خەباتی هیچ میللەتێكی بندەست، شەقامێكی راستەڕێ نەبووە تا هی كورد وابێ. لێ بزاڤی رزگاریخوازیی نەتەوەیی كورد، ئەگەر دەستپێكەكەی لە سەرهەڵدانی 1880ی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهرییەوە حیساب بكرێ، هەورازو نشێوێكی زۆری بەخۆوە بینیوە و هێش بە ئەنجامی كۆتایی خۆی، كە مافی چارەی خۆنووسینە، نەگەیشتووە و كورد لە سەدەی بیست و یەكەمیشدا كە ئەڵڵا قۆیسەن بە سەدەی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ و نەتەوەكان ناوزەد كراوە، هێشتا زوڵم و ستەمێكی زۆری لێ دەكرێ و لە هەندێ بەشی كوردستاندا تەنانەت رێگەی خوێندن بە زمانی خۆی لێ قەدەخە دەكرێ.
لەم سەد ساڵەی دواییدا، پاش رێككەوتننامەی سایكس- پیكۆی نێوان بەریتانیا- فەرەنسا و دابەشكردنی قەڵەمڕەوی عوسمانلی، هەر پارچەیەكی كوردستان، بە حوكمی زۆر فاكتەر، رێچكەیەكی جیای خەباتی بۆ بەدیهێنانی مافەكانی، پێ بە پێ، لە فۆرمێكی دیاریكراودا، گرتووەتەبەر.
لەم بەشەی كوردستاندا كە لە 16ی 12ی 1925دا لەلایەن ئەنجومەنی كۆمەڵەی گەلانەوە بە ناهەق بە عێراقەوە لكێندرا، كورد هەدادانی نەبووە و دەستەوئەژنۆ دانەنیشتووە. بەڵكە سەرهەڵدان دوای سەرهەڵدان، راپەڕین و شۆڕش كراوە. لەم پێڤاژۆیەدا كورد و بزووتنەوە سیاسییەكەی هەم سەركەوتنی تۆماركردووە و هەم تووشی نسكۆش بووە، بێ لەوە تاوانگەلی نێودەوڵەتی لەبابەتی جینۆساید، تاوانەكانی دژ بە مرۆڤایەتی و تاوانەكانی شەڕ دەرهەق بەم گەلە كراوە، بەتایبەتی لە هەشتاكانی سەدەی رابردوودا.
بەهەرحاڵ لەپاش راپەڕینی 1991 تا ئێستە، گەلی كوردستان، خراپ یان باش، خۆی بەڕێوەدەبا. لە 2005یشەوە ئەو خۆبەڕێوەبردنەی كورد خراوەتە چوارچێوەی عێراقێكی بەناو فیدڕاڵییەوە. چاوەڕوان دەكرا ئەو چوارچێوەیە فیدڕاڵییە، دەستەبەری مافە جێگیراوەكانی ناو دەستووری بكردبایەو ئەو ستەمە مێژووییەی كە لە دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە لە كورد كراوە، لا ببردایە، یان كەمی بكردبایە. بەهەرحاڵ حكومەتی ئیتیحادی كە لایەنێكی سەرەكیی جێبەجێكردنی دەستووری 2005ی عێراقە، نەك هەر كێشە لەمێژینەكانی وەك كێشەی كەركووك و ناوچەكانی دیكەی چارەسەر نەكرد، بەڵكە كێشەی دیكەشی بۆ زێدەكردن، وەك بڕینی بودجەی كوردستان لە 2013وە.
بەهاتنەئارای دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام- داعش- و گرتنی پانتایەكی زۆری عێراق لەلایەن ئەو رێكخراوە تیرۆریستییەوە، كێشەكانی نێوان بەغداو هەولێر تا ئەمدواییە هەڵواسران و، ئەولەوییەت درا بە بەرەنگاربوونەوەو تێكشكاندنی داعش وەك خەتەرێكی هاوبەش. كوردستان لەو شەڕەدا جێگەی خۆی لەنێو هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیدا گرت. كوردستان بووە سەرقافڵەو مەیدانی تێكشكاندنی داعش. لەم پێناوەدا كورد قوربانییەكی زۆری ئینسانی و ماددی دا، سەربار كوردستان بووە جێگەی داڵدەدان و حەوانەوەی سەدان هەزار ئاوارەی كریستیان، شەبەك، ئێزدی، توركمان و عەرەبی ناوخۆی عێراق و بەدەیان هەزار پەنابەری كوردی سوریە...
