مێژووی مرۆڤایەتی ئەوەی سەلماندووە كە مرۆڤ هەرگیز ناتوانێ بەبێ لایەنی ڕۆحی (مەعنەوی) بژی؛ دە هەر ئەوەی مرۆڤ لە گیانلەبەرانی دی جیادەكاتەوە، ئەو لایەنەیە، ئەوەش چونكە مرۆڤ بە سروشت كۆمەڵایەتییە و هەمیشە لەنێو كۆمەڵبوونێكی مرۆییدا دەژی، ژیانی كۆمەڵیش پێویستی بە ڕێكخستنی بوارەكانی ژیانی ئەندامەكانیەتی و پابەندبوونیش بەو ڕێكخستنە مەرجی سەرەكییە بۆ پاراستنی ژیانی كۆمەڵی؛ لێرەدا و بۆ ئەم مەبەستە پێویستبوونی میكانیزم و ئامرازی پاراستنی ئەم كۆمەڵبوونە مرۆییە وەكو پێشمەرجێك خۆیی نواند و بە دیاردەیەكی كۆمەڵایەتیی وەكو (كولتوور) دەركەوت- كولتوور ئەركی پاراستن و كۆنتڕۆڵ و چاودێریكردنی ئەو كۆمەڵبوونەی لە ئەستۆ گرت.
كولتوور هەموو ئەو كەرەستە و كەلوپەل و ئامێر و ئامرازە ماددییانە، لەپاڵ ئەو فیكر و باوەڕ و فۆلكلۆر و هونەر و ئەدەب و زانستەدا، دەگرێتەوە كە مرۆڤ لە هەموو ماوەی مێژووی كۆمەڵبوونەكەیدا دایهێناون و لە ژیانی ڕۆژانەیدا بەكاریان دێنێ.. لێرەشدا (ژیانی ڕۆژانە) شایانی سەرنجدانە، چونكە هەر توخمێكی كولتووری لە ژیانی ڕۆژانەدا بەكارنەبرێ، ئەوا وەزیفە كولتوورییەكەی لەدەست دەدات و دەبێت بە توخمێكی كەلەپوور (تراپ) و لە موزەخانە یان كتێبخانەی نیشتمانی دەپارێزرێ و نمایش دەكرێ.
هەموو توخمە كولتوورییەكان، بە ماددی و مەعنەوییەكانیش، هەریەكە بەهای خۆیی هەیە كە گوزارشت لە بنەما و ناوەرۆك و وەزیفەكەی دەكات و كەواتە ڕۆڵی دەبێ لە داڕشتنی شێوازی بیركردنەوەی ئەەوانەی ئەم توخمە كولتوورییە لە ژیانیاندا بەكاردێنن.
ژیانی كۆمەڵیی مرۆڤ لەخۆوە و بێ بنەما نییە، بەڵكو لەسەر ڕێكخستنێك دامەزراوە كە لە ماوەیەكی مێژوویی درێژدا و لە پڕۆسەیەكی پڕ ئەزموونی مرۆیی گەیشتووە بەو شێوازە ڕێكخستنە كە هەر یەكێك لە توخمە بنیادییەكانی زەمینەی مێژوویی و فەلسەفیی خۆیی هەیە و بۆیەش كۆمەڵبوونەكانی مرۆیی، مەبەست كۆمەڵگاو سستەمە كۆمەڵایەتییەكانیانە، دیاردەی مێژوویی چەسپاو و تا بڵێی قایم و توندن، زەحمەت ملكەچی گۆڕانكارییەكان بن.
ئەوەی ئەوێز و چەسپاوییەش زامین دەكات- بەهایە، واتە نرخ (قیمەValue)؛ چونكە هەر كەلوپەل و ئامراز و هەر فیكر و باوەڕێك ناوەرۆك و وەزیفەی كولتووریی نەمێنێ، ئەوا بەهاكەی خۆیی لەدەست دەدا و، كەواتە، كەس پێیەوە پابەند نابێ. لێرەدا دەتوانین بگەین بە ئەنجامێك كە كولتوور بەگشتی گوزارشت لە بەهای كۆمەڵایەتیی توخمەكانی خۆیی دەكات، ئەو بەهایانەی كە مایەی مانەوە و بەردەوامبوونیین.
