لە دوای ساڵی 1989 سلۆبۆدان میلۆسۆڤیچ سەرۆكی یوگسلافیای پێشوو ئەو مافە ئۆتۆنۆمییەی گەلی ئەلبان لەچوارچێوەی یوگسلافیا هەیبوو، رەتیكردەوەو نەیهێشت، هەر بۆیە لە تەموزی 1990 ریفراندۆمیان ئەنجامدا و بە (بەڵێ) بۆ سەربەخۆیی پرۆسەكەیان سەرخست، بەڵام حكومەتی بەلگراد، ئاكامی ریفراندۆمەكەی قبووڵ نەكرد و بە ئاگر و ئاسن وەڵامی (بەڵێ)ی گەلی كۆسۆڤۆی دایەوە، لەبەرامبەریشدا گەلی كۆسۆڤۆ مقاوەمەتی هەڵبژارد و تەسلیم نەبوو، دوای چەندین ساڵ شەڕ و پیادەكردنی كۆمەڵكوژی لەلایەن سلۆبۆدان میلۆسۆڤیچەوە، لە ساڵی 1999 جارێكی دیكە لەمیانەی هەوڵە دیپلۆماتییە نیودەوڵەتییەكان رێككەوتنێك ئیمزا كرا كە بە رێككەوتنی ( رامبۆیە) ناسراوە، گەیشتنە ئەوەی كە كۆسۆڤۆ هەرێمێك بێت لەناو دەوڵەتی یوگسلافیای پێشوودا، ئەنجومەنی ئاسایشیش هەر لەساڵی 1999 و بە بڕیاری 1244 كۆسۆڤۆی ناچار كرد وەك بەشێك لە یوگۆسلافیا بمێنێتەوە، بەڵام میلۆسۆڤیچ بە پشتگیری مۆسكۆ هەوڵیدەدا ئەوەش بە گەلی كۆسۆڤۆ رەوا نەبینێت، بۆیە سەرەنجام میلۆسۆڤیچ بە تاوانی جەنگ رەوانەی دادگای نێودەوڵەتی تاوانەكانی جەنگ لە لاهای كرا، رێگەش بە كۆسۆڤۆ درا لە ساڵی 2008 بەرەو سەربەخۆیی هەنگاو هەڵبگرێت.
نموونەی كۆسۆڤۆ بۆ ئێمە وەك گەلی كوردستان كە ریفراندۆممان ئەنجامداوە، بۆ حەیدەر عەبادیش كە ریفراندۆمەكەی رەتكردۆتەوە، نموونەیەكی هاوشێوە و نزیكی یەكترە، هەروەها بۆ ئەوانەشی كە پێیانوایە لەبەر ئەوەی حكومەتی عەبادی بە ئاگر و ئاسن مامەڵەی لەگەڵ ریفراندۆمەكە كردووە و خاكی كوردستانی داگیركردۆتەوە، ئیدی ئاكامی ریفراندۆم بایەخێكی ئەوتۆی نابێت، دیسان نموونەیەكی باشە، كۆسۆڤۆ پێمان دەڵێت، ئەو (بەڵێ)یەی لە ساڵی 1990 بۆ سەرخۆیی گوتمان لە 2008 بەرەكەیمان چنییەوە، ئەمەش نموونەیەكی زیندووە كە ئاكامی ریفراندۆمی 25ی ئەیلوول كوردستان بەرەو سەربەخۆیی دەبات و سەرۆك وەزیرانی عێراقیش ئەگەر چاو بە خۆیدا نەخشێنێتەوە بەرەو دادگای لاهای پەلكێش دەكرێت.
