دادگای فیدڕاڵیی عێراق بە یاسای ژمارە (30)ی ساڵی 2005 دامەزراوە، ئەنجومەنی سەرۆكایەتی بڕیاری كۆماری ژمارە(2) ی لە 1-6-2005 دەركرد، بەپێی ئەحكامی ماددەی 44 لە یاسای ئیدارەی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە، دادوەر مەدحەت ئەلمەحمود وەك سەرۆكی دادگای فیدڕاڵی و هەشت دادوەری دیكەی ئەندام دامەزران،، بۆیە ئەو دادگایە بە شێوەیەكی كاتی دامەزرا، واتا دامەزراوە نەك هەڵبژێردراوە، چەند لایەنێك هەوڵیان دا یاسای ئەنجومەنی فیدڕاڵ دەربكەن، بەڵام لەلایەنی دەسەڵاتدار رێگەیان لێگرتن، چونكە مانەوەی دادگاكە بەم شێوەیە لە بەرژەوەندیی ئەواندا دەمێنێتەوە، لەبەر ئەوە ناتوانرێت پشت بە بڕیارەكانی ئەو دادگایە ببەسترێت، بڕیارەكانیشی كێشەكان بە یەكجاری یەكلاناكەنەوە كە هەموو لایەك پێیان رازی بن، لەگەڵ ئەوەی كە بڕیارەكانی دادگا فیدڕاڵییە دەستوورییەكان لە دەوڵەتانی پێشكەوتوو و دیموكراسیخوازدا دوورن لە كاریگەریی سیاسی و حزبی، بەڵام لەبەر ئەوەی دادگای فیدڕاڵی لە هەلومەرجی گواستنەوەی كاتی دامەزراوە، بۆیە لەوە بچووكترە كە بڕیاری چارەنووسساز دەربكات و بەدەریش نییە لە كاریگەریی سیاسی و دەستتێوەردانی حزبی، بۆیە ئەگەر بڕیارەكانی لە بەرژەوەندیی لایەنێك بێت ئەوا شەرعییەتی هەیە، بەڵام ئەگەر دژ بوو ئەوا بە بەسیاسیكردن تاوانباریدەكەن، ئەوەش لە كاتی هەڵبژاردنەكانی 2010 روویدا، كە لیستی ئەلعێراقیە بە سەرۆكایەتی ئەیاد عەلاوی بە 91 كورسی بەرامبەر 89 كورسیی دەوڵەتی یاسای نوری مالكی سەركەوتنی بەدەستهێنا، لیستی ئەلعێراقیە دادگای فیدڕاڵی تۆمەتباركرد كە بڕیارەكەی هیچ بەهایەكی نییە دوای ئەوەی ماددەیەكی دەستووری لە بەرژەوەندیی ئەو لێك نەدایەوە، لەكاتێكدا كە دەوڵەتی یاسا پێشوازی لە دەستپاكیی دادگاكە كرد، لەبەر ئەوەی كە لە بەرژەوەندیی ئەودا بوو، ئەمەش لێكدانەوەی دادگاكە بوو بۆ ماددەی 76 ی دەستوور ئەو بڕگەیەیە كە لیستی پەرلەمانی زۆرترین ژمارەیە، كە ئایا مەبەست گەورەترین لیستە-كە لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە رادەسپێردرێت بۆ پێكهێنانی حكومەت- پێش هەڵبژاردنەكان یان دوای بەستنی یەكەم كۆبوونەوەی پەرلەمانی عێراق؟ دواجار سەرۆكایەتیی وەزیران بەر نوری مالكی كەوت كە لیستەكەی بە دوو كورسی لە لیستەكەی ئەیاد عەلاوی كەمتر بوو.
وا دیارە دادگای فیدڕاڵی هەر لەژێر كاریگەریی سیاسیدا دەمێنێتەوە، تا ئەو كاتەی دادگایەكی شەرعیی تەواو هەڵدەبژێردرێت، كە ئەمە زەحمەتە، چونكە گەیشتووینەتە قۆناغی حوكمی زۆرینەی سیاسیی ئایدیۆلۆژی و هەموو سازانێكی سیاسی پێشێل دەكات.