بەشێكی زۆری ئەو ناوچەو دەڤەرانەی كە كەوتبوونە دەست داعش و بەگوێرەی ماددە 140ی دەستوور، بە ناوچەی كێشە لەسەر ناوزەدكرابوون و دەبوایە تا كۆتایی 2007 ستاتۆی ئیدارییان یەكلا كراباناوە، هێزەكانی عێراق بێ شەڕ لەبەرانبەر داعشدا كشابوونەوە، لە شەڕو بەرەنگاربوونەوەی داعشدا، هێزەكانی پێشمەرگە لە ماوەی نێوان حوزەیرانی 2014- تشرینی یەكەمی 2016دا پێ بەپێ و لە شەڕێكی دژواردا، یان ئەوەتا لە داعشی ساندنەوە وەك مەخموور و گوێڕ و سنجارو جەلەولا...، یان پارێزگاری لێكردن وەك كەركووك. لێ لە پیلانێكی چاوەڕوان نەكراودا و بەپێچەوانەی دەستوور، لە شەوی 16ی تشرینی یەكەم بەملاوە، عێراق بە سوپاو حەشدی شەعبی پەلاماری ئەو ناوچانەی دا كە بووە هۆی دەربەدەربوونی نزیكەی 200000 كەس و كوشتوبڕی دەیان كەس و تەقاندنەوەی ماڵ و موڵكی كوردان بەتایبەتی لە دوزخورماتوو كە ئەمەش بۆ خۆی پێشێلكردنێكی زەق و مەترسیداری قانوونی نێودەوڵەتیی مافەكانی مرۆڤە...
ئەم بارو رەوشە، لە چەند سەرێكەوە، واقیعێكی نوێی لەگەڵە خۆیدا هێناوەتە كایەوە. سەربار كوردستان بۆ خۆی، پێشتریش بەدەست چەندین كێشەی دیكەی ناوخۆیی گرفتار بوو؛ وەك نەسازان و پێك نەكردنی حزبە سیاسییەكان لەگەڵ یەكدیدا، پەككەوتنی پارلەمانی كوردستان لە ناوەڕاستی 2015ەوە، كێشە، یان قەیرانی ئابووری و كەمبوونەوەی توانای حكومەت لە پێدانی مووچەی فەرمانبەران، راوەستانی پرۆژەكانی پرۆسەی پەرەپێدان، كێشەی گەندەڵی، بێ كارەبایی، بێ سووتەمەنی و كێشەو بێشەی ویلایەتی سەرۆكایەتی هەرێم لە هاوینی 2015 داو هیتریش وەك دەلەمەیی یەكگرتنەوەی هێزەكانی پێشمەرگە كە بەداخەوە لە یەكەمین پێشهاتدا لە 16ی ئوكتۆبەرەوە، لەسەر بنەمای ئینتیمای حزبی لێكبوونەوە. ئێستەش مەترسیی سەرهەڵدانەوەی دوو ئیدارەیی و بەكورتی مەترسیی نەمانی یەكەیەكی ئیداری- سیاسی لەناو عێراقدا بەناوی هەرێمی كوردستان بێ بنەما نین و تەنانەت هەندێ دەنگی ناڕەوا، لێرەو لەوێ بەرزدەبێتەوە كە داوا لە حكوومەتی عێراق دەكەن پشكی پارێزگاكانی كوردستان لە بودجەی ساڵانەدا بەجیا دابەش بكرێ. بەكورتی تووشی پاشەكشەیەكی كاتی (تۆ كەیفی خۆتە چ ناوێكی دیكەی لێ دەنێی) هاتووین و رەوشێكی نە شەڕ نە ئاشتی هاتووەتە ئاراوە كە ئەگەری تەقینەوەو پێكدادانیش هەرتم لە ئارادایە، ئەگەر فشاری نێودەوڵەتی لەسەر بەغدا نەبێ و رێگەی پێ نەگیرێ.
لەبەرانبەردا، حكومەتەكەی عەبادی وەك لایەنی براوەی شەڕ رەوتار دەكاو هەوڵ دەدا بەدەر لە دەستوور، مەرجەكانی خۆی بێ ئەملاو ئەولا، بێ دانوستان و هیچ هەق و حیسابێكی دەستووری، بەسەر هەرێمی كوردستاندا بسەپێنێ و تا ئێستە كۆمەڵێ بڕیارو رێوشوێنی زاڵمانەو ناشایستەی دوور لە ژیانی هاوبەش و بەیەكەوە هەڵكردنی دەرهەق بە گەلی كوردستان گرتووەتەبەر بەبیانووی ریفراندەمەكەی 25ی ئەیلوولەوە...
