«پەرەپێدانی سیاسی پرۆسەیەكی سەربەخۆیەو جیاوازە لە گەشەی ئابووری و كۆمەڵایەتی، پێش ئەوەی كیانێكی سیاسی ببێتە دیموكراتی، دەبێت سیستمێكی بنەڕەتی بوونی هەبێت.».. سامۆئیل هنتنگتن
********
گەورەترین كێشە و ئاستەنگ لەبەردەم پرۆسەی حوكمڕانیی كوردستاندا لەماوەی 26 ساڵی رابردوودا ئەوە نییە كە كورد نازانێت حوكمڕانی بكات، یان حكومەتی كوردستان نەیتوانیوە چوارچێوەیەكی دامەزراوەیی پتەو و چالاك بۆ حوكمڕانییەكی باش بونیاد بنێت، هەروەها كێشەو ئاستەنگی حوكمڕانی لە كوردستاندا ئەوە نییە كە حزبەكان لە حكومەت باڵادەستترن و بەرپرسەكان لە پێناوی بەرژەوەندی خۆیاندا گەندەڵی دەكەن و ماڵ و سامانی هاووڵاتیان بەفیڕۆ دەدەن، بەڵكو كێشە و ئاستەنگ و هەڵەی گەورەی پرۆسەی حوكمڕانیی كوردستان ئەوەیە كە (یەكەم پرۆسەی هەڵبژاردنی كوردستان) نەبووە هۆكارێك بۆ لەدایكبوونی سیستمێكی بنەڕەتی بۆ بونیادنانی ژێرخانی سیاسەتی حوكمڕانی لە كوردستاندا.
مەبەست لە بونیادنانی سیستمی بنەڕەتی بۆ حوكمڕانی، واتە ئەو بازنە فراوانەی دەوڵەتداری و سەروەریی یاسا و ئەو ژینگە سیاسییەی دامەزراوەكانی دەوڵەتی بە چالاكی تێدا هەڵدەسووڕێت، لەناو ئەم بازنە فراوانەدا كە سیستمی بنەڕەتی دروستی دەكات، ژینگەیەك دێتەئاراوە بۆ پەرەپێدانی سیاسی، ئەمەش بەو مانایەی دەستپێكردنی پرۆسەیەكی وەرچەرخان لە ئەقڵییەتی سیاسیی شۆڕشگێڕانەی حزبە سیاسییەكانەوە بۆ ئەقڵییەتی سیاسەتی حوكمڕانیی حزبە سیاسییەكان لەچوارچێوەی دەوڵەتدا، یاخود كیانێكی سیاسی دیفاكتۆی وەك هەرێمی كوردستانی دوای ساڵی 1992.
لە كوردستاندا هەر راستەوخۆ دوای هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1992، بەشێوەیەكی جیاواز و پێچەوانە هەنگاو بۆ بونیادنانی یەكەمین سیستمی بنەڕەتیی حوكمڕانی كوردستان هەڵگیرا، كە ئەویش خۆی لە دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی كوردستاندا بەرجەستە دەكرد.
ئەوجا لەبەر ئەوەی سیستمی بنەڕەتی بۆ حوكمڕانیی كوردستان هەر لەسەرەتاوە وەك ئەوەی پێویستە بونیاد نەنراوە، ئەوا دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی كوردستان، نەبووە ئەو بازنە فراوانەی كە دەوڵەتداری و سەروەریی یاسا و هەڵسووڕاندنی چالاكانەی دامەزراوەكان پێكەوە كۆبكاتەوە، لەمەش زیاتر پەرلەمان و حكومەت، نەیانتوانی ئەو ژینگەیەش دروست بكەن كە پرۆسەی وەرچەرخان لە ئەقڵییەتی شۆڕشگێڕانەی حزبەكانەوە بۆ ئەقڵییەتی حوكمڕانی لەناو دەوڵەتدا بگۆڕێت.
