ژیانی مرۆڤایەتی، هەر لە سەرەتاوە، لەسەر بنچینەی كۆمەڵبوون بنیادنراوە. ئەو كۆمەڵبوونە مرۆییانە لە ماوەی گەشەكردن و گەورەبوونیاندا و بە مەبەستی داهێنانی هاوكاری و هەرەوەز لە نێوان ئەندامەكانیان جۆرەها پەیوەندییان فەراهەمكردوون، وەكو: پەیوەندیی خێزانی(خوێن)، خزمایەتی، دۆست و برادەرایەتی، ئابووری، سیاسی...هتد كە هەرهەموویان بە چەمكی «پەیوەندیی كۆمەڵاتی» ناودێر دەكرێن. گەورەبوون و زێتر گەشەكردنی كۆمەڵبوونە مرۆییەكان و پتەوبوونی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی نێویان و دامەزراندنی چەندین دەزگای تایبەت بەو پەیوەندییانە، جۆرێك لە ڕێكخستنی فەراهەمكرد كە تیایدا هەر تاكەكەسێك لەنێو كۆمەڵبوونی خۆیدا پلە و پایە و ئەرك و دەوری بۆ دروستبوو و توند پێیانەوە پابەندبوو – جا ئەو ڕێكخستنەیە كە بە چەمكی «كۆمەڵگا» گوزارشتی لێدەكرێ.
لەم ڕووەوە، كەواتە، كۆمەڵگا بریتییە لە: پێكهاتەیەكی مرۆیی-كۆمەڵایەتی بەشێوەی سستەمێكی ئاڵۆزی پەیوەندیی تێكچژراو لەنێوان تاكەكان و هەروەها لەنێوان گڕوپەكاندا لەسەر بنچینەی بەها و باوەڕ و پێوەری هاوبەشیاندا.
بەها و باوەڕ و پێوەری هاوبەش، واتە هەموو ئەندامانی ئەو پێكهاتە مرۆییە ڕێكن لەسەر پاراستنی ڕێكخستنە كۆمەڵایەتییەكەیان (كۆمەڵگا)؛ بە گوتەیەكیتر، بەها و باوەڕ و پێوەرەكان بەشێكن لە كولتوور كە هەر ئەمیشە، واتە كولتوور، چاودێری و كۆنتڕۆلی كۆمەڵگا دەكات و ژیانی كۆمەڵایەتیی بەڕێوەدەبات.
كولتوور – بریتییە لە هەموو ئەو خۆراك، جلوبەرگ، خانوو، كەرەستە، كەلوپەل و ئامێرانەی كە بۆ بەڕێوەبردنی ژیانی ڕۆژانە بەكاردین و پێیاندەگوترێ (كولتووری ماددی)؛ هەروەها زمان، بەها و داب و نەریت، ئایین، فۆلكلۆر، هونەر و زانست، كە ئەمانیش هەمووكاتێك بەكاردەبرێن، كولتووری گیانین.
دەزگای كۆمەڵایەتی- ئەو پێكهاتە ڕێكخراوە نافەرمییانە دەگرێتەوە كە ئەركی كۆمەڵایەتی جێبەجێ دەكەن، وەكو: خێزان- یەكەمین و گرنگترین دەزگای كۆمەڵایەتییە كە تیایدا پەیوەندیی خوێن لەنێوان ئەندامانی دروست دەبێ و سستەمی كۆمەڵایەتیی لەسەر بنیاد دەبێ؛ هەروەها دەزگای ئایینی (پیاوانی ئایینی و مزگەوت و كلیسا و دێر و حوجرە و تەكیە وخانەقا...)؛ دەزگای ئابووری (پیشە، بازاڕ)؛ دەزگای سیاسی (كۆمەڵە و ڕێكخراو و حیزبە سیاسییەكان)؛ دەزگای ڕۆشنبیری و هونەری...
دەزگای كۆمەڵایەتیی فەرمیش، ئەمانەن كە لە كۆمەڵگای ڕێكخراوی ئاستی بەرزدا هەن، وەكو: دەزگای دەسەڵات، دەزگاكانی پەروەردە، تەندروستی، ئایینی، ئابووری، جەنگی و...
