پڕ دەبێ لە فەرمانبەر جگە لە بندیوار، بەڵكو پێویستە لایەنێك پێكبێت بۆ دیراسەكردنی پێداویستیی هەر وەزارەتێك لە فەرمانبەران بە سەرپەرشتیی سەرۆكی حكومەت.
32- پێویستە حكومەت ئەو كۆمپانیایانەی كە لە كوردستان كاردەكەن (دەرەكی و ناوخۆیی) ناچار بكات فەرمانبەرانی حكومەت بگوازنەوە سەر میلاكی خۆیان، تاكو بارگرانیی سەر شانی حكومەت سووك بكرێت.
33- تێكەڵكردنی هەندێ لە وەزارەتەكان، وەك پابەندبوونێك بە سیاسەتی دەستپێوەگرتن و دووركەوتنەوە لە حەزو مەرامی حزبەكان و هەندێ كەسایەتی، پێشتر بۆ رازیكردنی حزبێكی دیاریكراو، یان كەسێك وەزارەتێك پێكدەهات.
34- داخستنی زۆربەی رێكخراوو دامەزراوو ناوەندو یانە ناحكوومییەكان كە هیچیان پێشكەش بە كۆمەڵگە و حكومەت نەكردووە، ئەمانە شوێنی پشوودان و بەهەدەردانی كات و شوێن و سامانن.
35- فرۆشتنی هەموو ئۆتۆمبێلە حكوومییەكان وەك پاڵپشتێك بۆ ئابووریی وڵات، تەنیا ئۆتۆمبێلی وەزیرەكان بمێنن، ئەوانی دیكە دەكرێ بە قیست لە كۆمپانیاكان بكڕدرێن، ئەمەش بۆ لەناوبردنی گەندەڵییەكی زۆری ئەم لایەنە، چونكە ئۆتۆمبێلەكان بۆ مەرامی شەخسی و حزبی بەكاردەهێنرێن.
36- كۆتاییهێنان بە بەكرێگرتنی بینایە بۆ دامەزراوە حكوومییەكان، چونكە لەم بوارەدا گەندەڵییەكی زۆر دەكرێت، دەتوانرێت بەو پارەیەی كرێ، بینای زۆر دروست بكرێت.
37- جەختكردن لەسەر هەردوو بواری پەروەردەو خوێندن، ئێمە لە قەیرانێكی سەختداین، هەر وەزیرێك دێت ئەوەی كە پێش خۆی بیناكرابوو تێكی دەدات، پێویستە ئەمانە بەدامەزراوەیی بكرێن، تاكو وەزیر نەتوانێت پرەنسیپەكانی دامەزراوەكە بگۆڕێت، سەرۆكی سەنگافورە (لی كوان یو) Lee Kuan Yew یەكەم شت كە كردی، دوای ئەوەی كە وڵاتەكەی لە مالیزیا جیابۆوە لە ساڵی 1965، لە پەروەردەوە دەستیپێكرد، ئەو كاتە سەنگافورە كاول و وێرانە بوو.
38- چارەسەركردنی كێشەی زانكۆو كۆلێژ و پەیمانگەكان و قوتابخانە ئەهلییەكان، چونكە ئاستەكە دابەزیوە، قوتابی دەردەچێت ئەو زمانە نازانێت كە خوێندوویەتی، بەتایبەتیش ئینگلیزی و عەرەبی.
39- گرنگیدانی زیاتر بە دامەزراوە فیكرییەكان، بەتایبەتیش پەیوەست بە ئایینەوە، بۆ رووبەڕووبوونەوەی فیكری تەكفیری، دامەزراوەیەكی ئایینی هەیە كە وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئاینییە، بەڵام لەوەتەی دامەزراوە یەكێك نەبۆتە وەزیر كە دەستی باڵای لە زانستە ئیسلامییەكاندا هەبێت، بەڵكو بۆ رازیكردنی حزب و هەندێ كەسایەتی دەدرا، تائێستاش هیچ گۆڤارێكی فیكری و فەلسەفی و مەعریفی دەرنەكردووە، یان گۆڤارێكی ئایینی فیكریی زانستی، تەنیا وەزارەتێكی ئیدارییە بایەخ بە لایەنی ئیداری و میدیایی و سەردانی بەرپرسان دەدات، دامەزراوەیەكی دێرینە، بەڵام لە ئاستی پێویستدا نییە بۆ بەرهەڵستیكردنی تەحەددییەكانی ئایینی و فیكری و فەلسەفی، لەئێستادا لەنێو پاشاگەردانییەكی زۆری بڵاوبوونەوەی كتێبی تەكفیری و بانگخوازانی پەڕگیرو توندڕۆداین، كۆلێژەكان بەدەست كەسانێكەوەن كە پسپۆڕ نین و رەنگە بەهۆی ئەو نەزانییەوە كارەسات رووبدات، دواتر قسەكەی فەیلەسوفی ئەڵمانی ماكس فایبەر Max Weber بێتەدی: كاتێ كاریزمای ئایینی لە رژێمی سیاسی بەهێزتر دەبێت، پێویستە دامەزراوە ئایینی و فیكرییەكانمان تازەبكەینەوە بۆ رێكردن لەگەڵ پەرەسەندن و پێشهاتە بەردەوامەكان، لەگەڵ رەچاوكردنی واقیعی كوردستان بە فرەیی ئایینی و تائیفی و مەزهەبی و نەتەوەیی و حزبی و كەلتووری.
