عەبدولكەریم سرووش بیرمەندی گەورەی ئێرانی لە پەنێڵێكدا كە بۆ پێشكەشكردنی كتێبەكەی (ئەقڵ و ئازادی و دیموكراسی لە ئیسلامدا) بۆی سازكرابوو، لە قسەكانیدا باسی لەوە كرد كە لەلایەن زانكۆی هارڤاردەوە داوای لێكراوە، كۆرسێكی خوێندن سەبارەت بە پەیوەندیی نێوان (ئیسلام و دیموكراسی) بۆ قوتابیانی ئەو زانكۆیە بڵێتەوە، سرووش دەڵێت: بە بەرپرسانی زانكۆی هارڤاردم گوت: پرسەكە پەیوەندیی نێوان ئیسلام و دیموكراسی نییە، بەڵكو پەیوەندیی نێوان (ئایین و دیموكراسییە)و هیچ ئایینێك لەگەڵ دیموكراسی یەك ناگرێتەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە زمانی ئایین، زمانی پابەندبوون (التزام)ـە، بەڵام زمانی دیموكراسی، زمانی (مافە)، ئەم دوو زمانەش ناتوانن پێكەوە دیالۆگ بكەن، یان لێكتێگەیشتن لەنێویاندا دروست بكەن.
ئەم بیركردنەوە وردەی (سرووش) بۆ هەموو ئایینە ئاسمانی و زەمینییەكانی دیكەش راستە، لەپێش هەموویانەوە بۆ هەردوو دەوڵەتی (ئیسرائیل و فاتیكان) لەبەر ئەوەی هیچكام لەم دوو دەوڵەتە بە زمانی دیموكراتی كە (مافە) قسە ناكەن، هەروەها جوانترین وشە كە بنیامین نەتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل لەكاتی قسەكردندا بە شانازییەوە دەریدەبڕێت، ئەوەیە كە دەڵێت: ( دەوڵەتی جوو - Jewish state) لەبری دەوڵەتی ئیسرائیل، هەر لەسەر ئەم بنەمایەش (جووەكان بە جیاوازی نەتەوەو دەوڵەتیان) كە كۆچ دەكەن بۆ ئیسرائیل و دەچنە ئەو وڵاتە، مافی هاووڵاتیبوونی (جوو) یەك، ئەوجا خەڵكی هەر شوێنێكی ئەم جیهانە بێت، لەمافی كریستیانێك، یان موسڵمانێكی ناو ئیسرائیل زیاترە. بۆیە لەئیسرائیل هەڵبژاردن بكرێت، یان نە، ئەوا هەرگیز زمانی دیموكراتی لە دەوڵەتی (جوو)دا بوونی نابێت.
ئەگەر لەم دەروازەیەوە بچینە سەر ئەو باسەی، ئایا لای عەرەبی شیعەی عێراق چەمكی دیموكراتی و پرۆسەی هەڵبژاردن مانای چییە؟ ئەوا لەمیانەی ئەزموونی كۆماری ئیسلامیی ئێران و حوكمڕانیی 15 ساڵی عەرەبی شیعەی عێراق، ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە چەمكی هەڵبژاردن و پرۆسەی هەڵبژاردن لای ئەوان بریتییە لە بەدیهێنانی دوو ئامانجی سەرەكی:
1- لەبەر ئەوەی خۆیان زۆرینەن، ئەوا چەمكی دیموكراتی واتە (زۆرینە و كەمینە).
2- پرۆسەی هەڵبژاردن واتە شەرعیەتدان بە حوكمڕانیی شیعە و ملكەچوبوونی ئەوانی دیكە بۆ ئەو حوكمڕانییە.