گومانی تێدا نییە، ئەگەر سلۆبۆدان میلۆسۆڤیچ لە ساڵی 1989 مافی ئۆتۆنۆمی بۆ كۆسۆڤۆ رەتنەكردایەتەوە، ئەوا لەوانە بوو كۆسۆڤۆییەكان وا زوو بیر لە ئەنجامدانی ریفراندۆم و سەربەخۆیی نەكەنەوە، چونكە بۆ ئەو سەردەمەی سەرەتای دوای رووخانی دیواری بەرلین، كارێكی ئاسان نەبووە بیر لە دابەشكردنی وڵاتێكی وەك یوگسلافیا بكرێتەوە كە ئەویش بەشێك بووە لە نەخشەی شوومی سایكس – پیكۆ، بەڵام كاتێك میلۆسۆڤیچ بە رێگەی سندووقەكانی دەنگدان خۆی كردە دیكتاتۆری یوگسلافیا و هەوڵیدا شكۆی گەلی كۆسۆڤۆ بشكێنێت، گەلی كۆسۆڤۆ بڕیاریان دا قبووڵی نەكەن ئەوجا ئاكامی ئەم قبووڵنەكردنە هەرچیەك دەبێت، با ببێت. بۆ هەرێمی كوردستانیش پرسەكەی لەگەڵ حكومەتی عێراق بە هەمان شێوەیە، ئەگەر حكومەتی ناوەندیی عێراق بە رێگەی پێشێلكردنی دەستووری عێراق تەواوی مافە دەستوورییەكانی كوردستانی رەتنەكردایەتەوەو رێزی لە دەستوورەكە بگرتایە، كە نەیگرتووە، ئەمەش واتە بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ بە رێگەی ژێرپێخستنی دەستوورەكە دەسەڵاتدارانی بەغدا هەرێمی كوردستانیان رەتكردۆتەوە و هەوڵیانداوە بیسڕنەوە، هەر بۆیە ئەگەر ئەمە نەبووایە، ئەوا هەرێمی كوردستانیش لەم بارودۆخە نێودەوڵەتییەتدا كە دەزانێت دەستكاریكردنی نەخشەی دەوڵەتی عێراق كارێكی مەترسیدارە، بیری لە ئەنجامدانی ریفراندۆم نەدەكردەوە، لەمەش زیاتر ئەو حكومەتەی لە كۆتایی ساڵی 2010 وەك حكومەتی فیدڕاڵیی عێراق پێكهات، بە سەرپەرشتیی راستەوخۆی سەرۆك بارزانی و لە چوارچێوەی رێككەوتنی (هەولێر) پێكهات، ئەمەش مانای ئەوەیە كوردستان خۆی لایەنێكی هاریكار و هەماهەنگ بووە بۆ ئەوەی حكومەتێكی فیدڕاڵی و سەركەوتوو لە بەغدا بوونی هەبێت و خۆیشی تیایدا بەشدار بێت، بەڵام دەسەڵاتدارانی شیعە و شەخسی مالیكی پابەند نەبوون بە رێككەوتنی هەولێر كە هەموو لایەنە سیاسییەكان و پێكهاتە جیاوازەكانی عێراق ئیمزایان لەسەری كردبوو.
لە ماوەی ساڵانی 1992- 1999 كە حەوت ساڵی تەواو دەكات، بەردەوام شەڕ و ئاژاوە بووە و بەردەوامیش هەوڵە نێودەوڵەتییەكان لە ئارادابوون بۆ ئەوەی رایەڵەیەك بدۆزنەوە بۆ ئەوەی بریشتینیا بە بەلگرادەوە گرێبدەنەوە و چەندین میكانیزمیشیان دیاریكرد بۆ ئەوەی هەردوولا بتوانن لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵیدا پێكەوە بمێننەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی نییەتی حكومەتی بەلگراد خۆسەپاندن بوو، نەك پێكەوەژیان، ئەوا هەموو هەوڵە نێودەوڵەتییەكان هیچ ئاكامێكی نەبوو.
هەرێمی كوردستان و دەوڵەتی عێراقیش، ئەوە ماوەی 7 ساڵە شەڕ و ئاژاوە و پەیوەندییەكی ناسەقامگیر لەنێوانیاندا هەیە، لەماوەی ئەم 7 ساڵەدا كوردستان بەهەموو جیهانی راگەیاندووە دەبێت پێكەوەژیانی ئارەزوومەندانە لە چوارچێوەی دەستووری عێراقدا بپارێزرێت، بەڵام كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی جەخت لەسەر یەكپارچەیی عێراق دەكاتەوە و پێكەوەژیانی ئارەزوومەندانەی لە عێراقدا فەرامۆش كردووە، هەر ئەمەش وایكردووە سەرۆك وەزیرەكانی عێراق، ئەوجا (مالیكی، عەبادی، یان هەر كەسێكی دیكە بێت) لەبری ئەوەی لە خەمی ئەوەدا بێت، عێراق بكاتە هاوشێوەی فیدڕاڵیزمی بەلجیكا، یان كەندا، بە پێچەوانەوە هەوڵیانداوە بە میتۆدی سلۆبۆدان میلۆسۆڤیچ و بە زەبری ئاگر و ئاسن و كۆمەڵكوژی و ژینۆساید گەلی كوردستان تەسلیمی ئیرادەی خۆیان بكەن، كە ئەمەش لەلایەن گەلی كوردستانەوە نەك هەر ئێستا بەڵكو بەدرێژایی 100 ساڵی رابردوو هەر لە دروستكردنی عێراقەوە ، قبووڵ نەكراوەو قبووڵ ناكرێت.