كۆمەڵگای كوردی
كۆمەڵگای كوردیش لەم ڕێسایە بەدەر نییە. پەیوەندیی كۆمەڵایەتیی پتەو ئەندامانی بەیەكەوە بەستوون، بۆ ئەمەش دەزگای كۆمەڵایەتیی(فەرمی و نافەرمی) جۆراوجۆری هەن: خێزان، خزمایەتی، دۆستایەتی؛ دەزگای ئایینی(پەرستگا- مزگەوت و كەنیسە و مەزارگا. تەكیە و خانەقا، پیاوانی ئایینی، قوتابخانەی ئایینی...)؛ سیاسی (دەسەڵات و دەزگاكانی، حیزبی سیاسی...)؛ ئابووری (بازاڕ، پیشە، كەسابەت...)؛ ڕۆشنبیری (كۆمەڵە و یەكێتی و ڕێكخراوەكان...)...هتد.
بە ڕێگەی ئەو پەیوەندی و دەزگایانەوە، لە كۆمەڵگای كوردیدا، جۆرێك لە ژیانی هاوبەشی ئەندامانی بەڕێوەدەچێ كە تیایدا هەر تاكێك و هەر گڕوپێك جێگە و پلە و دەور و ئەركی دیاریكراوە و هەموویان پێكەوە ڕەوشێكی كۆمەڵایەتیی تایبەتیان پێكهێناوە و داكۆكیی لەو ڕەوشە دەكەن و پەرەی پێدەدەن. كۆمەڵگای كوردی خاوەن كولتووری تایبەت بە خۆیەتی و پێكهاتووە لە هەردوو بوارەكانی ماددی و ڕۆحی؛ ماددی وەكو: خۆراك، خانوو، جلوبەرگ، كەلوپەلی ناو ماڵ، كەرەستە و ئامێرەكانی كارپێكردن، ئامێری مۆسیقا، خشڵ و كەرەستەی خۆڕازاندنەوە،...؛ و ڕۆحی (گیانی، مەعنەوی) وەكو: زمان، داب و نەریت، ئایین، بەها، ئەدەب و فۆلكلۆر، هونەر... هەموو ئەم توخمە كولتووریانەش بەشێوەی سستەمێك پێكەوە كاردەكەن و كۆنترۆڵی كۆمەڵگای كوردییان كردووە و ئەندامانیشی پێیانەوە پابەندن و بەڕێگەیانەوە ژیانی كۆمەڵایەتییان بەڕێوەدەبەن.
كۆمەڵگای كوردی تا گەیشتووە بە شێوە و ئاستی ئێستاكەی بە چەندین قۆناغی پێشكەوتندا تێپەڕیوە. ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژوو، دەبینین جاران، لە كوردەواریدا، ژیانی كۆمەڵایەتی بەجۆرێكی ڕەها لەسەر پەیوەندییەكانی خوێن و خزمایەتی و هاوكاریی خێڵەكیی دامەزرابوو؛ دواتر، لە ڕەوتی گۆڕان و گەشەكردندا پەیوەندیی شێوەیتر سەریان هەڵدا وەكو: پەیوەندیی ئابووری و سیاسی و جەنگی، ئەمەش بەتایبەتی لە ڕۆژگارەكانی دروستبوونی میرنشینە كوردییەكان، هەر لە سەدەكانی یازدە و دوازدەی زایینەوە: ئەردەلان، دۆستەكی، جزیرە، بۆتان، بابان، سۆران... كە ئەمانە لە ڕاستیدا گەلێ لە سیماكانی دەوڵەتییان هەبوون – لەم ڕۆژگارانەدا، ئەگەرچی خێڵ و پەیوەندییە خێڵەكییەكان دەوریان هەر بینیووە، بەڵام چیتر تاقە شێوازی ژیانی كۆمەڵایەتییان پێك نەدەهێنا... چونكە لە بارودۆخێكی سەقامگيریی ڕێژەییدا پەیوەندی و دەزگای كۆمەڵایەتیی تازە هاتنە كایەوە: دەزگای دەوڵەتی و دیپلۆماسی، ئابووری، جەنگی، ڕۆشنبیری... لە قەوارەی هەر یەك لەو دەوڵەتە میرنشینییە كوردیانەدا ئەم پێشكەوتنانە بەدیی دەكران: گەشەكردنی ژیانی ئابووری (كشتوكاڵی و ئاژەڵ بەخێوكردن و پیشە و سەنعەتكاری)، گەورەبوونی شار و دروستبوونی شاری پایتەخت، دامەزراندنی دەزگا دەوڵەتییەكان، بەڕێوەبردنی سیاسەتی نێودەوڵەتی، بووژانەوەی ژیانی ڕۆشنبیری و دەركەوتنی چەندین زانای ئایینی و نووسەر و مێژوونووس و شاعیری ناودار...