بەپێی ماددەی 65ی دەستووری عێراقی پێویستە ئەنجومەنێكی فیدڕاڵی پێكبهێنرێت تا شوێنی ئەو دادگایە بگرێتەوە، ماددەكە دەڵێت: ئەنجومەنێكی تەشریعی بە ناوی ئەنجومەنی فیدڕاڵی دادەمەزرێت كە نوێنەرانی هەرێم و پارێزگاكانی دەرەوەی هەرێمی تێدایە، پێكهێنانی و مەرجەكانی ئەندامێتی و پسپۆرییەكانی بە یاسایەكی زۆرینەی ئەندامانی پەرلەمان رێكدەخرێت،
ئێمە هەوڵماندا لەم خولەدا یاساكە دەربكەین، بەڵام بێ سوود بوو، هەر لایەنێك بۆچوونی خۆی دەربارە دەخستەڕوو، كە دژی دەستوورو پرەنسیبەكانی دەوڵەتی مەدەنی و دیموكراسی بوو، هەندێكیشیان مۆركی تایفەگەرییان پێوە دیار بوو، بۆیە یاساكە هەر لە ئەرشیفدا مایەوە.
ئەمە پێشەكییەكی پێویست بوو تاكو خوێنەری بەڕێز بە لاوازیی هەڵوێست و بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی بەرامبەر بە ریفراندۆمی كوردستان ئاشنابێت، دیارە دادگا دەستوورییەكان كاتێ بڕیار دەردەكەن خۆیان لە مۆركی سیاسی بەدووردەگرن، واتا بەپێی یاساو دەستوورە نەك بە گوێرەی حەزو مەرامی لایەنێكی سیاسیی دیاریكراو،ئەوەی تایبەت بە ریفراندۆمی كوردستان روویدا، بڕیاری یەكەمی دادگاكە بوو بە حوكمی وەلائی، واتا ئەنجامنەدانی تا ئەو كاتەی بڕیار لە شەرعییەت و دەستووریەتی دەدەن، واتا ئەمە دەستپێكی بڕیارێكی دیكەی سیاسی بوو كە پێشتر زانراوە، چونكە ناكرێ دادگا بڕیارێكی وەلائی دەربكات بۆ قەدەغەكردنی پرۆسەیەكی دیموكراسی كە لە چوارچێوەی ئازادیی رادەربڕینە بەپێی ماددەی 38ی دەستوور كە دەڵێت: دەوڵەت رێگەدەدات - كە سیستەمی گشتی پێشێل ناكات- یەكەم: ئازادیی رادەربڕین بە هەموو رێگەیەك، ریفراندۆمی كوردستان سیستەمی گشتیی پێشێل نەكرد، رێگەیەكی شارستانی و دیموكراسیی رادەربڕینە، ئەوە دادگای فیدڕاڵی بوو كە ماددە دەستووریییەكەی پێشێلكرد، چونكە ریفراندۆمی قەدەغەكرد، دوای ئەنجامدانیشی لەباتی ئەوەی رێز لە ئازادیی رادەربڕینەكە بگرێت شێوازی سەربازی گرتەبەر، بڕیاری ستەمكارانەی سیاسی دژی گەلی كوردستان دەركرد، سەرۆك بارزانی پێی گوتن من سزابدەن و گەلەكەم سزامەدەن، بەڵام سووربوون لەسەر سزادانی گەل، ئەمەش بەڵگەیە كە ریفراندۆم بڕیاری گەلە نەك حزبێك یان كەسێكی دیاریكراو.