ئێستا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەبەردەم هەمان ئەزموونی تاڵی نێوان یوگسلافیا و كۆسۆڤۆی ساڵی 1999یە كە پێی دادەگرت لە سەر ئەوەی نابێت بەهیچ جۆرێك یوگسلافیا دابەش بكرێت و كۆسۆڤۆ ببێتە دەوڵەتێكی سەربەخۆ. ئەوكات مۆسكۆ لەسەر بنەمای مەزهەبی ئۆرسۆدۆكسی مەسیحی پشتگیری لە یەكپارچەیی یوگسلافیا بۆ بەرژەوەندیی سربەكان دەكرد، ئێستاش جارێكی دیكە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پێ لەسەر یەكپارچەیی عێراق دادەگرێت و كۆماری ئیسلامی ئێرانیش لەسەر بنەمای مەزهەبی شیعەگەرایی ئیسلامی بۆ بەرژەوەندیی عەرەبی شیعەی پشتگیری لە یەكپارچەیی عێراق دەكات، لە پرسی كۆسۆڤۆ و یوگسلافیادا ، كە ئەوكات رووسیا و رۆژئاوا لە هیچدا یەكیان نەدەگرتەوە، لەسەر مانەوەی یوگسلافیا بە یەكگرتوویی بەرژەوەندی رووسیا و رۆژئاوا دژی دامەزراندنی دەوڵەتی كۆسۆڤۆ یەكیان دەگرتەوە، ئێستاش لە پرسی كوردستان و عێراقدا، لەگەڵ ئەوەی ئەمریكا و رۆژئاوا لە هیچ شتیكدا لەگەڵ ئێران یەك ناگرنەوە، بەڵام بۆ هێشتنەوەی عێراق بە یەكپارچەیی و رێگرتن لە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان هەموویان لەگەڵ ئێران یەك دەگرنەوە. ئەوجا چۆن ئەو یەكگرتنەوەی بەرژەوەندییەكانی نێوان رووسیا و رۆژئاوا، بووە دەروازەیەك بۆ ئەوەی میلۆسۆڤیچ هەرچی بیویستایە دەیكرد، ئەوا ئێستا یەكگرتنەوەی بەرژەوەندییەكانی ئێران و رۆژئاوا، هەمان دەروازەی بۆ حەیدەر عەبادی واڵا كردووە كە وەك میلۆسۆڤیچ دەیەوێت ئەوەی مەبەستێتی دژی كوردستان ئەنجامی بدات.
بەڵام ئەوەی هەردوو پرسی كۆسۆڤۆ و یوگسلافیای پێشوو، لەگەڵ كوردستان و عێراق لێك جیادەكاتەوە، جیاوازیی بارودۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لەگەڵ بارودۆخی ناوچەی بەڵكانی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، راشكاوانەتر ئەوكات ناسەقامگیریی یوگسلافیا نەدەبووە هۆكاری ناسەقامگیری تەواوی ناوچەی بەلكان و پاشانیش ئەو ناسەقامگیرییە كاریگەری تەواوی لەگەڵ ئاشتی و سەقامگیری دەوڵەتانی رۆژئاواوە هەبێت بە ئەمریكاشەوە، بەڵام لە ئێستادا ناسەقامگیریی عێراق، نەك هەر كاریگەری لەسەر سەقامگیری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت، بەڵكو ئەگەر عێراق سەقامگیر نەبێت، ئەوا رەگ و ریشەی فیكری داعش هەڵناكێشرێت و بارودۆخی تەواوی دەوڵەتانی ئەوروپا و ئەمریكاش سەقامگیر نابێت.