بەم جۆرە، ژیان و ڕەوشی كۆمەڵایەتی لە كۆمەڵگای كوردیدا گۆڕانی بەرچاوی بەخۆوە بینی و چەندین هەنگاو بەرەو پێشەوە چوو، ئەگەرچی هۆكاری دەرەكی و ڕووداوەكان لە ناوچەكەدا هەمیشە ڕێگربووین لەبەردەم پێشڤەچوونێكی ئاساییانەی ژیانی كوردەواریدا. ئەم ڕەوشە تاكو نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەمی خایاند؛ دوای ئەمە و لەناوچوونی دەوڵەتە میرنشینەكان – قۆناغی شۆڕش و ڕاپەڕین و بزووتنەوە نەتەوەییەكانی كورد دەستیپێكرد (شێخ عوبەیدولڵای نایری، بەدرخانییەكان، عەبدوسەلام بارزانی، شێخ مەحموودی حەفید...). لەم قۆناغەشدا دەكرێ بەڕوونی نیشانەكانی دروستبوون و گەشەكردنی هوشیاریی نەتەوەیی كورد بەدیی بكەین و ئەمەش ڕەنگی دایەوە لە ناو كۆی هوشیاریی كۆمەڵایەتیی هەموو بەشەكانی كوردستاندا، كە دوای جەنگی یەكەمی جیهان 1914- 1918 ئیتر بوو بە چوار بەشەوە و هەر بەشێكی كەوتە نێو قەوارەی دەوڵەتێكی ناوچەكەوە (توركیا، ئێران، عیڕاق و سووریا).
ئەم هەلومەرجە كۆمەڵگای كوردیی پەڕاندەوە بۆ قۆناغێكیتری پێشكەوتنی كۆمەڵایەتی كە تیایدا پەیوەندیی نەتەوەیی ئەندامانی و سەرهەڵدانی بزووتنەوەی نەتەوەیی و دروستبوونی حیزبی سیاسی دەوری سەرباشقەیان بینی و دەرئەنجام لەو قۆناغەدا دوو هەوڵی دامەزراندنی كیانی سیاسیی كورد بەڕێوەچوون (حكومەتی شێخ مەحموود ساڵی1919 لە باشوور و كۆماری مەهاباد ساڵی 1946 لە ڕۆژهەڵات) كە ئەگەر سەركەوتووبان، ڕەوشی كۆمەڵایەتیی كورد بەرەوە پێشكەوتنی زێتر دەچوو.
پرسی نەتەوەیی كورد لە هەموو بەشەكانی كوردستاندا، تەواوی ڕەوشی كۆمەڵایەتیی بەخۆوە گرێدا، بەڕادەیەك ژیانی خێزانی، گوند، شار و چالاكییە كۆمەڵایەتییەكانی ئەندامانی كۆمەڵگا بەگشتی پابەندی ئەو لایەنە گرنگەی ژیانی كۆمەڵایەتیی بووین كە ئەویش لایەنی نەتەوەییە. لە هەلومەرجێكی وادا، دەتوانین بڵێین هوشیاریی نەتەوەیی كورد بەڕادەیەكی زۆر گەشەی سەندووە، هەرچەندە لەپاڵ ئەمەشدا پەیوەندیی خزمایەتی و هوشیاریی ئایینی لە كۆمەڵگای كوردیدا هێشتا هەر لە پێشەوەترن.