پێناسەی.. بەها
كۆمەڵێك لە فیكر و باوەڕی چەسپاو كە ئاڕاستەی مرۆڤ دەكەن بەرەو ئامانجەكانیان و، ئەمانە، ڕەنگدانەوەیان دەبێ لەسەر ڕەفتار، هەڵوێست، هەڵسوكەوت و كردەوەكانیان لە ژیانی كۆمەڵاتییاندا.. كەواتە ئەمانەی دوایی، واتە ڕەفتار و هەڵوێست و هەڵسوكەوت و كردەوەی خەڵك، دەبن بە پێوەر بۆ بەهاكان.
لەم ڕووەوە، دەتوانین بڵێین كە بەهاكان، ئەم كۆمەڵە فیكر و باوەڕانە، كرۆك و ناوەرۆكی كولتووری گیانیی كۆمەڵگا پێكدێنن. كولتووری گیانیش، وەكو دەزانین، چەندین توخمی كارا و كاریگەریی هەن، وەكو : زمان، داب و نەریت، ئایین، یاسا، زانست، ئەدەب، هونەر.. كە بەهاكانی هەر یەك لەمانە چەندین پێوەریان هەن بۆ ئەوەی پەیڕەو و پیادەیان بكەین.
بەها و سستێمی كۆمەڵایەتی
مێژووی مرۆڤایەتی سستێمی كۆمەڵایەتیی جۆراوجۆری داهێناون بۆ كۆمەڵبوونە مرۆییەكان ؛ هەر یەكێكیش لەو كۆمەڵبوونانە و ئەندامەكانی، بەپێی ڕەوت و ئەزموونە مێژووییەكانی، جۆرێك لە شێوازی بیركردنەوەی فەراهەمكردووە و تیایدا نرخ و بەهای بە هەندێ بوار و لایەنی ژیان داوە كە جیاوازە لە نرخ و بەهاكانی كۆمەڵبوونەكانیترەوە- ئەوەش جیاوازی لەنێوان سستێمە كۆمەڵایەتییەكاندا دروستكردووە و بەمەوە، لەپاڵ شتیتردا، سستێمەكان لە یەكدی جیادەبنەوە؛ لە هەمان كاتیش ئەو جیاوازییە لە بەهاكان دەبن بە بنەمایەك بۆ دیاریكردنی ئاستی پێشكەوتن یان دواكەوتنی كولتووریی ئەو سستێمە كۆمەڵایەتییانە. هەر ئەم جیاوازییەشە كە، زۆرجاران، دەبێتە مایەی لێك تێنەگەشتنی كۆمەڵگا و میللەت و نەتەوەكانی جیهان- زێدەڕۆیی نابێ بڵێین، بەشێكی زۆری شەڕ و جەنگە جیهانییە كاولكارییەكان ئاكامی ئەو لێك تێنەگەیشتنە بووین.
***
بەها كۆمەڵایەتی و كولتوورییەكانی كوردەواری!
كۆمەڵگای كوردیش، لەسەر سستێمێكی كۆمەڵایەتی بنیادنراوە كە كولتووری تایبەت بەخۆیی هەیە و جۆرەها بەهای باوی نێو ئەندامەكانی گوزارشت لەو كولتوورە دەكەن – واتە بەهاكانی كوردەواری ئاوێنەی ئەو كولتوورەن كە سستێمە كۆمەڵایەتییەكە بەڕێوە دەبات.