لە كێشەی بەلكاندا، پرسەكە زیاتر پرسی سەربەخۆیی و ئازادیی گەلان بوو لە دوای هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشان، بەڵام لە ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەوڵدانە بۆ گێڕانەوەی سەقامگیری لەدوای رووخانی خەلافەتی ئیسلامی داعش و مەترسییەكە لەوەدایە كە توندڕەویی و دەمارگیری سەلەفییەتی سوننە كە لە داعشدا خۆی بەرجەستە كردبوو، بگوازرێتەوە بۆ توندڕەویی و دەمارگیریی شیعەگەرایی كە لە میلیشیاكانی حەشدی شەعبی عێراق و حزبوڵای لوبنان و لیواكانی زەینەب و فاتیمەی سووریا و حوسییەكانی یەمەن خۆی بەرجەستە دەكاتەوە، بۆیە ئەگەر دەوڵەتانی رۆژئاوا و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی داعش چاوپۆشی لە حەیدەر عەبادی بكەن، وەك چۆن دوو دەیە پێش ئێستا چاوپۆشییان لە سلۆبۆدان میلۆسۆڤیچ كرد، ئەوا ئەوەی دەبێتە زەرەرمەند لەم هاوكێشەیەدا تەنیا كوردستان و كوردستانییەكان نابن، بەڵكو تەواوی دەوڵەتانی هاوپەیمانی دژی داعش بە بەلاش سەركەوتنەكانی داعش پێشكەشی ئێران و شیعە وەكیلەكانی ئێران لە عێراقدا دەكەنەوە، ئەمەش بۆ رۆژئاوا بەوجۆرە دەكەوێتەوە كە هاوپەیمانیان بۆ شەڕی دژی تیرۆریستان و داعش نەكردبێت، بەڵكو هاوپەیمانییان كردووە بۆ ئەوەی سوننە تێكبشكێت و ئێران و شیعەگەرایی سەركەوتوو بێت.
لەم چوار چێوەیەدا دەوڵەتانی هاوپەیمانی دژی داعش بەگشتی و ئەمریكا بەتایبەتی، كە زۆر مەبەسیتانە دوای رووخانی خەلافەتەكەی داعش، كۆتایی بە توندڕۆیی و دەمارگیریی رادیكاڵیزمی ئیسلامی لە هەردوو مەزهەبی (سوننە و شیعە) بهێنن، ئەگەر لە دەرەوەی ئەو دوو مەزهەبە سەرلەنوێ نەخشەیەك بۆ سەقامگیری ناوچەكە دابڕێژنەوە، زۆر بە زوو لەوە تێدەگەن كە حەیدەر عەبادی دەیەوێت لە ژێر پەردەی دەستووری عێراق چ ئامانجێك جێبەجێ بكات، ئەمەش زیان لە بەرژەوەندیەكانی ئەمریكا و رۆژئاوا دەدات و بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان ناچار دەبن، چاوپۆشیی زیاتر لە عەبادی، یان هەر كەسێكی دیكە نەكەن، ئەگەر سەرۆك وەزیرانی عێراق بێت، بۆ ئەوەی بارودۆخەكە بۆ بەرژەوەندیی خۆیان راست بكەنەوە، لە ناو كۆی هەموو هاوكێشەی دوای كۆتاییهاتنی شەڕی دژی داعش و رێگرتن لە دروستبوونی دەوڵەتی كوردستان، گەلی كوردستان كە وەك زەرەرمەندی گەورە لەم هاوكێشەیە دەردەكەوێت، راشكاوانە بەجیهانی راگەیاند، ئەمجارەش دەركەوتەوە كە كوردستان بێجگە لە چیاكان دۆستێكی دیكەی نییە، ئەمەش بەو مانایەی ئەگەر هەموو جیهانیش پشت لە كوردستان بكات و رێگری لە دەوڵەتی كوردستان بكات، ئەوا كوردستان تەسلیم نابێت و دەچێتەوە لای دۆستە دێرینەكەی خۆی كە چیاكانە و هەرگیز خیانەتی لێ ناكات، بەڵام پرسیاری گرنگ بۆ دەوڵەتانی رۆژئاوا و دەوڵەتانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژ ئەوەیە، ئەگەر ئێوە كورد و كوردستانتان لەدەست بچێ، چ هێزێكی دیكە بێجگە لە پێشمەرگە لە شەڕی دژی توندڕۆیی و دەمارگیریی ئیسلامی ( سوننە و شیعە) هاوپەیمانی راستەقینەتانە؟