40- یەكخستنی پێشمەرگە و دوورخستنەوەی دەستتێوەردانی حزبی و چاككردنی گوزەرانیان تاكو لەو پەرتەوازییە حزبییەی دروستبووە، رزگار بین.
41- چارەسەركردنی كێشەی بڕینی مووچەی فەرمانبەران و قەرەبووكردنەوەیان، بەتایبەتیش دوای چاكبوونەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ بەغدادا و بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و لەناوبردنی داعش.
42- فەراهەمكردنی ئازادیی هاووڵاتیان لە (بیركردنەوە و گواستنەوەو موڵكداری و نیشتەجێبوون).
43- گەڕاندنەوەی ژیان بۆ گوندەكان لەمیانی بەرنامەیەكی حكوومی، وەك پاڵپشتێك بۆ لایەنی كشتوكاڵی و ئاژەڵداری تاكو ئەوەندە پشت بە سامانی نەوت نەبەستین كە بە درێژایی مێژوو هۆكاری نەگبەتیمان بووە، لە هەندێ دەوڵەتی پێشكەوتووش مایەی بەختەوەرییانە.
44- گرنگیدان بە هونەرو سینەمای كوردی و دراماو گۆرانیی كلاسیكی و میوزیك و فۆلكلۆرو هەموو ئەو بەرنامانەی گیانی ئینتیما بۆ نیشتمان و مێژوو خەبات و شۆڕش دەبووژێنێتەوە، لەباتی سەرسامبوون بە كەلتووری بیانی كە هەندێكیان لەگەڵ كۆمەڵگەی ئێمەدا ناگونجێن، تا ئەو رادەیەی هەندێ لە لاوانمان وا دەزانن ئێمە هیچ شك نابەین.
45- نەهێشتنی پاشاگەردانی و بێسەروبەریی بڵاوبوونەوەی كتێب و نامەو گۆڤاری بازرگانی كە ناوبانگی زانست و فیكرو مەعریفەیان شێواندووە، چاكترین نموونەش بڵاوبوونەوەی وەرگێڕانی بازرگانییە كە خراپ شێواوەو پێویستە ئەمانە هەموویان بەدامەزراوەیی بكرێن.
46- بەجددی كاربكرێت تاكو زمانێكی فەرمیی پەتیمان هەبێت كە جوانترین رستەو وشەی تێدا بێت لە هەموو دیالێكتەكانەوە وەرگیرابێت و هەمووان تێیبگەن.
47- بەرهەڵستیكردنی جیاخوازی و توخمپەرستی و كلتووری رق و كینەو رەتكردنەوەو پەراوێزخستن.
48- حكومەت نەچێتە ژێر باری موزایەداتی پەرلەمانتارانەوە، بەتایبەتیش لەو یاسایانەی پەیوەستن بە دارایی، بۆ ئەوەی حكومەت نەكەوێتە قەیرانی داراییەوە، خولی پێشوو شانی حكومەتی قورس كردبوو بە هۆی موزایەداتی سیاسییەوە.
49- گرنگیدان بە گەشتوگوزار، كوردستان وڵاتی گەشتیارییە، لەگەڵ پابەندبوون بە نۆرمە نێودەوڵەتییەكان لەم بوارەداو سوودوەرگرتن لە شارەزایی هەندێ دەوڵەت كە گرنگیی بە بواری گەشتیاری دەدەن.