هۆكاری سەرەكی كە بووە هۆی ئەوەی ئەم هەنگاوە هەڵەیە ببێتە جێگرەوەی سیستمی بنەڕەتی بۆ حوكمڕانی لە كوردستاندا، تەنیا یەك هۆكار نەبوو، بەڵكو هۆكارگەلێك لەبەرچاو گیرا، كە دەكرێت بە چەند خاڵێك ئاماژەی پێبكەین:
1- كورد بە درێژایی مێژوو هەلێكی هاوشێوەی دوای بڕیاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بۆ دروست نەببوو كە نەوایەكی ئارامی بۆ دروست بێت و خۆی بەڕێوەبەرێت، هەر بۆیە بەڕێز مسعود بارزانی كە ئەوكات سەرۆكی بەرەی كوردستانی بوو، هەموو هەوڵی خۆی خستەگەڕ بۆ ئەوەی سەركردایەتی بەرەی كوردستانی بگەیەنێتە قەناعەت و لە كوردستاندا هەڵبژاردن بكرێت، ئامانجی بارزانی لە پێداگرتنی لەسەر ئەم پرسە بۆ ئەوە بوو كە كوردیش وەك تەواوی گەلانی ئەم جیهانە، سیستمێكی بنەڕەتی بۆ حوكمڕانیی خۆی دابڕێژێت، بارزانی ئەم سیستمە بنەڕەتییەی ناو لێنابوو: (بونیادنانی دەوڵەتی قانون لە كوردستاندا) .
2- كە بەرەی كوردستانی هەردوو یاسای ژمارە (1و2)ی بۆ هەڵبژاردنی رێبەری بزووتنەوەی رزگاریخوازی كوردستان و هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی خەڵكی كوردستان پەسەندكرد، هەڵبژاردنەكە بە سەركەوتوویی لە 19ی ئایاری 1992 بەڕێوەچوو، ئاكامی هەڵبژاردنەكەش دوای دووبارە دابەشكردنەوەی دەنگی ئەو حزبانەی رێژەی 7%ی تێنەپەڕاندبوو، بە رێژەی 51% بۆ پارتی و 49% بۆ یەكێتی یەكلا بووەوە، بەڵام یەكێتی نیشتمانی تانەی لە ئاكامی هەڵبژاردنەكە داو ئامادە نەبوو ئاكامی هەڵبژاردنەكە ئیمزا بكات، بۆیە یەكەمین پرۆسەی هەڵبژاردنی كوردستان كەوتە نێوان ئەگەری ئەوەی هەڵبژاردنەكە كاری پێنەكرێت، یان بگۆڕێت بۆ ( 50 بە 50)، لەسەر ئەم پرسە بەڕێز مسعود بارزانی وەك كاندیدی رابەری بزووتنەوەی رزگاریخوازی كوردستان و سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستانیش، كە لە هەردوو پرۆسەكەدا هەم بارزانی زۆرینەی دەنگی بەدەست هێنابوو، هەمیش پارتی دیموكراتی كوردستان، بۆ ئەوەی ئەم دەرفەتە لەدەست كوردستان نەچێت و كورد بۆ یەكەمین جار ببێتە خاوەنی سیستمێكی بنەڕەتی بۆ حوكمڕانیی خۆی، سازشی لەسەر ئاكامی هەردوو هەڵبژاردنە كردو، جیا لەوەی پەرلەمان و حكومەت لەسەر بنەمای (50 بە 50) دامەزرا، لە هەمانكاتدا پرسی هەڵبژاردنی رابەری بزووتنەوەی رزگاریخوازیی كوردستانیش گۆڕا بۆ دەستەیەك بەناو (دەستەی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان) كە بێجگە لە بارزانی و تاڵەبانی، چەند ئەندامێكی مەكتەبی سیاسیی پارتی و یەكێتیشی تێدابوو.