پێناسە و دەسنیشانكردنی سستێمی كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگای كوردی، كارێكی ئاسان نییە؛ ئەوەش لەبەر چەندین هۆكاری مێژوویی، كۆمەڵایەتی، ئێتنیكی، كولتووری و.. بەڵام دەكرێ سەرنج بدەین كە كۆمەڵگای كوردی لە قۆناغی وەرچەرخاندایە، تیایدا چەندین توخمی كولتووریی كۆن و تازە ئاویتەی یەكدیی بووین بەجۆرێك كە ڕەوشێكی كولتووریی تەماوی و ئاڵۆزیان لەنێو ئەو كۆمەڵگایە داهێناوە و، كەواتە، بەهای كۆن و نوێ تێكئاڵاون- ئەوەش بابەتێكی تابڵێی ئاڵۆز و زەحمەتە، بەڵام سەرنجڕاكیشی بۆ دەروونناس و ئەنترۆپۆلۆگیستان فەراهەمكردووە سەبارەت بە دیراسەكردنی كەسایەتیی مرۆڤی كورد: مرۆی كورد چۆن بیردەكاتەوە، چی بەلاوە گرنگ و بەبایەخە، ڕەفتار و هەڵسوكەوت و هەڵوێستەكانی چ بەهایەكیان لەپشتە...؟
لەبەر ڕۆشنایی ئەو هەلومەرجە مێژوویی، كۆمەڵایەتی و كولتوورییەی ئێمڕۆكە لە كۆمەڵگای كوردیدا زاڵ و بەرقەرارن، هەوڵدەدەین ئاماژە بدەین بە هەندێ لە بەها باوەكانی نێو كوردان، وەكو چۆن كۆن یان پاشماوەكانیان، ئاواش نوێ و تازەكان، شیكارییان بۆ بكەین و ئاستی كاریگەرییان لەسەر ژیانی كۆمەڵایەتیی كورد دەربخەین.
خۆشەویستی
خۆشەویستی بەهایەكی مرۆیی و كۆمەڵایەتییە، گوزارشت لە لایەنی رۆحی و مەعنەوی و سۆزداریی تاكەكان دەكات بەرامبەر بە یەكتر؛ خۆشەویستی ئەگەرچی ڕهەەندێكی گەورەی دەروونیی هەیە، بەڵام ئەویش ملكەچی بەها كۆمەڵی و كولتوورییەكەیە – ئەوا سستێمەكەیە تاك فێردەكات كێ و چەند و چۆن ئەویتر و ئەوانیتری خۆشبوێ ؛ لەم حاڵەتەشدا، پێوەری خۆشەویستی لە كۆمەڵگای كوردیدا، بەجۆرێكی سەرەكی، ملكەچی و گوێڕایەڵییە: من تەنیا ئەوكاتە تۆم خۆشدەوێ كە لە قسەم دەرنەچی، یان خزمەتم بكەی!!!؛ جێگەی سەرنجە كە خۆشەویستی لە كۆمەڵگای ئێمەدا تەسكترین پانتایی ژیانی گرتۆتەوە كەڕەنگبێ لە سنووری خێزانی دەرنەچێ، كەچی لەوێشدا بەرجەستەبوونی تابڵێی كزە- دایك بۆ منداڵەكەی لێ دەرچێ، كەس بەكەس ناڵێ: تۆم خۆشدەوێ!.. ئێستاشی لەگەڵدابێت پیاوێك منداڵی خۆی لەناو خەڵك بگرێتە باوەش بەر توانج دەكەوێ! ئەم جۆرە دەربڕینانە تابوویان لەسەرە. ئەمە ئاماژەیەكە بۆ ئەو جۆرە سستێمە كۆمەڵایەتییەی تیایدا ژیانێكی وشك، سەخت و دڵڕەقانەی ئەندامانی بەڕێوەدەچێ.
گەورە و بچووكی!
گەورەیی بە تەمەن گوزارشت لە ئەزموون و مەعریفە دەكات، هەرچەندی مرۆڤ بە تەمەنتر بێت ڕۆڵ و پێگەی كۆمەڵایەتیی زێتر دەبێت؛ مرۆڤی بچووك، منداڵ و گەنج، دەبێ هەمیشە گوێڕایەڵی لەخۆ گەورەتر بن - قسە لە قسەی لەخۆگەورەتر ناكرێ؛ نە هەر ئەوە، بەڵكو لە مەجلیسی گەوران بچووك هەر بۆی نییە قسەبكات یان بە هەوەسی خۆیی دابنیشێت یان.. ئەمە بەهایەكی گەلێ گرنگی سستێمی خێڵەتی و دەرەبەگییە كە تیایدا تەمەن و ئەزموون گوزارشت لە مەعریفە دەكەن - لێرەدا زیرەكی، خوێندەواری و بڕوانامە بایەخێكی ئەوتۆی نییە..