دوای ڕاپەڕینی ساڵی 1991 و دامەزرانی هەرێمی كوردستان لە باشوور و دروستبوونی دەزگا دەوڵەتی و سیاسییەكانی، هوشیاریی كۆمەڵایەتیی دانیشتوانی كوردی باشوور چەند هەنگاوێك پێشكەوت؛ بەڵام فشار و مەترسیی دەرەكی و دۆخی نالەباری ئابووری پێشیان بەو پێشكەوتنە گرت و جۆرەها گرفتی كارەسات ئامێزیان بۆ خەڵكی كوردستان داهێنا(باری ئەمنی ناسەقامگیر، ترس و دڵەڕاوكێ، شەڕی نێوخۆ...). پاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس و داگیركردنی عیڕاق ساڵی 2003 لەلایەن ئەمەریكاوە، ڕەوشی كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسیی هەرێمی كوردستان ئارامییەكی زۆری بەخۆوە گرت و كۆمەڵگای كوردی لەم بەشەی كوردستاندا بەهۆی كرانەوەی بەرەو جیهانی دەرەوە لەگەلێ ڕووەوە گەشە و گۆڕانی بەسەردا هات؛ كەچی ئەم جارەش، وەكو هەمیشە، فشار و هەڕەشەی دەرەكی(سیاسەتی حكومەتی عیڕاقی و هێڕشی داعش ساڵی2014) بوون بە كۆسپ لەبەردەم پڕۆسەی پێشكەوتنی كۆمەڵایەتیدا و بوارەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی و ئابووری و جەنگیی لە هەرێمی كوردستان لەماوەی ساڵی 2014دا تووشی تەنگژە و مەترسیی گەورە بوونەوه. ئاسەوارەكانی ئەم ڕەوشە نالەباره و کاریگەرییەکانی وردەوردە، ڕەنگە، نەمێنن و ڕەوتی گەشەكردنی كۆمەڵایەتی، ئابووری و سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا پێشڤەچوونی بەرچاو دەستەبەر بكات.
بەگشتی، كۆمەڵگای كوردی لە هەموو بەشەكانی كوردستاندا، لە قۆناغی گۆڕان و وەرچەرخانێكی گەورە دایە. دەتوانین سەرنج بدەین كە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان وەكو جاران نەماوون:
خێزان - قەبارەی تادێ بچووك دەبێتەوە، هاوسەرگیریی لەناو خزمان كەم دەبێتەوە، هاوسەرگیریی دوادەكەوێت و جیابوونەوەی هاوسەران زۆرتردەبێت و بەهەند وەرگرتنی ڕای كچ لە پڕۆسەی هاوسەرگیریدا بەردەوام لە زێدەبوون دایە...
خزمایەتی – هەژموونی جارانی نەماوە و بەهۆی فراوانبوونی بوارەكانی ژیان و لێك ترازانی خزمانەوه، بەتایبەتیش لە شار، بواری یەكتر بەسەركردنەوە و پەیوەندیی بەردەوام تابڵێی كەم بۆتەوە... كۆچكردنی بەردەوام لە لادێیەوە بۆ شار ڕۆڵی گەورەی بینوە لە پەرتەوازەبوونی خزمان و لێك دابڕانیان...
خێڵایەتی - خێڵ وەكو یەكەیەكی كۆمەڵایەتی لە كوردستان، قەبارە و ڕۆڵ و كاریگەرییەكانی بەڕادەیەكی زۆر سنووردار بووە. ئینتیمای تاكی كورد بۆ خێڵ، وەكو جاران، پلەی یەكەمی نییە، بەڵكو ئێستاكە ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتمانی و بەڕادەیەکی زۆریش ئینتیمای حیزبی بە پلەی سەرەكیی دێن- ئینتیما بۆ خێڵ ئیمڕۆكە زێتر مەعنەوی و ڕەمزی (سیمبۆل)یە.