عەرەبی شیعەی عێراق لەماوەی ساڵانی 2005-2012 تێگەیشتنی خۆی بۆ چەمكی دیموكراتی و پرۆسەی هەڵبژاردن چەسپاندووە، هەر بۆیە لە كابینەی دووەمی نوری مالیكییەوە، عەرەبی شیعەی عێراق داوای پیادەكردنی زۆرینە و كەمینە دەكەن، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی هەتا ئێستا بەشێوەیەكی فەرمی حكومەتی عێراق لەسەر بنەمای پشكی پێكهاتە جیاوازەكان بەردەوامە، بەڵام لەدوای ساڵی 2014 و دەستبەكاربوونی كابینەكەی د.حەیدەر عەبادی بنەمای زۆرینە و كەمینە بۆتە دیاردەی سەرەكیی حوكمڕانی لە عێراق و عەرەبی شیعەی عێراق هەر بڕیار و یاسایەك مەبەستیان بێت، لە ناو ئەنجومەنی وەزیران و پەرلەمانی عێراق تێی دەپەڕێنن، چەندین یاسای و بڕیاری گرنگیش وەك (یاسای حەشدی شەعبی، بڕیارەكانی دژی هەرێمی كوردستان دوای ئەنجامدانی ریفراندۆم، كەمكردنەوەی بەشە بودجەی كوردستان لە پڕۆژەیاسای ئەنجومەنی وەزیران و پێدەچێت لە پەرلەمانیش تێپەڕێندرێت، یاسای باری كەسێتی و.. هتد).
عەرەبی شیعە لێرە بەدواوە، جارێكی دیكە ناگەڕێتەوە بۆ دواوە بۆ ئەوەی دەستووری عێراق جێبەجێ بكات، بەڵكو لەبری ئەوە هەوڵیان بۆ ئەوەیە دەستوورەكە بەو جۆرە تەفسیر بكەن كە خواستی مەزهەبگەرایی شیعەی خۆیان پێ بهێننەدی، ئەمەش مانای ئەوەیە دەبێت بەدوای ئەوەدا بگەڕێن، ئایا شیعەی عێراق چیدیكەی مەبەستە كە هەتا ئێستا نەیتوانیوە جێبەجێی بكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بەچەند خاڵێك دەدەینەوە:
1- بۆ نەهێشتنی شێوازی حوكمڕانی لەسەر بنەمای بەشداریی پێكهاتە سەرەكییەكانی عێراق، عەرەبی شیعەی عێراق زۆر بەچاكی كاری لەسەر تێكدانی ریزەكانی هەردوو پێكهاتەی كوردستان و عەرەبی سوننەی عێراق كردووە. عەرەبی شیعە لەناو هەردوو پێكهاتەی كوردستانی و عەرەبی سوننەدا خەڵكێكی باشیان كڕیوە و لە ناو لیستەكانی خۆیان تۆماریان كردوون، بەم هەنگاوەشیان مەبەستیانە چەتری شیعەگەرایی بگۆڕن بۆ چەترێكی رووكەشی نیشتمانی كە بە حیساب هەموو پێكهاتەكان پێكەوە كۆدەكاتەوە، بەڵام لە بنەڕەتدا كۆكردنەوەی بەشێكی پێكهاتەكانی دیكەشە لەژێر چەتری شیعەگەرایی بۆ ئەوەی بە بەرگێكی نیشتمانی حوكمڕانیی مەزهەبگەرای شیعە دابپۆشن.
2- لەناو بازنەی كۆمەڵگەی عەرەبی شیعەی عێراقدا، ئەو كاندیدانە شانسی دەرچوونیان بۆ خۆش دەكرێت كە بە فیلتەری قاسم سولەیمانی تێدەپەڕن. ئەم كەسایەتییە لەناو كۆمەڵگەی عەرەبی شیعەی عێراقدا، رۆڵی نوێنەری تایبەتیی عەلی خامنەئی رابەری شۆڕشی ئیسلامی ئێران دەگێڕێت، ئەوانەشی ئەو كاندیدیان دەكات، هەموویان بڕوایان بە سیستمی ویلایەتی فەقیهـ كۆماری ئیسلامی هەیە و دیموكراتی وەك داهێنراوێكی رۆژئاوا بەمانای وشە رەتدەكەنەوە، هەر بۆیە هەر كامێك لە كاندیدە دیارەكانی عەرەبی شیعە وەك (عەبادی، مالیكی، عامری، تەنانەت جەعفەرییش) هەر كام لەمانە لە هەڵبژاردن دەربچن، ئەوا ئەوانی دیكە ناچار دەبن هاوپەیمانی لەگەڵ بكەن و كوتلەی گەورە پێكدەهێنن بۆ ئەوەی حوكمڕانی لەدەستی شیعە دەرنەچێت.