گەورە و بچووكی بەدەر لە تەمەنیش هەیە.. پلە و پایەداریی كۆمەڵایەتی- ئاغا، بەگ، نەجیبزادە و دەوڵەمەند لە بەرامبەر خەڵكی عەوام و هەژار و نەداردا، ئەمەش پلەبەندییەكی چینایەتییە لە كۆمەڵگایەكی چینداری وەكو كۆمەڵگای كوردیدا و لەسایەی ئەو جیاكارییە چینایەتییەدا بەهای یەكسانی و مرۆڤبوون بە چەندین شێوە پێشێل كراوە و دەكرێ ؛ نە هەر ئەوە، ئەم جیاكارییە پیرۆز و بەئایینیش كراوە- بە ئەمانەی یەكەم دەگوترێ: «خودا پێداوان «.
پیاوەتی
پیاو لە كۆمەڵگای كوردیدا كائینێكی ئیدیاڵە، هەڵگری هەموو جۆرە سیفەتێكی باش و جوانە- هەموو كردەوەیەكی چاك بە پیاوەتی لەقەڵەم دەدرێ، تەنانەت ئەگەر خاوەنی كردارەكە ئافرەتیش بێت- ئەوەش وەكو دیارە ئەوپەڕی بەرجەستەبوونی یاساكانی پیاوسالارییە لە كۆمەڵگای كوردیدا.
نێر و مێ
سستێمی كۆمەڵایەتیی كوردەواری لەسەر بنەما و یاساكانی پیاوسالاری بنیادنراوە كە تیایدا ڕۆڵ و پێگەی یەكەم دراوە بە پیاو، لە بەرامبەریشدا ڕەگەزی مێ تا ئەوپەڕی نەك هەر پەراوێز خراوە، بگرە مێینە بووە بە ئامرازی تانە و توانجگرتن لەلایەن پیاوانەوە.. جێگەی سەرنجە كە ئەمە چونكە بووە بە بەها و بووە بەبەشێك لە سستێم، دەبینین ئافرەتانیش شیلگێڕانە پەیڕەوی دەكەن و ئێستاش گەلێ جاران بە توانجەوە سیفەتی «ژنانە« دەدەنە پاڵ كوڕ و برا و پیاوەكانیان. لەم جۆرە سستێمانەدا ئافرەت ناگات بە گەلێ پلە و پۆستی سیاسی، ئایینی و كۆمەڵایەتی.
ئایینی
سستێمی كۆمەڵایەتی هەموو هەلێكی ڕەخساندووە بۆ بەرهەمهێنانی تاكی ئیماندار؛ بۆ ئەمەش دەزگای ئایینیی زەبەللاحی، بە هەموو تواناكانییەوە، خستۆتەگەڕ كە شیلگێڕانە كار لەسەر لایەنی ڕۆحی و مەعنەویی تاكەكان دەكات و لە كۆمەڵگای ئێمەدا تا ئەوپەڕی سەركەوتوو بووە، بەڕادەیەك بەها ئایینییەكان لە هەموو وردەكارییەكانی ژیانی ڕۆژانەدا بەزەقی بەرجەستەبووین؛ بۆ نموونە لە قسەكردندا (خواگەورەیە، خوادەزانی، ئینشاڵڵا، خوا عافووت بكات، پێش نوێژ و پاش نوێژ...). ئەمە جگەلە ڕەنگدانەوەی دیاردەی ئایینی لە بوارەكانی كولتووری ماددیدا وەكو: مزگەوت، جلوبەرگ، ڕیش بەردانەوە، شێوازی ژیانی ڕۆژانی ڕەمەزان، جەژنەكان...