50- پەیوەندییە دەرەكییەكان بە گەورەو بچووكیانەوە تەنیا بەدەست حكومەتەوە بێت، تاكو نەكەوینە نێو بێسەروبەریی پەیوەندییەكان، هەروەها دامەزراندنی دیپلۆماسییەتێكی نیشتمانیی بەهێز لە كەسایەتییە كارامەكان كە بەشێوەیەكی شارستانییانە نوێنەرایەتیی كوردستان بكەن.
51- نەهێشتنی بێسەروبەریی لەو نەخۆشخانەو كلینیكە زۆرانەو لە بارزگانیكردن بە ئەندامانی جەستەی مرۆڤەوە، چاودێریكردنی داودەرمان كە دێتە كوردستان و لێرەش دروست دەكرێت و دەفرۆشرێت، هەروەها مەسەلەی دابینكردنی تەندروستی بۆ زیادبكرێت، ئێمە لە وڵاتێكدا دەژین خەریكە پزیشكەكان لە نەخۆشەكان زیاتر دەبن، چونكە بازرگانییەو قازانجێكی زۆری هەیە.
52- كاراكردنی سیستەمی كوالیتی كۆنتڕۆڵ بۆ هەموو ئەو كاڵایانەی دەهێنرێنە كوردستان، چاودێریكردنی بێ سەروبەریی نرخەكان، چونكە لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێك نرخەكانیان زیاترە، بۆیە پێویستە نرخەكان یەك بخرێن و جیاوازییەكانیان كەم بكرێنەوە، تاكو دادپەروەری بۆ هاووڵاتیان دەستەبەر بكرێت، بۆ ئەوەی قەناعەتیان پێ بهێندرێت كە حكومەت بەهێزەو توانای كۆنتڕۆڵكردنی هەیە.
53- نەهێشتنی بێكاری و دیاردەی بڵاوبوونەوەی چەك و ماددەی هۆشبەرو چاودێریكردنی شوێنە گومانلێكراوەكان.
54- نەهێشتنی دیاردەی سواڵكردن تەنانەت لە مزگەوتەكانیشدا، بەهیچ شێوەیەكیش نەهێڵدرێت منداڵان كار بكەن، بەڵكو ناچار بكرێن بچنە بەر خوێندن، تاكو لەناو كۆمەڵگە لاسار نەبن، دواتریش نەبنە تاوانبار.
55- چاككردنی رێگاوبان، چونكە گرنگترین هۆكاری رووداوەكانە، هاوكات دروستكردنی تونێل و پرد بۆ نەهێشتنی قەرەباڵغی.
56- گرنگیدان بە چاندنی درەخت لە سەرتاسەری كوردستان، نەك تەنیا لە شارەكان، چونكە دەبێتە هۆی نەهێشتنی دیاردەی بەبیابانبوون.
57- دروستكردنی بەنداو بە هەماهەنگی لەگەڵ بەغدا بۆ كۆگاكردنی ئاو كە پێداویستیی هەموو ژیانە.
58- رێگەدان بە كۆمپانیا ناسراوەكانی ئەهلی بۆ چارسەركردنی كێشەی كارەبا بە مەبەستی كۆتاییهێنان بە كێشەی موەلیدە كارەباییەكان كە نەخۆشی بڵاودەكەنەوەو زیانیش بە ژینگە دەگەیەنن، هەروەها چارەسەركردنی كێشەی ئاو و دروستكردنی رێگاوبان و تونێل لەگەڵ سەرپەشتیكردنی چڕی حكومەت بۆ دوورخستنەوەی گەندەڵی و كەمتەرخەمی.
59- رێ نەدان بە دروستكردنی مزگەوتی زۆر لەنزیك یەكدی و لە یەك شوێندا، بەمەرجێك چەند مەترێك لەیەكەوە دووربن، لەباتی ئەمە پێوستیمان بە دروستكردنی قوتابخانەو نەخۆشخانەو بنكەی تەندروستی هەیە.
60- قەدەغەكردنی دیاردەی دامەزراندنی بەنزینخانەكان كە بەشێوەیەكی مەترسیدار بڵاوبوونەتەوە، ئەمانە پێچەوانەی سادەترین یاسان، هاوكات مەترسین بۆسەر ژیانی هاووڵاتیان، چۆن ئەمە راستە دوو بەنزینخانە دە مەتر نێوانیان بێت؟ لەگەڵ ئەوەی كە سنوورێكی یاسایی هەیە بۆ دووریی مەودای نێوان بەنزینخانەیەك لەگەڵ ئەوی دیكەدا.
