كوردستان كەوتۆتە چەقی ناوچەیەكی كولتووری و نەتەوەیی (ئێتنۆكولتووری) بەرفراوانەوە كە پێیدەگوترێ ئاسیای بەرایی(خوارووی ڕۆژئاوای ئاسیا). ئەمە ناوچەیەكی فرە نەتەوەیی و فرە كولتوورە، واتە لەڕووی نەتەوەیی و كولتوورییەوە زۆر دەوڵەمەندە، پەیوەندییەكانیشیان تابڵێی ئاڵۆز و سەرنج ڕاكێشن- ئەمەش ڕەوشێكی نەتەوەیی و كولتووریی دانسقەی داهێناوە لە ناوچەكەدا بەگشتی و لە كوردستانیش بەتایبەتی.
ئایین توخمێكی هەرەگرنگی كولتووری میللەتانه؛ گرنگی و كاریگەریی ئایین، بەتایبەتیش لەم ناوچەیەدا، وایانكردووە كە زۆربەی بوارەكانی مێژوو و كولتوور و ژیانی كۆمەڵایەتیی میللەتان شەقڵ و سیمای ئایینی وەرگرن؛ بۆیە كە قسە لەسەر كولتوور دەكرێ، بەڕادەیەكی زۆر، واتە قسەكردن لەسەر ئایین.
ڕەوشی ئایینی لە كوردستان، تا گەیشتووە بە ئاستی ئێستاكەی، بە پڕۆسەیەكی مێژوویی درێژدا تێپەڕیووە؛ سەرەتاكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕۆژگارانەی ئایینە سەرەتاییەكان لەئارادا بووین كە تیایاندا دیاردە و توخمی سروشت دەپەرستران، وەكو: هەتاو، دار، ئاو، ئاگر... بۆیە ئاسەواری ئەم چەشنە پەرستنانە لە ئایینەكانی دواتر و ئێستاشدا، بەجۆرێك و بەڕادەیەك، هەستیان پێدەكرێ.
لە نێوەندە زانستییەكاندا ڕایەكی باو هەیە كە كوردستان بە «گەنجینەی ئایینان» ناوزەد دەكات، ئەمەش ڕاستییەكی بەرچاوە. لە كوردستاندا هەر لە ئایینە جیهانییەكانەوە بگرە وەكو مەسیحیەت و ئیسلام، ئینجا ئایینی نەتەوەیی- ئێزدی، تا دەگاتە ئایینی لۆكالی و ناوچەیی (ئەهلی حەق و عەلەوی و شەبەك) كە هەر لە كۆنەوە پێكەوە ژیاون و پەیوەندییەكانیان ڕەوشێكی كولتووری و ئایینی- نەتەوەیی دانسقەیان لە كوردستان پێكهێناوە.

ئیسلام
زۆرینەی كورد لە كوردستان و دەرەوەیدا موسڵمانی سوننە و سەربە مەزەبی شافعین، لەكاتێكدا لە نێو كوردانی خواروو (خانەقین، مەندەلی، بەغدا، بەدره) و خوارووی رۆژهەڵاتی كوردستان (كرماشان، ئیلام...) مەزەبی شیعە (جەعفەری) زاڵه؛ هەروەها كوردەكانی خوڕاسان و توركمانستان و ئازەربایجانیش شیعەن.
دیان (مەسیحی)
كوردستان مەڵبەندێكی دێرینی ئایینی مەسیحی بووە و تاكو ئێستاش شوێنەواری پەرستگا كۆنەكانی (كەنیسە و دێر) ئەم ئایینە لە قەد چیا و دۆڵەكانی ئەم وڵاتەدا ماون، هەندێكیان ئێستاش هەر لەكاردان. گڕووپەی پێڕەوكەرانی ئەم ئایینە، بە مەزەبی جیاوازیانەوە، لە سەرانسەری كوردستاندا هەن– لە شار و ناوچەكانی كەركووك، هەولێر، سلێمانی، دهۆك و مووسڵ؛ لە شار و ناوچەكانی ورمێ؛ لە شار و ناوچەكانی هەكاری و جزیرەدا.
