خوێندنەوەی ڕەوڕەوەی تیۆری و پڕاكتیكی زۆرینەی ئایدیۆلۆجیاكان ئاماژە بەوە دەكەن، كە كاركردنی سەرەكییان لەسەر بنەمای پیشەسازیی وەهم بووە بۆ گەلان.
ئایدیۆلۆجیای سەرمایەداری كە مەبەستی خۆشگوزەرانیی مرۆڤ بوو لە بوارەكانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی ئەنجامەكەی ئەوەیە كە دەبێت هەردەم لەكاردابێت بە پێچەوانەی سەقفی ژیان لەئاستێكدا ڕادەوەستێت. لەوانەیە پرسیاری ئەوە بكرێت كە لە ڕۆژئاوا و ئەمریكا و سیستەمەكانی كە پەیڕەوی ئەو ئایدیۆلۆژیایە دەكەن، مرۆڤ بەرەو جۆرێك لە خۆشگوزەرانی دەبەن، بەڵام ماوە ماوە قەیرانی قووڵ دێنە كایەوە و لەناكاو كۆمەڵگەكانیان دەهەژێنێن.
لە ئایدیۆلۆجیای سۆسیالیزم كە مەبەستی نەهێشتنی چەوساندنەوەی چینایەتی بوو، چینی كرێكاران سەركردایەتیی ڕەوڕەوەی كۆمەڵگە دەكەن بە تاك حزبی پیشەنگی كرێكاران، ئەنجامەكەی ئەوە بوو هەر كرێكاران یاخی بوون و لەنێو ئەم سیستەمەدا تەقینەوەی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری پەیدا بوو و هەرەسی هێنا. ئایدیۆلۆجیای ئیسلامی كە پیشاندەدات ژیانی ئێستا دۆزەخە و داهاتوو بەهەشتە و پڕە لە ئاوی كەوسەر و (72) حۆری، ئەنجامەكەی لەو وڵاتانەی پەیڕەوی ئەم ئایدیۆلۆجیایە دەكەن، تاریكیان پێوە دیارە، جگە لە ناڕوونی و تەمومژاوی دواڕۆژ.
ئایدیۆلۆجیای نەتەوەیی وای بۆ دەچوو كەپارچەپارچەی نەتەوەكان تەنیا بە یەكگرتن و سەربەخۆیی دەگەنە ئامانجەكانیان، بەڵام دەركەوت سەربەخۆیی زۆر لە وڵاتان بۆیان وەك دۆزەخ وایە.
لە ئایدیۆلۆجیای نیشتمانی و دیموكراسی لەسەر بنەمای پڕۆژەی هاووڵاتی بوون، وا دەركەوت كە ئەستەمە هەموو هاووڵاتیانی بە جیاوازی نەتەوە و ڕەگەز و پێكهاتەوە بە یەك چاو سەیر بكرێن.
ئایدیۆلۆجیای مەزهەبگەرایی ئەوەی سەلماند كە تەنیا بەتوندوتیژی و ڕق و كینە چارەسەری كێشەكان دەكەن.
لە ئەنجامدا دەركەوت كە هەموو ئەو ئایدیۆلۆژیایانە لەسەر بنەمای پیشەسازی و دروستكردنی وەهم كاردەكەن، بۆیە ئەنجامەكانیان جۆرێك لە دۆزەخ بوو بۆ گەلەكانیان.
لەمیانەی ئەم بابەتە دەركەوت كە جۆرە تەوژمێكی دیكە هاتۆتە ئاراوە كە پەیوەستە بە پۆپۆلیستی و كاركردن لەسەر ژیان و بژێوی ڕۆژانە و بووەتە پێوەری سەركەوتن، بەڵام ئەمەش بابەتێكی كاتییە، چونكە دوورمەودا و ستراتیجی نییە.
پێویستە پرسیاری ئەوە بكرێت كە ئایا كامەیان بەرپرسیارە، لایەنی تیۆریی ئایدیۆلۆجیا؟ یان لایەنی پڕاكتیكی ئایدیۆلۆجیاكە؟ لە وەڵامدا دەڵێین تیۆرییەكان زۆر جار دووربوون لەواقع، بۆیە پڕاكتیكییەكان تووشی هەرەس بوون.
ئەوەی زۆرگرنگە بەرامبەر ئەم ئایدیۆلۆژیایانە ڕۆڵی لاوان و ئافرەتان و دەستەبژێری فكرییە لە ڕوونكردنەوەی ئەم ئایدیۆلۆژیایانە، بۆیە تەنانەت بۆ شەقام، خۆپیشاندان، هەندێ جار ئەجندای دەرەكی ڕۆڵ دەبینێ لەم مەسەلەیەدا، ئەوە سەرباری ئەجندای ناوخۆییش.
لەبەر رۆشنایی ئەم خاڵەی سەرەوە دەبێت زەنگی مەترسی لێ بدرێت و لەم بوارەوە دەبێت وریایی هەبێت لەكێشە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانی گەلان، جیهانێكی پر لە ئاسوودەیی وەك ئەوروپای ڕۆژئاوا و ئەمریكا. و جیهانێكی پڕ لە هەژاری و چەوساندنەوە وەك گەلانی ئاسیا و ئەفریقیا و ئەمریكای لاتین.
ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان ڕۆڵی زۆر بێ هێز و لاواز بووە و تەنانەت پێویستی بە چاكسازی و پێداچوونەوە بە میساقەكەیدا هەیە. یەكێتیی ئەوروپا كە نموونەی وڵاتە دەوڵەمەندەكانە و بەپێی ئەجندای تایبەتی خۆی كاردەكات. كۆمپانیا نێودەوڵەتییە فرەڕەگەزەكان زاڵن بەسەر ئابووریی جیهان و تەنانەت مژینی خوێنی گەلان، بەتایبەتی ئەو گەلانەی خاوەن سەرچاوەی سرووشتیین، چونكە دەركەوت بە ڕێژەیەكی كەم سوود وەردەگرن لەو سەرچاوانە، تەنانەت زۆریان لە ژێر هێڵی هەژاریدا دەژین. ئەم چەوساندنەوەیەش بە هەماهەنگی ئەم كۆمپانیایانە لەگەڵ سەركردە لۆكاڵییەكانی ئەم گەلانە ئەنجام دەدرێت.
بۆیە لە دەرەنجامدا دەتوانین بڵێین ئێستا جیهان لە ژێر كۆنتڕۆڵی پیشەسازیی وەهمدایە و هیچ شتێك جێگیر نییە و ژیان ڕێژەییە لە ڕووی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە.
لە جیهانی ئەمڕۆدا پیشەسازیی وەهم كار بۆ ئەوە دەكات كە تەنیا هەڵبژاردنەكان پێوەری ڕاستەقینەی سیاسین بۆ حوكمڕانی، بەڵام دەبێت ئەوە بزانین كە هەڵبژاردنەكان سێ جۆری هەیە:- هەڵبژاردنی دیموكراسی، هەڵبژاردنی نادیموكراسی، هەڵبژاردن بەبێ دیموكراسییەكان. بۆیە دەبێت بەدوای زۆر لە ئەلتەرناتیڤی تر بگەڕێین.
جیهانی ئەمڕۆ بەتایبەتی ئەو وڵاتانەی كە كێشەی ئابووری و سیاسییان هەیە لە هەڵە و وەهمێكی گەورەدا دەژین لە پەنابردنیان بۆ سندوقی دراوی نێودەوڵەتی، چونكە لەڕاستیدا مەرجەكانی ئەم سندوقە وادەكات دەوڵەت لە ئەركی یاسایی و دەستووری خۆی لابدات و تا دەگات بەدەستبەرداربوون لەئەركە مۆڕاڵی(ئەخلاقی)یەكەشی بە پەیڕەوكردنی سیاسەتی پشتگیری نەكردنی كەمدەرامەتەكان و دانەمەزراندن و سەرلەنوێ بەهەیكەلیەتكردنی. تەنانەت قەرزەكانی ئەم سندوقە، دەوڵەتەكان دەكاتە دیل و گیرۆدەی بۆچوون و مەرجەكانی خۆی. ئەزموون ئەوەی سەلماندووە هەر دەوڵەتیك پەنا بۆ سندوقی دراوی نێودەوڵەتی ببات، قەرزار دەبێت و تەنانەت سووی قەرزەكەی (فائیدەی قەرزەكە)ی زیاتر دەبێت لە قەرزەكە.
ئەگەر باس لە ئێمەی كورد بكەین، (كەمالیزم و ئێرانیزم و ناسیۆنالیستی عەرەبی) نەیانتوانیوە گەلی كورد لەناو ببەن، بەڵكو ڕۆحی مقاوەمەت لەنێو ئەم گەلە ڕۆژ بە ڕۆژ پتەوتر دەبێت لە بەرەنگاربوونەوەی سیاسەتە شۆڤینییەكانی (ئایدیۆلۆجیای ئەنتی كورد) كە لەسەرەوە ئاماژەمان پێ داوە، كە لەوەهمێكی گەورەدا دەژیان دەربارەی نەتەوەی كورد. خوێندنەوەی ئەزموونی هەرێمی كوردستانی عێراق و ڕۆحی مقاوەمەت لە باكووری كوردستان و ڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئەزموونی ڕۆژئاوای كوردستان پێویست بەوە دەكات كە جارێكی دی بە شێوازێكی دیكە ئاسایشی نەتەوەیی خۆمان بخوێنینەوە.
ڕێبەرایەتیی مسعود بارزانی بۆ بزاڤی ڕزگاریخوازی كورد گرنگ و بەردەوامە و وەك سەركردەی دێرین (جەمال عەبدولناصر) دەخوێندرێتەوە كە بە كۆتا سەركردەی عەرەب دادەنرێت، ئێمەش مسعود بارزانی بە تاكە سەركردە دەبینین لەدرێژەپێدان بە ڕێبازی بارزانیی نەمر و بەرگریكردن لەمافەكانی گەلی كورد بە ڕەچاوكردنی ئەزموونی زیاتر لە (50) ساڵ خەبات بۆ بەدیهێنانی مافە ڕەواكانی گەلەكەی. پرسیاریش لەوەدایە ئایا هیچ ئەلتەرناتیڤیكی تر هەیە؟ بە ڕای ئیمە قۆناغەكەمان پێویستی بەو سەركردەیە هەیە، چونكە خاوەن سەنگێكی گەورەیە لە سەركردایەتیی دۆزی كورد.
لەبەر ڕۆشنایی ئەم خاڵانەی سەرەوە بە گرنگی دەزانین ئاماژە بەوە بكەین كە بڕیاری ڕیفراندۆم لە هەرێمی كوردستان ئەگەر هەموو شتێك بووبێت، وەهم نەبووە، بەڵكو وەڵامدانەوەی واقعێكی تاڵ بوو لە وڵاتێكی پڕ لەگێژاوی بەناو عێراق و ناوچەیەكی تاڵتر كە پێی دەڵێن ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.