ئەم رێككەوتنەی پارتی و یەكێتی، بەپێی دەقی رێككەوتنەكە تەنیا بۆ ئەوەندە بوو هەتا پەرلەمان و حكومەت دەكەونە سەرپێی خۆیان و پاشان لەماوەی كەمتر لە دوو ساڵدا هەڵبژاردنێكی دیكە بكرێتەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی پەرلەمان و حكومەتی (50بە50) بە كردەیی دوو پەرلەمان و دوو حكومەت بوو، لە چوارچێوەی سیستمی بنەڕەتی حوكمڕانیی كوردستاندا، ئەوا لە بری ئەوەی پەرلەمان و حكومەت ببنە ئەو بازنەیەی دەوڵەتداری و سەروەریی یاسا و هەڵسووڕاندنی چالاكانەی دامەزراوەكان پێكەوە كۆبكاتەوە، ئەوا حوكمڕانی (50 بە 50) بووە هۆكاری نەك هەر پرۆسەی وەرچەرخان لە ئەقڵییەتی شۆڕشگێڕانەی حزبەكانەوە بۆ ئەقڵییەتی حوكمڕانیی دەوڵەت، شكست بهێنێت، بەڵكو ژینگەیەكی هێندە نالەبار و ئاڵۆزی دروستكرد كە تیایدا لەبری ئەوەی بۆ گەیشتن بەدەسەڵات بیر لە هەڵبژاردنێكی دیكە بكرێتەوە، ئەو ژینگەیە بووە چوارچێوەیەك بۆ شەرعییەتدان بە شەڕی ناوخۆی خۆكوژی، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی پەرلەمانی كوردستان (تەحریم و تەجریمی) شەڕەكەشی كرد، بەڵام شەڕەكە هەر روویدا و پەرلەمانی كوردستانیش پەرتەوازە كرا، ئاكامی شەڕەكەش لە ساڵی 1996 بە دووكەرتبوونی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ( ئیدارەی هەولێر و سلێمانی) كۆتایی هات، ئەم كەرتبوونەش هەتا ساڵی 2005 درێژەی كێشا كە پاشان لە كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەردوو ئیدارەكە یەكیان گرتەوە.
ئەم واقیعە هەڵەی مێژووی حوكمڕانییە لە كوردستاندا، ئەوە گرنگ نییە چ لایەنێكی سیاسی هۆكاری دروستبوونی ئەو واقیعە بووە، بەڵكو گرنگ ئەوەیە هەموو لایەنە سیاسییەكان بەگشتی و پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كورستان بەتایبەتی، خۆیان بكەن بە خاوەنی ئەم هەڵەیە و هەوڵبدرێت ئەم هەڵەیە راست بكرێتەوە، هەر بۆیە لەم ئاراستەیەوە كێشەكانی حوكمڕانی لە كوردستاندا، بە تەنیا بە ئەنجامدانی هەڵبژاردن، یان گۆڕینی حكومەتێك بە حكومەتێكی دیكە چارەسەر ناكرێت، بەڵكو پێویستە هەڵبژاردن بكرێتە میكانیزمێك بۆ لابردنی ئاستەنگەكانی بەردەم سیاسەتی حوكمڕانی لە كوردستان و داڕشتنەوەی ژێرخانێكی پتەو بۆ سیستمێكی بنەڕەتی كە پێناسەی سیاسەتی حوكمڕانی لە كوردستاندا بكاتەوە، بە واتایەكی دیكە نابێت ئامانج لە هەڵبژاردن ئەوە بێت كە كام حزب چەند كورسیی زیاتر لە پەرلەمان بەدەست هێنێت و كام حزب چەند كورسیی كەمتر بەدەست دەهێنێت، لەبەر ئەوەی ئاكامی دەنگدان كێشەكانی حوكمڕانی لە كوردستان چارەسەر ناكات و، ئەگەر میكانیزمێكی گونجاو نەدۆزرێتەوە بۆ ئەوەی ئەو هەڵەیەی ساڵی 1992 راست بكرێتەوە، ئەوا كابینە لەدوای كابینە كێشەكان ئاڵۆزتر دەبن و سیاسەتی دژە حوكمڕانی دەبێتە دەنگی بەرزی ناو فەزای گشتیی كوردستان، لەم حاڵەتەشدا وەك ئێستا بە ئاشكرا دەیبینین، لەبری ئەوەی حزبەكان ببنە فاكتەرێك بۆ بونیادنانی سیستمێكی بنەڕەتی بۆ پێناسەكردنەوەی حوكمڕانی و بەهێزكردنی حكومەتی كوردستان، خۆیان ژینگەیەكی نالەباری سیاسەتی دژە حوكمڕانیان دروستكردووە و دەیانەوێت هەر خۆیان سیستمی بنەڕەتیی حوكمڕانیی كوردستان بڕووخێنن و هەڵیبوەشێننەوە.