پرسیارێك دێتە كایەوە كە ئایا دادگایەك كە لەلایەن حكومەتێكی كاتییەوە دامەزرابێت دەتوانێت ریفراندۆمێكی جەماوەری و ئاشتییانەو دیموكراسی كە ملیۆنان كەس بەشداری تێدا كردووەو رێژەی نزیكەی 93%ی هێناوە بە نادەستووری وەسف بكات، لەوەش خراپتر هەڵیوەشێنێتەوە؟ بەدڵنیاییەوە بڕیارێكی سیاسییە، ئەگەر نا بۆچی دادگاكە ئەم بڕیارەی دەركرد، ئەگەر سیاسی نەبوو بۆچی دادگای فیدڕاڵی ماددەكانی دەستوور بە ئارەزووی خۆی لێكدەداتەوە، ئێمە رێز لە هەموو بیروبۆچوونێكی هەر لایەنێكی سیاسی دەگرین، بەڵام بڕیار لە هەڵوەشاندنەوەی بدات ئەوەیان ماقوڵ نییە، چونكە ریفراندۆم قەناعەتی گەلە وەك باوەڕ كە كەس ناتوانێت باوەڕ بسڕێتەوە، ریفراندۆم بە بڕیاری گەل هەڵدەوەشێتەوە، ئەوەش زەحمەتەو پێویستی بە ریفراندۆمێكی دیكە هەیە كە گەل بڕیاری لێبدات، چونكە بڕیاری كەسێك نییە، حكومەتی هەرێمی كوردستانیش كاتێ بڕیاری سڕكردنی ریفراندۆمی دا، بۆ ئەوە بوو تا گفتوگۆیەكی راشكاوانەوەی جیددی لەگەڵ بەغدا دەست پێ بكات، سڕكردنیش بە واتای هەڵوەشاندنەوە نییە، ئەوەیان مافی رەوای گەلی كوردستانە تا چارەنووسی خۆی دیاریبكات. پێویستمان بە ریفراندۆمێكی دیكە نییە، چونكە بە فەرمی ئەنجامماندا، قۆناغی داهاتوو راگەیاندنی دەوڵەتە.
با چەند پرسیارێك لە دادگای فیدڕاڵی بكەین، ئەگەر لۆژیكانە و بە قەناعەت وەڵامی داینەوە، ئەو كاتە دان بە بڕیارەكانی و بە راستگۆیی و پیشەییەكەییدا دەنێین:
1- هەڵوێستی دادگای فیدڕاڵ لە بڕینی بودجەی گەلی گوردستان لەكوێ بوو، كاتێ پەرلەمان بڕیاری لێدا، بۆچی لەو ستەمە بێ دەنگ بوو؟
2- هەڵوێستی دادگاكە لە قەدەغەكردنی پێدانی چەك و مووچە بە پێشمەرگە لە كوێ بوو كە بەشێكە لە سیستەمی بەرگری؟ لە ماددەی 221- سێیەم و پێنجەمدا هاتووە( پشكێكی دادپەروەرانە لە داهاتی ئیتیحادی بۆ هەرێم وپارێزگاكان تەرخاندەكرێت، كە بەشی ئەرك و بەرپرسیارێتییەكانیان بكات، بە رەچاوكردنی داهات و پێویستییەكان و رێژەی دانیشتوانیان، پێنجەم: حكومەتی هەرێم تایبەت دەبێت بە هەموو پێویستییەكی هەرێم، بە تایبەتیش دامەزراندن و رێكخستنی هێزی ئاشایشی ناوخۆ وەك پۆلیس و ئاسایش و پاسەوانی سنوور.
3- هەڵوێستی دادگا لە ماددەی 140 لە كوێ بوو كە داوا لە حكومەتی فییدرال دەكات كێشەی كەركوك و ناوچە كێشەلەسەرەكان چارەسەربكات؟ كە بە دەق دەڵێت، یەكەم:(ئاساییكردنەوە، سەرژمێری، راپرسیی لە كەركوك و ئەو ناوچانە بكرێت) لە دوا ماوەدا كە 31-12-2007 بوو، ئێمە وا گەیشتینە 2018، تەنانەت دادگا گرنگیی بەو ماددەیە نەدا، بەڵكو پشتگیریی لە هەنگاوە سەربازییەكانی حكومەتی بەغدا كرد دژی ئەو ناوچانە لە بڕیاری 113ی رۆژی 29-10-2017، لەگەڵ ئەوەی كە دادگای فیدڕاڵی پێشتر لە بڕیاری ژمارە 11ی رۆژی 24-2-2013 بڕیاری دابوو كە دەربارەی ناوچە جێناكۆكەكان رای خۆی دەرنابڕێت، كەچی ئەمڕۆ بڕیارێكی دیكە دژی بڕیاری پێشوو دەردەكات، چونكە حكومەت پێویستی پێیەتی، ئایا ئەمە بەڵگە نییە لەسەر ئەوەی كە ئەو دادگایە شەرعی نییە بەڵكو سیاسییە؟ بۆیە نابێ بۆ چارەسەركردنی كێشە سیاسییەكانی نێوان بەغداو هەولێر پشتی پێ ببەستین.