پارلەمانی كوردستان كە ویلایەتەكەی لە 6ی 11ی 2017دا بەكۆتا دەهات، بۆ ماوەی دوو خولی گرێدان، ویلایەتەكەی خۆی درێژكردەوەو هاوبەند لە 29ی تشرینی یەكەمدا سەرۆك بارزانی لە پەیامێكی خۆیدا رەتیكردەوە درێژە بە ئەركی سەرۆكایەتیی فەرمیی خۆی بداو ئەمانەتەكەی رادەست كردەوە. لەم سۆنگەیەوە دەسەڵاتەكانی سەرۆك، بەپێی قانوونی ژمارە 2ی «دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی سەرۆكایەتیی هەرێم بەسەر دامەزراوە دەستوورییەكانی هەرێم»، بەسەر هەر سێ دەسەڵاتە گشتییەكەی هەرێم؛ پارلەمان، حكومەت و دەسەڵاتی دادوەریدا دابەشكرانەوە.
لە 30ی 10دا وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لە بەیاننامەیەكدا پشتەوانی خۆی بۆ بوونی حكومەتێكی بەهێزی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی عێراقێكی فیدڕاڵی و یەكگرتوودا دووپاتكردەوە كە دوو ئەرك رابپەڕێنێ؛ دەستكردن بەدانوستاندن لەگەڵ حكومەتی بەغدا بەگوێرەی دەستوور بۆ سەروبەركردنی پرسە چارەسەرنەكراوەكانی نێوان هەردوو لا و، دووەم زەوینە خۆشكردن بۆ هەڵبژاردنەكانی 2018. هەر لەو بەیاننامەیەدا، داوا لە حزبە سیاسییەكانی كوردستان-یش كرابوو كە پشتەوانی لەو حكومەتە بكەن.
حكومەتی ئێستەی هەرێمی كوردستان، یەكجێ دوای ئەوە ئامادەیی خۆی دەربڕی كە بەگوێرەی دەستوور دانوستان لەگەڵ بەغدایا بكا و لەهەمانكاتدا باوەگۆی لێكدانەوەكەی دادگەی باڵای فیدڕاڵی دایەوە سەبارەت بە ماددە 1ی دەستووری عێراق. ئەم بەتەنگەوەهاتنەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بووە جێگەی رەزامەندیی ئەمریكا، وڵاتانی یەكێتیی ئەوروپی كە لەم ماوەیەدا بۆ خاوكردنەوەی گرژییەكان، جەخت لەسەر مافە دەستوورییەكانی كوردان لە عێراقدا لە رێگەی دانوستاندن دەكەنەوە.. لێ وەك لە سەرێ ئاماژەی پێكرا، ئەوە لایەنی بەرانبەرە كە تا ئێستەش مەرج دوای مەرج دێنێتە گۆڕێ و ئامادەی كۆبوونەوەو دانوستاندن و ئاساییكردنەوەی رەوشی كەركووك و دوزو ناوچەكانی دیكە نەبووە، لەو بنەتایەوە كە عەبادی پێیوایە هاوسەنگی هێز لە ناوخۆ و لەسەر ئاستی ناوچەیی و نێودەوڵەتی بە قازانجی بەغدا گۆڕاوە!
لەهەمانكاتدا حكومەتی عێراق هەوڵ دەدا كەڵك لە ناڕیكیی ناوماڵی كوردو كێشە سیاسی و ئابوورییەكانی كوردستان وەربگرێ، بە ئاراستەی دەستی دەستی پێكردن و هێشتنەوەی باری ئاراو، دابڕ دابڕكردنی هێزەكان و گوتنەوەی هەندێ بەڵێنی بێ كردار!
لەم بەینەدا، بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو كێشەو تەحەددییانە، لەكاتێكدا كە هەلومەرجێكی نە شەڕ نە ئاشتی لەنێوان هەولێر و بەغدادا هەیە، كۆمەڵێ ئەلتەرناتیڤی سیاسی بۆ دەرچوون لەم تەنگژانە، دەخرێنە روو وەك هەڵوەشاندنەوەی حكومەتی ئێستە و دامەزراندنی حكومەتێكی رزگاری نیشتمانی، یان حكومەتێكی كاتی، یان هەوڵدان بۆ هێنانەوەی وەزیرەكانی گۆڕان بۆ ناو حكومەتەكەی ئێستە، یان هێشتنەوەی رەوشی ئارا تا هەڵبژاردنێكی دیكە...