كولتوور - ژیانی كولتووری لە كۆمەڵگای كوردیدا بە ئەندازەیەكی زۆر گۆڕاوە. زمانی كوردی لە گۆڕان و پێشكەوتن دایە؛ ئێستاكە ڕەچاوی كۆمەڵێك لە داب و نەریتی كۆن ناكرێت بەتایبەتیش لە بواری ژنخواستن و هاوسەرگیریدا؛ گۆڕانی دەوری ئایین لە بوارەكانی پەیوەندی و سیاسەت و دەسەڵاتدا؛ بەكاربردنی خۆراك و جلوبەرگ و كەلوپەلی تازەی جودا لە جاران؛ بەكاربردنی تەكنۆلۆگیای سەردەم لە پەیوەندییەكاندا و بەو بۆنەیەشەوە بەرزبوونەوەی ئاستی هوشیاریی كۆمەڵایەتی و گۆڕانی هەندێ لە بەهاكان (ئێستاکە باوک نازانێ کچەکەی بە مۆبایل قسە لەگەڵ کێ دەکات !)؛ زێدەبوونی دەور و كاریگەریی ڕاگەیاندن...
هوشیاریی كۆمەڵایەتی- كۆی ئاست و جۆرەكانی مەعریفە (مەعریفەی گەلەكی، مەعریفەی ئایینی، مەعریفەی زانستی، مەعریفەی فەلسەفی...) لە كۆمەڵگادا قەوارەیەكی مەعریفیی گشتیی هەستپێكراو دروست دەكات پێی دەگوترێ «هوشیاریی كۆمەڵایەتی». ئەگەرچی مەعریفەكانی گەلەكی (میللی) و ئایینی ئێستاش زاڵن بەسەر هوشیاریی كۆمەڵایەتیی كوردەواریدا، بەڵام دیاریشە كە ئەوا مەعریفەی زانستی هەنگاوی باش دەنێ بۆ كردنەوەی جێگای شیاوی خۆی لەناو هوشیاریی كۆمەڵایەتیدا- نیشانە هەرە بەرچاوەكانی ئەمەش هەوڵدانە بۆ چاكتركردنی ڕەوشی پەروەردە لە كوردستان [زیادبوونی ژمارەی قوتابخانەی ئەهلی و زانكۆ و پەیمانگاكان، هەروەهاش زێدەبوونی بەردەوامی ئارەزوومەندان بۆ درێژەدان بە خوێندن و بەدەسهێنانی بڕوانامەی زانستیی باڵا].
هوشیاریی نەتەوەیی- ئاستێكی بەرزی هوشیارییە كە بەهۆیەوە ئەندامانی كۆمەڵگا مەعریفەی زانستیی شیاویان دەبێ دەربارەی هەموو بوار و لایەنەكانی نەتەوەكەیان (زمان، خاك، مێژوو، كولتوور...)، هەروەها سەبارەت بە خواست و ئامانجە نەتەوەییەكانیان. هوشیاریی نەتەوەیی، بەتایبەتی لە حاڵەتی پرس و كیشە نەتەوەییەكاندا، زاڵ دەبێ بەسەر توخم و ڕەگەزەكانیتری هوشیاریی كۆمەڵایەتی (ئایین، زانست، ئەدەب، هونەر...) و هەموو ئەوانە دەخاتە خزمەت پرس و ئامانجە نەتەوەییەكانی ئەندامانی كۆمەڵگا.
لە كوردستاندا، لەبەر كێشە نەتەوەییە لەمێژینەكەی كورد، هوشیارییەكی نەتەوەیی بەرچاو لە ئارادایە، ئەگەرچی تیایدا مەعریفەی زانستی هێشتا نەگەیشتووە بە پلەی شیاوی خۆی؛ بەتایبەتیش لە دوای ڕاپەڕینی ساڵی 1991 لە بەشی باشووری كوردستان و بەم ساڵانەی دواییش لەباكوور و ئێستاش لە ڕۆژئاوا پرسی نەتەوەیی كورد و هوشیاریی نەتەوەیی «ڕێژەییانە» لە ئاستێكی باڵا دایە.
ئابووری- ئابووری كۆڵەگەی ژیانە لە هەر كۆمەڵگایەكدا، كار و پیشە جۆراوجۆرەكانی ئەندامانی كۆمەڵگا دەوری باڵا و سەرەكی دەبینن لە داڕشتنی ژیانی كۆمەڵایەتی و كولتوور و سستەمی كۆمەڵگا بەگشتی {سستەمی كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگایەك پیشەی سەرەكیی ئەندامەكانی كشتوكاڵی بێت، جیایە لە سستەمی كۆمەڵگایەكیتر كە پیشەی ئەندامانی ئاژەڵ بەخێوكردن بێت، یان پیشەسازی، بازرگانی، ڕاوەماسی...}.