4- كوا هەڵوێستی لە بەكارهێنانی هێز لە یەكلاییكردنەوەی ناكۆكییە سیاسییەكان ئایا ئەمە پێچەوانەی ماددەی دەستووریژمارە(9) نییە، یەكەم: أ- هێزە چەكدارەكانی عێراق و دەزگا ئەمنییەكان لە پێكهاتەكانی گەلی عێراق پێكدێن، بە رەچاوكردنی هاوسەنگییان بەبێ پەراوێزخستن، دەخرێنە ژێر فەرماندەیی دەسەڵاتی مەدەنی، بەرگریی لە عێراق دەكەن و نابنە داردەست بۆ سەركوتكردنی گەلی عێراق و دەست لە سیاسەت وەرنادەن، كوا هەڵوێستی لە بەشداریكردنی میلیشیای چەكدار لە دەرەوەی چوارچێوەی دەوڵەتی فیدڕاڵ؟ ئایا ئەمە پێشێلكردن نییە لە ماددەی (9)، ب- پێكهێنانی میلیشیای سەربازی لە دەرەوەی هێزە چەكدارەكان قەدەغەیە.
5- كوا هەڵوێستی لە گۆڕینی ناوی حكومەتی هەرێمی كوردستان؟ ئایا ئەمە سەرپێچی نییە لە ماددە(117) ی دەستووری عێراق، یەكەم: ئەم دەستوورە لە كاتی جێبەجێكردنیدا دان بە هەرێمی كوردستان و دەسەڵاتەكانیدا دەنێت وەك هەرێمێكی فیدڕاڵ.
6- بۆچی دادگا ئاماژە بۆ دیباجەی دەستوورەكە ناكات كە رۆحی دەستوورەو رستەیەكی گرنگی تێدایە كە راستیی عێراقی تازە رووندەكاتەوەو دەڵێت: پابەندبوون بەم دەستوورە یەكێتیی ئازادانەی عێراق و خاكەكەی و سەروەرییەكەی دەپارێزێت، ئایا ئاماژەی داوە بۆ ئەو بڕگەیە كە یەكێتیی عێراق بە زۆری و زۆرەملێ نییە بەڵكو ئارەزوومەندانەیە؟ مانای وایە مافی كوردستانە لەم یەكێتییە بێتە دەرەوە ئەگەر پابەندبوون بەم دەستوورە نەبوو كە تاكە زامنی یەكێتیی عێراقە، بەڵام جێی داخە كە دادگاكە ئاماژەی بەم بڕگەیە نەداوە كە نیگەرانی كردووە، تەنیا تەركیزی لەسەر ئەو ماددانە كردووە كە لە بەرژەوەندیی حكومەتدان، لەوانەش ماددەی(1) كە دەڵێت: كۆماری عێراق یەك دەوڵەتی فیدڕاڵی سەربەخۆیە و تەواوی سەروەریی هەیە، سیستەمی حوكمڕانی تێیدا كۆماری و پەرلەمانی و دیموكراسییە و ئەم دەستوورە زامنی یەكێتیی عێراقە، نابێت لەبیرمان بچێت كە ئەم ماددەیە ئاماژە بەوە دەكات كە عێراق دەوڵەتێكی فیدڕاڵییە، بەڵام پێشتر لە دیباجەكەدا وەسفی كردووە كە دەوڵەتێكی فیدڕاڵی ئازادە، دواتر زانراوە كە ئەم ماددەیەو بڕگەكەی دیباجەكە تەركیزیان لەسەر خاڵێكی گرنگ كردووە، ئەویش پابەندبوونە بە دەستوور، كە بڕگەیەكی گرنگە مانای وایە پابەندنەبوون بە دەستوور یەكێتیی عێراق زامن ناكات، دادگاكە دەربارەی پێشێلكردنی زیاتر لە (50) ماددە لەلایەن بەغداوە بێ دەنگبووە، ئێمەش پەنامان بۆ ریفراندۆم برد لە ترسی ئەو پێشێلكارییە مەترسیدارانەی دەستوور، ئەگەر دەستوورەكە بە چاودێرییەكی راستەقینەوە لەلایەن دادگای فیدڕاڵییەوە جێبەجێ بكرایە، پەیوەندیی بەغداو هەولێر بەم ئاستە نەدەگەیشت.