پەیوەندیی نێوان كورد و ئایینی مەسیحی بەڕادەیەكی زۆر تەماوی و ناڕۆشنه؛ لەكاتێكدا كوردستان هەر لە سەرەتای سەرهەڵدانی مەسیحییەتەوە مەڵبەند و حەشارگەی ئەم ئایینە بووە و نابێ لەنێو كورددا پێڕەوكەری نەبووبن؛ كەچی كۆمەڵە مەسیحییەكانی ئێستای كوردستان بە نەتەوە خۆیان بە ئاسووری و كلدانی دادەنێن، یان وەكو خۆیان دەڵێن كلدۆئاشوور؛ ئەو كوردانە نەبن كە بەم ساڵانەی دوایی، دوای داگیركردنی عیراق لەلایەن وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكاوە، ئایینی مەسیحییان وەرگرت. ئیمڕۆكە لە كوردستان مەسیحییەكان دابەشبووین بەسەر سێ گڕوپەی ئێتنۆئایینی: كلدان (كاتۆلیك)، سریان (كاتۆلیك و ئارتۆدۆكس) و ئاشووری (كەنیسەی رۆژهەڵات).
هەرچی ئایینی جوولەكەییە، لە ئێستادا هیچ كۆمەڵەیەكی سەر بەم ئایینە لە كوردستان لە ئارادا نییە، ئەوە نەبێ لە شارەكاندا ئاسەواری گەڕەكی جوولەكان ماون وەكو بەڵگەیەكی مێژوویی بۆ هەبوونی، لە ڕابردوودا، جوولەكەیی و پێڕەوكەرانی لە كوردستاندا.
ئەو پڕۆسە مێژووییەی كوردستان پێیدا تێپەڕیوە پڕبوو لە ڕووداو و دیاردەی كولتووری و ئایینیی گەورە كە ئاكام ڕەوشێكی ئێتنۆكولتووری و ئێتنۆئایینیی تایبەتی داهێنا لە كوردستان؛ ئەمەش بوو بە مایەی دەركەوتنی ئایینی ناوچەیی و سینكریتی (لێكدراو)- واتە تێكهەڵكێش بوونی توخمی ئایینە دێرینەكان لەگەڵ توخم و ڕەگەزی ئایین و مەزەبی دواتری وەكو زەردەشتی، مەسیحیەت، جوولەكەیی، ئیسلام كە لە ئەنجامدا ئایینەكانی لەجۆری ئێزدی، ئەهلی حەق، عەلەوی و شەبەك سەریانهەڵدا.
ئێزدی
ئێزدی ئایینێكی نەتەوەیی كوردییە، پرەنسیپ و بنەما عەقیدەییەكانی بریتین لە تێكەڵییەك لە پەرستن و ئایینە هەرەكۆنەكانی كوردستان لەگەڵ پرەنسیپ و بنەمای ئایینەكانی تر بەتایبەتیش ئایینی ئیسلام؛ دوو كتێبی پیرۆزیان هەیە «جیلوە» و «مەسحەفاڕەش» كە بە ئەلف و بێیەكی تایبەتی نووسراون.
ژمارەی پێڕەوكەرانی ئەم ئایینە ئاشكرا نییە لەبەر نەبوونی سەرژمێریی فەرمی لەلایەك و لەلایەكی تریشەوە ئێزدی تەنیا لە كوردستانی باشووردا نین، بەڵكو لە بەشەكانی تری كوردستان و هەروەها لە دەرەوەی كوردسانیش هەن: لە ئەرمەنستا و گورجستان. بەشی هەرەزۆری ئێزدی لە كوردستانی باشوور دەژین و مەڵبەندی سەرەكی و پەرستگای پیرۆزیان لە دۆڵی لاڵشە لە نزیك شاری دهۆك؛ نشیمەنیان بەجۆری سەرەكی كەوتۆتە شارۆچكەكانی شنگال، شێخان، باعەدرێ، باشیقە و گوندەكانیان. لە كوردستانی باكوور ئێزدی لە شار و ناوچەكانی وان، ئامەد، قارس و ئەرزەڕووم؛ لە رۆژهەڵات لە هەندێ گوندی دەوروبەری دەریاچەی ورمێ و لە ڕۆژئاواش لە چەند گوندێكی سەر بە شاری حەلەب دا دەژین.
ئەهلی حەق
ئەهلی حەق (یارسانی، كاكەیی، عەلی ئیلاهی)، كۆمەڵەیەكی ئایینیی ترە پێڕەوكەرانی لە ناوچەكانی هەورامان لە هەردوو بەری سنووری عیراق و ئێراندا دەژین و شوێنە پیرۆزەكانیشیان لەوێن؛ بەڵام ژمارەی زۆریشیان لە شار و ناوچەكانی كرماشان و زەهاو و لوڕستان دا دەژین و هەروەها لە ئازەربایجان و گەلی ناوچەی تری ئێران؛ نشیمەنەكانیان لە كوردستانی باشوور - گوند و ناوچەكانی هەورامانی لهۆن، لە هەندێ گوندی سەربە شارەكانی كەركووك و هەولێر، لە خانەقین و لە مەندەلی.