3- لەئاكامی هەڵبژاردنەكانی ئایاری داهاتوو، حەشدی شەعبی دەبێتە بەشێك لە پرۆسەی سیاسیی عێراق، هەروەها دەبێتە زۆرینە لەناو هاوپەیمانیی شیعەدا، ئەمەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی لە پەرلەمانی داهاتووی عێراقدا، یاساكان بەو شێوە دەربچن كە كۆپیكراوی كۆماری ئیسلامی ئێران بن، یان هیچ هاودژییەك لەگەڵ یاساكانی كۆماری ئیسلامیی ئێران دروست نەكەن.
4- بۆ پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو لە عێراقدا، عەرەبی شیعەی عێراق، لەبری بەشداریی پێكهاتە سەرەكییەكانی عێراق وەك (پێكهاتەی كوردستانی و عەرەبی سوننە)، لەگەڵ چەند لایەنێكی لاوازی هەردوو پێكهاتەكە هاوپەیمانی دەكەن و بەچەند وەزارەت و پۆستێك رازییان دەكەن، ئەم بەشدارییە جیا لەوەی بەشدارییەكی كارتۆنیی كورد و عەرەبی سوننە دەبێت، بەڵام پرانسیپی زۆرینە و كەمینە بۆ حوكمڕانیی شیعە لەعێراقدا بە تەواوەتی دەكاتە دیاردەیەكی چەسپاو لە پڕۆسەی سیاسیی عێراقدا.
5- لایەنێكی دیكە كە جادەكەی بۆ عەرەبی شیعەی عێراق خۆش كردووە بۆ ئەوەی غروورانە هەنگاو هەڵبگرێت، ئەوەیە ئەوان بە دیدی دۆڕاوی شەڕ سەیری هەر دوو پێكهاتەی كوردستان و عەرەبی سوننەی عێراق دەكەن، راستە لە گوتاری ئاشكرای حوكمڕانی شیعەدا، ئەوە دەشارنەوە كە هەموو عەرەبی سوننەی عێراق وەك داعش سەیر دەكەن، بەڵام بە كردەیی لەدوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق لە كۆتایی 2011، هەر عەرەبێكی سوننە حوكمڕانیی مەزهەبگەرای حكومەتی بەغدای قبووڵ نەبووبێت و رەتی كردبێتەوە، ئەوا عەرەبی شیعە وەك تیرۆریست مامەڵەی لەگەڵ ئەو كەسانە كردووە و لەدادگاكانیشدا بە یاسای تیرۆر مامەڵەیان لەگەڵ كراوە.
ئەوەی لێرەدا دەبێتە جێگەی پرسیارێكی هەستیار ئەوەیە، ئەگەر عەرەبی شیعەی عێراق، ئەم هەنگاوانەی دیكەشیان بۆ بچێتەسەر، ئایا ئایندەی سیاسیی عێراق چ شێوەیەك دەگرێت؟ لەوانەیە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە زۆر ئاڵۆز نەبێت، لەبەر ئەوەی بە درێژایی نزیكەی 40 ساڵی رابردوو لە دامەزراندنی كۆماری ئیسلامیی ئێرانەوە، هیچ كاتێك كۆماری ئیسلامیی ئێران وەك ساڵی 2018 پێگەی بەهێز نەبووە و هیچ كاتێكیش بە درێژایی 40 ساڵی رابردوو، تەواوی دەوڵەتانی رۆژئاوا بە ئەمریكاشەوە، هێندە پێگەیان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لاواز نەبووە، كە بارودۆخەكە گەیشتۆتە ئەوەی زۆر جاران بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی دوای قۆناخی رۆژئاوا پێناسە دەكرێت، هەر بۆیە لەناو ئەم هەلومەرجە رەخساوەدا، ئاراستەی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا بەو جۆرە هەنگاو بۆ پێشەوە هەڵدەگرێت كە كۆماری ئیسلامیی ئێران ئاراستەی دەكات و بەو جۆرەی ئەو مەبەستیەتی، دیارە ئەوەی كۆماری ئیسلامیی ئێرانیش لە پڕۆسەی سیاسیی عێراقدا مەبەستیەتی بۆی بێتەدی، ئەوەیە دیموكراتی كۆتایی بێت و سیستمی ویلایەتی فەقیهـ جێگەی بگرێتەوە .