رەنگە یەكێك بپرسێت كە دادگاكە بڕیار بۆ هیچ كەیسێك دەرناكات مەگەر دوای تۆماركردنی داوای دادگایی نەبێت، ئەمە راستە، بەڵام ئێمە لە ترسی بڕیارەكانی ئەو نەبادا رەنگدانەوەی نەرێنیان لەسەر كوردستان هەبێت، چونكە دادگایەكی هەڵبژێردراو نییەو ماوەی ئەندامانی درێژەی كێشا، بەڕێز نێچیرڤان بارزانی راستترین دەستەواژەی بەكارهێنا كاتێ حكومەتی عەبادی بە كەسێك چواند كە دەچێتە خواردنگەیەك و مینۆی خواردنەكە وەردەگرێت و ئەو خواردنە هەڵدەبژێرێت كە خۆی حەزی لێیەتی، ئەو خواردنانەشی كە بە دڵی نین وازیان لێ دەهێنێت، حكومەتەكەی عەبادیش لە جێبەجێكردنی دەستوردا ئەوەی لە بەرژەوەندیی ئەو دا بێت ئەنجامی دەدات، هەموو بڕیارەكانی حكومەتەكەی عەبادی دوای ریفراندۆم سیاسین، ئەگەر راستگۆ بوایە لە پابەندبوون بە دەستوور هەموو ماددەكانی جێبەجێ دەكرد، ئەمەش ئەو ئایەتەمان بیردێنێتەوە (أفتۆمنون ببعچ الكتاب وتكفرون ببعچ)، با روون بێت كە حكومەتی كوردستان جەخت دەكاتەوە لەسەر پرەنسیبی جێبەجێكردنی دەستوور، ئەگەر دەستوور جێبەجێكرا ئەوا هەموو گەلی عێراق سوودی لێدەبینن، هەروەها هیچ كێشەیەكیش لەنێوان بەغداو هەولێر نامێنێت، تەنانەت ریفراندۆمیش كە مافێكی سرووشتیی گەلانە دوای بێ ئومێدبوونمان لە بەغدا ئەنجامماندا، هەروەها ئەو دەستوورە بێ بەها بوو، ئەگەر كوردیش نەبا ئەو دەستوورە لە عێراقی تازە لەدایك نەدەبوو.