چالاكیی ئابووری لە كوردستاندا، هەر لە كۆنەوە، بریتی بووە لە كشتوكاڵی و ئاژەڵ بەخێوكردن و ئەو سەنعەتكاریانەی پەیوەست بەو دوو بوارەوە- كولتووری كوردیش هەر لەسەر ئەو بنەمایە داڕێژراوە... بەڵام ئەم دوو چالاكییە ئابوورییەش ئێستاكە تا ئەوپەڕی سنوورداربوون، ئەویش لەبەر هۆكاری سیاسی و جەنگی و نێودەوڵەتی و هتد.
ئەگەرچی پیشەی سەرەكیی كورد هێشتاش هەر كشتوكاڵ كردنە، بەڵام دوای ساڵی 2003 و كرانەوەی كۆمەڵگای كوردی لە باشوور بەسەر جیهانی دەرەوە، بەتایبەتیش لە كاتی ئێستادا، بازرگانییەكی نێودەوڵەتیی بەرفراوان پیادەدەكرێ و وەبەرهێنان لە زۆربەی بوارەكان ڕەخساوە و بەگشتی بووژانەوەیەكی ئابووری ڕووی لە هەرێمی كوردستان كردووە؛ بەم بۆنەیەشەوە، كەواتە، گەلێ لایەنی كولتووریی كورد لە باشوور دووچاری گۆڕان بووین.
گرفتە كۆمەڵایەتییەكان - لە هەر كۆمەڵگایەكدا هەمیشە چەندین گرفت و كێشەی كۆمەڵایەتیی سەرهەڵدەدەن كە كاریگەریی گەورەیان هەیە بەسەر ژیان و گوزەرانی ئەندامانی كۆمەڵگاوە بەگشتی. سیمای كۆمەڵایەتیی ئەم گرفتانە لەوە دایە كە پەیوەستن بە خەڵكەوە و، زۆر جاران، جۆر و شێوازی ژیانیان دادەڕێژن و، كەواتە، كاردەكەنە سەر تەواوی سستەمە كۆمەڵایەتییەكە، بۆیەش پێویست بە هەوڵ و تێكۆشانی بێوچان دەكات بۆ چارەسەر كردنیان.
گرفتەكۆمەڵایەتییە هەرە باو و كاریگەرەكان لە كۆمەڵگای كوردیدا:
- هەژاری
- بێكاری
- خزمەتگوزاریی تەندروستی
- پەروەردە
- نیشتەجێبوون
- كۆچكردنی نێوخۆ و بۆ دەرەوەش
- هاتوچۆ و گواستنەوە و گەیاندن
...هتد
ئەگەر سەرنج بدەین، بەڕوونی ئاسەوار و كاریگەرییەكانی هەریەك لەم بوارانەی سەرەوە دیار و هەستپێكراون بەسەر ژیانی كۆمەڵایەتیی خەڵكی كوردستانەوە، بەڕادەیەك كە دەسەڵاتی سیاسی گیرۆدەی هەوڵ و گەڕان بووە بۆ دۆزینەوەی چارەسەری گونجاو بۆیان لە پێناو باشتركردنی ڕەوش و ژیانی ئەندامانی كۆمەڵگا لە كوردستانی باشووردا.
دەمێنێتەوە بڵێین کە ڕاستە کۆمەڵگای کوردی لە ڕەوتی پێشکەوتن و گۆڕان دایە، پێشبینیی ئاسۆیەکی گەشتریش دەکرێ... لەگەڵ ئەوەشدا، پڕۆسەکە لەچاو ئەو مێژووە درێژەی ئەزموون و خەبات و تێکۆشانی کوردان هێشتا لەسەرخۆ و بێ پلان بەڕێوەدەچێ...
مێژووی پڕڕووداو، ڕەوشی نالەبار و هەمیشە ئاڵۆزی کۆمەڵگای کوردی ئاستێکی بەرزی توانا و بەهرە و لێهاتوویی دەخوازێ – ئەمانەش تەنیا بە پەرەدان بە مەعریفەی زانستیی هاوچەرخ فەراهەم دەبن.