خزمایەتی
خزمایەتی شێوەی سەرەكی و هەرەگرنگی پەیوەندییەكانی نێو سستێمی كۆمەڵایەتییە، ئەویش هەرلە خزمایەتیی خوێن و تا دەگاتە بنەماڵەیی و خزمایەتی بەهاوسەرگیری- خزمایەتی كۆنترۆڵی پانتاییەكی یەكجار فراوانی كردووە لە نێو پەیوەندییەكانی ژیانی كوردەواریدا.. ئێمە خزمی یەكدین، دەبێ بەكەلكی یەكدی بێین- گرنگ نییە تۆ چیت یان لەكوێ كاردەكەیت یان چیت پێدەكرێ.. خزمایەتی بەهایەكی گرنگی سستێمی خێڵەتی- دەرەبەگییە و لەپێناویدا چەندین بەهایتری وەكو: یاسا، یەكسانی، دادپەروەری.. پێشێل دەكرێن.
ئینتیمای خزمایەتی لە كۆمەڵگای كوردیدا هێشتاش دەور و كاریگەریی خۆیی لەدەست نەداوە.
كۆمەڵایەتی (بەشداربوون لە بۆنە و ڕێو ڕەسمەكان)
مرۆی كورد، چونكە تاكایەتیی خۆیی لەدەسداوە، دەبێ ملكەچی هەموو مەرج و بوارە كۆمەڵایەتییە لەژمارنەهاتووەكان بێ – ئامادەبوون لە ڕێوڕەسمە كۆمەڵایەتییەكان: مردووناشتن، پرسە، ژنهێنان، داوەتكاری، سەردان، دیوەخان.. بەبێ ئەمانە، لە كۆمەڵگای بابەتی ئێمەدا، مرۆڤ كەسێكی پەراوێزخراوە.. چونكە ئەمانە لای بەشی هەرەزۆری كۆمەڵگا نرخ و بەهای خۆیان هەیە – بەشداربوون لە بۆنەكان، لە ناوەرۆكدا، لە پاڵ ئەوەی ئەمە تەجسیدبوونی رۆحیاوكاریی كۆمەڵایەتییە كە بنچینەی سەرەكیی ژیانی كۆمەڵایەتییە لە هەر كۆمەڵگایەكدا، هەروەها جەختكردنەوەیە لەسەر توند و تۆڵیی پەیوەندییە كۆمەلایەتییە بنەڕەتییەكانی وەكو: خزمایەتی، دۆستایەتی، هاوسێیەتی، خێڵەتی...
ناوچەگەرێتی
ئەمەش بەهایەكی كۆمەڵگای ئێمەیە، كە ئەوەندەی نیگەتیڤە، ئەوەندەش ڕەنگدانەوەی نەبوونی یان كزیی ئینتیمایەكی گەورەترە لای تاكی كورد.. «خەڵكی لای خۆمانە« ئەمە گوزارشتێكە بەسەر زاری نزیكەی هەموومانەوە و كۆمەڵێك ئیلتیزاماتی جۆراوجۆری لێ دەكەوێتەوە و، ڕەنگە، لە بەرامبەریدا دوچاری گەلێك لە هەڵوێستی نەخوازراو ببینەوە.
ناوچەگەرێتی نیشانەی پەرتەوازەیی كۆمەڵگایە؛ واتە ئەو كۆمەڵگایە جارێ نەگەیشتووە بە ئاستی یەكبوون و كامڵبوونێكی ئێتنیكی كە تیایدا جیاوازیی نێوان توخم و پێكەاتەكانی نەهێڵی.
ئەمانە هەمووی بەهای سستێمی ڕۆژگاری پێشترن كە ئەگەرچی زۆریان هێشتا پێگە و كاریگەرییان هەر ماون، بەڵام لە ڕەوشی ئێستای كۆمەڵگای كوردیدا، كە وەكو گوتمان لە قۆناغی وەرچەرخان دایە، دەتوانین سەرنج بدەین چەندین بەهای نوێ و سەردەمیانەی كۆمەڵایەتی، سیاسی، ئابووری ئەوا شیلگێڕانە لەناو سستێمەكەدا جێگەی خۆیان دەكەنەوە و كەم تا زۆر پیادە دەكرێن – وەكو:
دیموكراتیا
فرەیی: سیاسی، نەتەوەیی، ئایینی..
یەكسانی
مافی مرۆڤ
مافی منداڵ
مافی ئافرەت