لەم پێناوەدا، سەرۆكی حكومەت و جێگرەكەی سەریان لە زۆرینەی هەرە زۆری حزبە سیاسییەكانی كوردستان داو لە نزیكەوە گوێیان بۆ پاكێج و پلان و بەرنامە و داواكانیان هەڵخست...وەك دەردەكەوێ، ئەم حكومەتەی ئێستا لەگەڵ ئەوەدایە، دەست بە كابینەكەی خۆیدا بهێنێتەوەو خۆی (تەرشیق) بكا، دووەم لەگەڵ ئەوەدایە كە سەرجەم حزبە سیاسییە سەرەكییەكان بەشداری حكومەت بكەن و لەم رێگەیەوە پشتیوانیی ئەوان بۆ خۆی مسۆگەر بكات.. بەو مانایەی كە بەرەی ناوخۆی كوردستان سازبدرێتەوەو سەرجەم وزەو تواناكان یەكبخرێنەوە و حكومەت بەیەكدەنگ و لەسەر ئەساسی روئیایەكی روونی سیاسی دانوستاندن لەگەڵ بەغدا، لەگەڵ وڵاتانی دەوروبەر، لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و پێشهات و رووداوەكاندا بكات و، پێكەوەش بەرەو هەڵبژاردنێكی ئازادو بێگەرد هەنگاو بنێنەوە كە شەرعییەتی حوكمڕانیی تێدا تازە بكرێتەوە بۆ قۆناخی ئایندە. بەڵام وەك تێبینی دەكرێ، بێ متمانەییەك لەنێوان حزبەكاندا لەراست ئەو ئەلتەرناتیڤانەدا هەیە كە ئەمەش دۆخەكەی بە هەڵواسراوی هێشتووەتەوە.
لێ ئەوەی تێبینی دەكرێ لەم ناوەدا، كەمتر قسە لەسەر بەرنامە، یان ئەرك و وەزیفەی حكومەت لەم چەند مانگەی لەپێشمان ماوە دەكرێ. واتە ئەم حكومەتە یان هەر حكومەتێكی دیكە لەم ماوە كەمەدا چی پێ دەكرێ؟ هەقە لێرەدا رەچاوی رەوشی ئێستە و ئالنگارییەكان و بەرپرسیارەتی گرتنە ئەستۆ بكرێ.
گرنگترین شت ئەوەیە:
یەكەم: شونەوارو دەركەوتە چەوتەكانی 16ی تشرینی یەكەم لە رادەیەكدا رابگیرێن و كەمبكرێنەوەو رێ لە دوو ئیدارەیی بگیرێ و ئەو هەوڵانە پووچ بكرێنەوە كە دەیانەوێ قەوارەیەكی ئیداری- سیاسی بەناوی هەرێمی كوردستان بە هەموو دامودەزگاكانیەوە نەمێنێ و بگەڕێینەوە بۆ لا مەكەزیی ئیداری.
دووەم: راگرتنی پەلامارو پڕكێشی عێراقە بۆ سەر سنوورەكانی هەرێمی كوردستان و ئابلووقەدان و كەمكردنەوەی ماف و دەسكەوتەكانی چەند ساڵەی ئەم هەرێمەیە.
سێیەم: پاراستنی باری تەناهی و ئاسایشە لە كوردستاندا، واتە رێگرتن لێ بێ سەروبەریی.
چوارەم: پێكهێنانی وەفدێكی هاوبەشی حكومەتە بۆ دانوستاندن لەگەڵ بەغدا بۆ چارەسەركردنی كێشەكان بەگوێرەی دەستوور بەتایبەتی ئەوەی كە پێوەندیی بە بەشە بودجەی كوردستان و چاككردنەوەی باری گوزەران و بژێوی خەڵكەوەیە...
پێنجەم: رێكخستنەوەی هێزەكانی پێشمەرگە بەشێوەیەك كە شونەوارە چەوتەكانی رابردوو تێبپەڕێنێ.
لەم ماوەیەشدا، پێویستە پارلەمانی كوردستان بەگوڕتر بێ و لەو قاوغە متبووەی خۆی بێتە دەرێ و بە ئەركی پارلەمانی خۆی لە بواری یاسادانان و چاودێری راببێ و هاوكارێكی باشی خۆڕاگرتن و هەستانەوەی خەڵكی كوردستان بێ...
لەئاستی ناوچەییشدا، تا ئەودەمەی بۆمان دەكرێ و دەلوێ، نەچینە ناو میحوەرو میحوەركاریی وڵاتە ئەقلیمییە پێكناكۆكەكانەوە. چونكە وەك ساغ بۆوە، وڵاتان لە پێگەیەكی بەهێزتردان و نابێ ببینە پێخۆری شەڕ و ململانەی ئەوان كە بە قازانجی میللەتەكەمان نەبووەو نییە. بەڵام دەكرێ بە پێوەندییەكانماندا بچینەوە، چ لەگەڵ توركیە، چ لەگەڵ ئێران و چ لەگەڵ دنیای دەرەوەدا. با دروشمی ئێستەمان، پاراستنی خەڵك و بەرژەوەندییەكانیان و ئەو قەوارە سیاسییەی كوردستان بێ كە بە قیمەتێكی زۆر بنیادمان ناوە، بەڵام لەهەمانكاتدا دەبێ ئەوەمان لەبەرچاو بێ كە خەڵكی كوردستان ئەگەر پرسی پێ بكرێ و بە ئازادانە دەنگ بداو ئیرادەی خۆی دەرببڕێ وەك رۆژی 25ی 9، ئەوا دەیەوێ سەربەخۆ بێ.