كاتێك دیموكراتی نەخۆش دەكەوێت.. ئایندەی ئازادی دەكەوێتە مەترسیەوە
فه‌رهاد محه‌مه‌د
كەواتە ئەم میژووە ئەوەمان پێدەڵێت، سیستمی لیبرال دیموكراتی بەرهەمی دەوڵەتی نەتەوەیی یان نیشتمانی ( Nation State)یە، كە ئەمیش بەرهەمی ریككەوتنی ویستفالیای ساڵی 1648 ، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا بیرمەندانی سیاسیی و سیسیولۆژی چۆن پێناسەی دەوڵەتیان كردووە؟ یان ئایا پێویستە سیفەتەكانی دەوڵەت چۆن بن بۆ ئەوەی سیستمی لیبرال دیموكراتی تێدا بونیاد بنرێت؟ سەبارەت بە پێناسەی دەوڵەت ، بیرمەندی گەورەی ئەڵمانی ماكس ڤیبەر دەڵێت: دەوڵەت بریتیە لە شەرعیەتی خوڵقاندنی هێز و شەرعیەتی بەكارهێنانی هێز بۆ پاراستنی خاكەكەی و پاراستنی سەقامگیری لە هەرەشەكانی ناوەوە و دەرەوە) ، ئەم پێناسەیەی ماكس ڤێبەر بۆ دەوڵەت و زەمینە رەخساندن بۆ دامەزراندنی سیستمی لیبرال دیموكراتی ، دوومەرجی گرنگمان وەك زەمینەی گونجاو بۆ دامەرزاندنی سیستمی لیبرال دیموكراتی بۆ ئاشكرا دەكات كە بریتین لە:
1- بەبێ دەوڵەتی نەتەوەیی نیشتمانی یان نەتەوەیی ، سیستمی لیبرال دیموكراتی بونیاد نانرێت و ئەگەر هەر هەوڵێكیش بۆ بونیادی ئەم سیستمە بخرێتە گەڕ بێجگە لە سیستمێكی دیموكراتی نەخۆش (Illiberal Democracy) كە دەكرێت پێی بگوترێت سیستمێكی دیموكراتی بەتاڵ، شتێكی دیكەی لێ بەرهەم نایەت.
2- دەوڵەتیش دەبێت ئەو دەوڵەتە بێت كە توانای ئەوەی هەبێت لە چوارچێوەی ریزگرتن لە گەلەكەی یان گەلانی ناو دەوڵەتەكەی ماف و ئازادییەكان بە یەكسانی وەك هاوڵاتی پلەیەك بۆ سەرجەم هاوڵاتیانی بەبێ جیاوازی دابین بكات ، ئەوجا ئەو دەوڵەتە دەبێتە زەمینەیەك بۆ ئەوەی بتوانرێت سیستمی دیموكراتی تێدا بونیاد بنیرێت.
ئەوجا بۆ ئەوەی ئەم سیستمە بەسەركەتوویی بمێنێتەوە و بتوانێت چالاكانە هەڵبسورێت و دووچاری لەبەریەكهەڵوەشانی سیاسی ( Political Decay) نەبێتەوە ، ئەوا فرانیسس فۆكۆیاما لە كتێبی ( لەبەریەكهەڵوەشانی سیستمی سیاسی) جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە ، ریگرتن لە بەریەكهەڵوەشانی سیاسی ، پێویستی بە بەرەوپێشەوەچوون يان پەرەپێدانی سیاسی هەیە، ئەم پرۆسەیەش پرۆسەیەكی سەربەخۆیە و پەیوەندی بە گەشەی ئابوری و كۆمەڵایەتیەوە نیە و پێش ئەوەی كیانێكی سیاسی ببێتە دیموكراتی پێویستە سیستمێكی سیاسیی هەبێت.