جێی داخە كە بڵێین چینی سیاسی شیعە دوای رووخانی سەدام حوسێن لە ساڵی 2003 تا دوێنێ پێویستی بە ئێمە بوو بۆ ئەوەی سوننە لە پرۆسەی سیاسی دابڕێنن و شەرعییەت بدەن بەو حكومەتەیان، بۆ ئەم مەبەستە پەنایان بۆ ئێمە هێنا، تاكو یاساكانیان تێپەڕێنن، كاتێكیش كەوتە سەر پێ و بەهێز بوون لە قۆناخی یەكەمدا وازیان لێهێناین، لە قۆناخی دووەمیشدا لاوازیان كردین تاكو ئەو قەوارە سیاسییەمان كە هەرێمی كوردستانە لەبەین بەرن، سەرەتا زاراوەی باكووری عێراقیان لەباتی پێشمەرگە بەكارهێنا، ئەگەر هێزەكانی پێشمەرگە بەرەنگاری ئەو پرۆژە مەترسیدارە نەبوونایە، هەروەها دیبلۆماسییەتی سەركەوتووی كورد لەگەڵ وڵاتانی جیهان بە تایبەتیش ئەمریكا و فەرەنساو دەوڵەتانی دۆست نەبووایە ئەمەیان بۆ دەهاتەدی؟ بەڵام دیارە ئەو دەوڵەتە دیموكراسییانە ئامادەنین قوربانیی بە ئەزموونی مەدەنی و دیموكراسیی كوردستان بدەن لەپێناو دەسەڵاتێك كە ناوەندیی بڕیاری دیار نییە، دەسەڵاتێكی فرەڕەنگە بەپێی هەلومەرجەكان، دەبینین لەپێش رۆژئاوادا دیموكراسییە و لەبەردەم عەرەبدا عەرەبییە و ئیسلامیشە لەبەردەم ئیسلامییەكان، هەروەها تایفەگەرە لەبەردەم تایفەگەراندا، ئەمانەش سیمای دەوڵەتی سەركەوتووی دیموكراسی نین، بەڵكو سیمای دەوڵەتێكن كە ئاییندەی نەبێت، بەڵام حكومەتی كوردستان روون و راشكاوانەیە لە رەتكردنەوەی حكومەتی تایفەگەری و ئایینی و خوازیاری دیموكراسیی راستەقینەیە.
پێموایە كە پێش ئەوەی ریفراندۆم هەڵوەشێنینەوە پێویستە دادگای فیدڕاڵ هەڵوەشێنینەوە كە بۆتە بەربەست لەبەردەم پێشكەوتنی دیموكراسی و مەدەنی و ئاوەدانی و شەراكەتی نیشتمانی، ئەو دادگایە پشتگیریی لە هەنگاوەكانی حكومەتی فیدڕاڵ دەكات و بۆتە ئاستەنگ لەبەردەم داخوازییەكانی گەلی كوردستان، پێشتریش ئاماژەمان پێكردووە كە دادگا بۆ دەوڵەتی فیدڕاڵ پێویستە، بەڵام دادگاكانی عێراق رۆڵی راستەقینەی خۆیان نابینن، بەڵكو بوونەتە ئامراز بۆ هەندێ لایەن كە بڕیار دەردەكەن، چەندین بێتاوان كراونەتە تیرۆریست و بە پێچەوانەوە، كەواتە چۆن دەتوانین باسی دادپەروەری و یاساو دەستوور بكەین وبڕوامان بە بە بڕیارە ناجێگیرو نادادپەروەرەكانیان هەبێت، دادگاكان بۆ لەناوبردنی گەندەڵی و ستەم دامەزراون نەك بۆ ئەوەی چەند سیاسەتوانێك دەست لە جومگەكانی دەسەڵات وەربدەن، هیچ خێرێك لەو وڵاتەدا نییە كە سیاسەت دەست لەكاروباری دادوەری وەربدات.
ئەوەی مەبەستمە ئەوەیە كە بڕیاری دادگاكە بە نادەستووریی ریفراندۆم هیچ بەهایەكی یاسایی نییە، چونكە ریفراندۆمی كوردستان گوزارشت لە رای ملیۆنان خەڵك دەكات، بەڵام دادگاكە گوزارشت لە رای چەند كەسێك دەكات كە لەلایەن حكومەتێكی كاتییەوە دامەزراون و فەرمانبەری دەوڵەتی عێراقن، ریفراندۆم لە دادگای فیدڕاڵ گەورەترە، بۆیە نابێت دادگایەكی بچووك ریفراندۆمی نەتەوەیەكی مەزن هەڵوەشێنێتەوە، ئەم ریفراندۆمە بەڵگەنامەیەكی مێژووییە تا هەتایە دەمێنێت، ئەگەر ئەمڕۆ لەبەر هەلومەرجی سەختی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی و ئیقلیمی نەتوانین دەوڵەت رابگەیەنیین، ئەوا هەمیشە وەك بەڵگەنامەیەك بۆ نەوەكانی ئاییندە دەمێنێتەوە، تاكو دەوڵەتی سەربەخۆیان رابگەیەنن هەر كاتێك هەلومەرج و زەمینە لەبارو گونجاو بوو.