ئەم ئایینە ئەگەرچی ئاسەوارەكانی باوەڕ و پەرستنی زۆركۆنی بەسەرەوە دیارن، بەتایبەتیش باوەڕ بە بیرۆكەی دۆنادۆن (تەناسوخی رۆح)، بەڵام جێپەنجەكانی ئیسلامی شیعیی تیادا زاڵن – پانتیۆن(كەسی پیرۆز) ی هەرەباڵا لە كاكەییدا عەلی كوڕی ئەبوتالیبە (ئیمام عەلی) كە یەكسەر دوای خاوەندگار دێت، هەروەها شاخۆشین و سولتان ئیساق دوو تەجسیدی ئیلاهیی گرنگی كاكەیین و هیتریش هەن.
«سەرئەنجام» و «تەزكەرەی ئەعلا» دوو كتێبی پیرۆزی ئەم ئایینەن، هەروەها گەلێ دەق و شیعر و گۆرانیی ئاینیی هەن كە لە بۆنە ئایینیەكاندا دەخوێندرێنەوە و هەندێكیان بە زمانانی تریش نووسراون وەكو فارسی و ئازەری - ئەمەش ئاماژەیەكە بۆ ئەوەی كە لە نێو پێڕەوكەرانی ئایینی ئەهلی حەقدا خەڵكی سەربەم دوو نەتەوەیەش هەن.
عەلەوی (قزلباش)
ئەمەش كۆمەڵەیەكی ئایینییە لە كوردستانی باكوور، نشیمەنی سەرەكییان لە ناوچەی چیایی دەرسیمە، لە قارس و لە سیواسیشدا دەژین و كۆمەڵەی بچووك بچووكیان لە ناوچەكانی تری توركیاداهەیە. دۆگما و عەقیدە ئایینییەكەیان لە ناوەكەیاندا دیارە؛ ئەمانە عەلی بەخودا دەزانن كە لە جەستەی مرۆڤدا بە 1001 شێوە دەركەوتووە: بۆ جوولەكە لە جەستەی مووسا، بۆ مەسیحیان - عیسا و بۆ موسڵمانانیش- محەمەد... و دواهەمین تەجسیدی ئیلاهی لە جەستەی حاجی بەكداش دا بووە و دوای ئەم دونیا بەبێ تەجسیدی ئیلاهی ماوەتەوە. كاریگەری و جێپەنجەكانی مەسیحیەت بەسەر ئایینی عەلەویدا دیارن، بەتایبەتیش كەنیسەی گریگۆریی ئەرمەنی، بۆیەش ئەمان چەشنی مەسیحیان سێ كوچكەی پیرۆزیان هەیە: عەلی (خودای باوك)، عیسا (خودای كوڕ) و محەمەد (خودای رۆح).
عەلەوییەكان تاقەداری سەر بەرزاییەكان بە پیرۆز دەزانن، زیارەتیان دەكەن و قوربانییان بۆ دەكەن، هەروەهاش كۆمەڵەی چل بنەدار. كتێبێكی پیرۆزیان هەیە بەناوی «بیوروك» یان «بەیارق» كە بەزمانی توركی نووسراوە. توركە عوسمانییەكان لەبەر «شیعیزمی» ئەمانە بە قزلباش ناویان بردوون – گوایە ئەمانە سەربە سەفەوییەكانن.
شایانی ئاماژە بۆ کردنە کە عەلەوییەکانی کوردستان هەمان عەلەوییەکانی باکووری سووریا نین؛ ئەمانەی دوایی بە ناوی «نوسەیری» ناسراون و سەربە مەزەبی محەمەد کوڕی نوسەیر ئەل نومەیری- ن کە ساڵی ٨٨٣ لە بەسرا مردووە... لەڕووی عەقیدەییەوە ئەمانە تەنیا بە باوەڕ بە دۆنادۆن (تەناسوخ) و تەئلیهی ئیمام عەلی لە عەلەوییانی کوردستان، هەروەها ئەهلی هەق و هەموو گڕوپە عەلی ئیلاهییەکان نزیک دەبنەوە.