فۆكۆیاما لەم دەستیشانكردنە ووردەی بۆ پرۆسەی پەرەپێدانی سیاسی و جیاكردنەوەی لە گەشەی ئابوری و كۆمەڵایەتی ، مەبەستی ئەوەیە ئەو ڤایرۆسەی دەبێتە هۆكاری لەبەریەكهەڵوەشانی سیستمی سیاسی كە سیستمی لیبرال دیموكراتی دەكاتە سیستمی دیموكراتی نەخۆش و بەتاڵ ، لەهەموو سیستمە لیبرال دیموكراتیەكاندا بوونی هەیە، ئەگەر ئەم ڤایرۆسە لە رووسیا بریتی بێت لە بێ بایەخكردنی هەڵبژاردنەكان و قۆرخكردنی دەسەڵات ، ئەوا لەئەمریكا ئەم ڤایرۆسە بریتیە لەوەی كە دەسەتەبژێرێك كۆنترۆڵی حكومرانیان كردووە و یاساكان بۆ بەرژەوەندی خۆیان دەردەكەن، بەهەمان شێوە لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامیش، ڤایرۆسی لەبەر یەكهەڵوەشانی سیستمی سیاسی، نەبوونی ئەو دەوڵەتەیە كە بتوانێت سەقامگیری و مافی هاوڵاتیبوون بۆ خەڵكەكەی دابین بكات.
لاری دایمۆند كە ئەویش یەكێكە لەو بیرمەندانەی كار لەسەر دەوڵەت و دیموكراتی دەكات ، لەتوێژینەوەیەكدا سەبارەت بە نەبوونی ژینگەی دامەزراندنی سیستمی لیبرال دیموكراتی لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی بە گشتی و دەوڵەتانی عەرەبی بەتایبەتی ئەو پرسیارە دەكات، بۆچی لە سێ شەپۆلی گرنگی بڵاوبوونەوەی دیموكراتیدا ، ئەم باهۆزە هەموو دەوڵەتانی جیهانی گرتەوە بەڵام دەوڵەتانی عەرەبی بە تایبەتی و ئیسلامی بەگشتی نەگرتەوە؟ دایمۆند لەوەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێت ، كاتێك سەیری هەندێك لەدەوڵەتانی ئیسلامی دەكەین بۆ نموونە ( توركیا و مالیزیا) دەگەینە ئەو قەناعەتەی تارادەیەك ئیسلام ریگرنیە لە بونیادی سیستمی لیبرال دیموكراتی، بەڵام كاتێك سەیری دەوڵەتانی عەرەبی دەكەین ، دەگەینە ئەو قەناعەتەی كەلتوری عەرەبی هاودژی لەگەڵ ئەم سیستمە دروست بكات و نەتوانرێت لە ژینگەی كەلتوری عەرەبیدا سیستمی لیبرال دیموكراتی بونیاد بنرێت، ئەوەی پشتگیری لەم دەرەنجامەی دایمۆند دەكات ، راپەرینەكانی دەوڵەتانی عەرەبی یە لە ساڵی 2011 كە لەسەرەتادا ناویان لێنا بەهاری عەرەبی ، بەو مانایەی شەپۆلێكی تازەی دیموكراتی یەو ئەمجارەیان دەوڵەتانی عەرەبیش دەگرێتەوە، بەڵام ئەوە ماوەی 6 ساڵ بەسەر ئەو راپەرینانەدا تێدەپەرێت، نەك هەر ئەو دەوڵەتانە نەبوونە دەوڵەتێكی دیموكراتی ، بەڵكو شكستی بە كۆمەڵی تەواوی ئەو دەوڵەتانە، تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەراست و باكوری ئەفریقیای كردۆتە ناوچەیەكی فاشیل و ئێستا هەموو جیهان بەدوای ئەوەدا وێڵن، چۆن سەقامگیری و تەناهی بۆ ئەو ناوچەیە بگێرنەوە، بەڵام پێدەچێت هەوڵەكان بۆ گێرانەوەی سەقامگیری و تەناهی بۆ ئەم ناوچە شكستخواردووە ، پێویستی بە رێككەوتنێكی دیكەی هاوشێوەی ریككەوتنی ویستفاليای ساڵی 1648ی ئەورپا هەبێت كە بە دامەزراندنەوەی چەند دەوڵەتێكی نەتەوەیی هاوچەرخ كۆتاییان بەشەڕی 30 ساڵەی ئایینی هێنا و سەقامگیری بۆ ئەورپا گەرایەوە.
ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا لەدوای رووخانی دیواری بەرلین و هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشان، زۆر غرورانە گەیشتبووە ئەو قەناعەتەی كە دەتوانێت بەرێگەی كۆپی كردنەوەی دامەزراوەكانی رۆژئاواو پشتگیركردن لە ئەنجامدانی هەڵبژاردن ، سیستمی لیبرال دیموكراتی لە هەموو دەوڵەتانی جیهاندا پیادە بكات، بەڵام لە ساڵی 1996 و لە كاتی ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكانی دەوڵەتانی ناوچەی بەلكان و یوگسلافیای پێشوو، فەرید زەكەریا( سەرنووسەری ئەوكاتی گۆڤاری نیوزویك) وەك رۆژنامەنووسێك رووماڵی ئەو هەڵبژاردنانەی كردووە و لە توێژینەوەیەكدا كە لەساڵی 1997 بەناونیشانی ( لیبرال دیموكراتی و لیبرال دیموكراتی نەخۆش) لە گۆڤاری فۆرین ئەفێرز بڵاوی كردۆتەوە ئاماژە بەوە دەكات كاتێك ئاكامی سندوقەكانی دەنگدانمان بینی، من و ریچارد هۆلبرۆك ( نێردراوی ئەمریكای ئەوكات بۆ ناوچەی بەلكان) پێكەوە بووین كە سەیری ئاكامی سندوقەكانی دەنگدانمان كرد، بینیمان ئاكامی سندوقەكانی دەنگدان لەبری ئەوەی یەكبوون و یەكێتی لەنێوان گەلانی ئەو ناوچەیە دروست بكات، كەچی لیك دووركەوتنەوەی پیشاندەداین، بۆیە هەر ئەوكات بەسەرسورمانەوە پرسیمان ، ئایا بۆ دەبێت ئاكامی سندوقەكانی دەنگدان بەم شێوەیە بێت؟ بۆیە لەم ئاكامەوە گەیشتمە ئەو قەناعەتەی ئەگەر هەڵبژاردن لە زەمینەیەكی لەباردا نەكرێت، كە تیایدا دەوڵەت لەسەر بنەمای رێزگرتنی پێكهاتەكانی سەقامگیری و تەناهی دابین نەكردبێت، ئەوا لەبری ئەوەی سیستمی لیبرال دیموكراتی بەرهەم بێت، سیستمی لیبرال دیموكراتی نەخۆش یان بەتاڵی لێ دروست دەبێت.
لەكۆی ئەم دێرانە ئەوە بەرجەستە دەبێت كە بونیادی سیستمی لیبرال دیموكراتی پێش هەموو شت پێویستی بە دەڵەوتە، ئەو دەوڵەتەش دەبێت توانای دابینكردنی سەقامگیری هەبێت، كاتێك سەقامگیر بگۆرێت بۆ ناسەقامگیری، یان لایەنە سیاسیەكانی ناو پرۆسەی سیاسی هەوڵەكانیان بۆ ئەوە بێت ناسەقامگیری سیاسی دروست بكەن، ئەوا لەو حاڵەتە سیستمی دیموكراتی دەبێتە سیستمێكی نەخۆش و سیستمەكە شەرعیەت و ئەهلیەتی نامێێنت و بۆ راستكردنەوەی سیستەمە سیاسیەكەش بیجگە لە هەوڵدان بۆ گێرانەوەی سەقامگیری سیاسی و بروابوونی حزبەكانی ناو پرۆسەی سیاسیەكە بە گرنگی و بایەخی سەقامگیری بۆ بونیادی دیموكراتی، ئەوا سیستمی دیموكراتی دەبێتە پاشاگەردانی و بۆ ئەم حاڵەتەش لەوانەیە نموونەی حەماس لە فەلەستین نموونەیەك بێت لە جێگەی خۆیدا بێت.