شەبەك
گڕوپەیەكی ئایینیی ترە لە كوردستانی باشوور پێڕەوكەرانی نیشتەجێی گوندەكانی نێوان شارەكانی مووسڵ و هەولێر، مووسڵ و كەركووكن – تیایاندا زۆرینە كورد، توركمان و عەرەبیشیان هەن. ئەمانە لەگەلێ ڕووەوە دەچنەوە سەر عەلەوییەكان: شیعیزم و كتێبی پیرۆزی هاوبەشیان لەگەڵ عەلەویدا، هەروەها زمانەكەیان كە بە زاری گۆرانی دەپەیڤن و نزیكە لە دیالێكتی زازایی، ئینجا ناوەكەشیان (شەبەك) كە وەكو لەهەندێ سەرچاوەدا دەردەكەوێت لە ناوچەی دەرسیم (نشیمەنی عەلەوییان) گوندێك هەیە بەناوی (شۆبەك)- دوور نییە ئەمانە لەوێووە هاتبن بۆ ئەم ناوچانەی ئێستاكەیان. دیارە دووركەوتنەوەیان لە عەلەوییان، كە نەزانراوە لە كەیەوە بووە، جیاوازیی لە بنەما عەقیدەیی و ڕێوڕەسمە ئایینیەكانیاندا دروستكردووە.
كتێبی پیرۆزیان هەمان (بیوروك)ی عەلەوییەكانە، لەپاڵ ئەمەشدا كتێبێكی تریان هەیە بەناوی (گولبەنك، یان گولبەند) شیعر و گۆرانیی ئایینیی لەخۆگرتوون كە بەزمانی توركی نووسراون.
زەردەشتی
دەبێ سەرنجی ئەوەش بدەین کە لەم ساڵانەی دوایی بە سەدان خەڵکی کوردستانی باشوور «گەڕانەوە» بۆ زەردەشتی کە بە ئایینی دێرینی کوردانی دەزانن – بنکە و پەرستگایان (لە سلێمانی و دەوروبەری) دامەزراندوون و ڕیتواڵ و ڕێوڕەسمی ئایینییان جێبەجێ دەکەن / هیچ داتایەکی فەرمی و دروستی ژمارەی پێڕەوکەرانی ئەم ئایینە جارێ بەردەست نییە.
سەرهەڵدانەوەی ئەم هوشیارییە مێژووییە نەتەوەییە، وەکو دیاردەیەک، لە هەلومەرجی ئێستادا تابڵێی سەرنج ڕاکێشە، چەندین ڕەهەندی هەیە- پێویست بە تێڕامان و بەدواداچوون دەکات.

وەکو دەرکەوت، کوردستان تژییە لە ئۆل و مەزەبی جیاواز کە پێڕەوکەرانیان پێکەوەژیانێکی ئاسایی بەسەردەبەن؛ لەو ماوە مێژووییە درێژەدا ڕەنگە هەندێ جار ناتەبایی، ناکۆکی و تەنانەت پێکدادانیش لەنێوانیاندا ڕوویاندابێت، بەڵام ئەگەر سەرنج بدەین ئەمانە بەبەراورد کەم بووین، دووەمیش هەمیشە هۆکاری سیاسی لە پشت ئەم ڕووداوانە بووە... کەواتە گرفت ئایینەکان نین، بگرە لەناو دۆگماکانی هەرهەموویاندا، بەڕادەی جیاواز، پرەنسیپ و باوەڕ بە ئاشتی و پێکەوەژیان چەسپاون- ئەوە هۆکاریترن دەبن بە مایەی پشتگوێخستن و پێشێلکردنی ئەم باوەڕ و پرەنسیپانە...
بۆیە، دەتوانین بڵێین کوردستان بەو فرەکولتووریەشیەوە بە ئەندازەیەکی باش ئارام و سەقامگیرە؛ ئاستێکی شیاوی هوشیاریی کۆمەڵایەتی(بەتایبەتیش هوشیاریی سیاسی) گەرانتی و زامینکەری ئەو ئارامی و سەقامگیریە و بەردەوامبوونیەتی...
لە هەلومەرجی وا ئاڵۆز و پڕئاژاوەی ناوچەکەدا، زۆر گرنگە پاراستنی پێکەوەژیان، ئارامی و سەقامگیریی لە کوردستان، ببێت بە بنەمای سەرەکی بۆ داڕشتنی سیاسەتی هەرێمی کوردستان و ڕەهەندەکانی – سیاسی، کۆمەڵایەتی، کولتووری و...