هەفتەیەك پێش ئێستاو لە 34ـەمین ساڵوەگەڕی كۆمەڵكوژیی (8000) بارزانیدا، سەرۆك مسعود بارزانی ئاماژەی بەوە كرد كە تەنیا دەرمان، بۆ ئەوەی جارێكی دیكە ئەنفال و ژینۆساید دووبارە نەبنەوە، (سەربەخۆیی كوردستان)ـە.
ئەم قسەیەی بەڕێزیان، بنەمایەكی وردو لۆژیكانەیەی هەیە. هەموو ئەو نەتەوەو گەلانەی لە مێژوودا تاوانی ژینۆسایدیان بەرامبەر ئەنجام دراوە، تەنیا بە دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ لە مەترسی و هەڕەشەی دووبارەبوونەوەی ئەم تاوانە دژ بە مرۆڤایەتییە رزگاریان بووە.
سەدەی بیستەم لەمێژووی مرۆڤایەتیدا بە سەدەی ژینۆسایدكردنی گەلان لەقەڵەم دەدرێت، بە نموونە كۆمەڵكوژیی (ئەرمەن 1915، جوو1941-1945، كەمبۆدیا 1975، گەلی كوردستان لە 1979- 1988، رواندا 1994، سربنیتسا 1995) بەڵام نەتەوەی كوردو گەلی كوردستان لەبەر ئەوەی نەیتوانیوە دەوڵەتی سەربەخۆ دابمەزرێنێت، تاكە گەل و نەتەوەیە كە لە هەردوو سەدەی بیست و بیست و یەكدا ژینۆسایدی دەرهەق كراوە، هەتا ئێستاش مەترسیی دووبارە بوونەوەی ژینۆسایدی بە چەندین شێوازی جیاواز لەسەرەو لەو كاتەوەش كە لەلایەن حزبە سیاسییەكانی كوردستانەوە رۆژی ئەنجامدانی ریفراندۆم دەستنیشانكراوە، گوێبیستی چەندین هەڕەشە و گوڕەشە دەبینەوە كە لەلایەن كەسانی وەك نوری مالیكی و سەركردەكانی حەشدی شەعبییەوە دژی كوردستان دەدرێن.
بەپێی ئەو بەدواداچوون و لێكۆڵینەوانەی وەك ئەكادیمییەك لەم بوارە پێوەی خەریكم، خاڵی دەستپێك بۆ رێگرتن لە دووبارەنەبوونەوەی تاوانی ژینۆساید لەوە دەستپێدەكات كە بزانین ئەو هۆكارانە چین دەبنە هۆكاری ئەوەی تاوانی ژینۆساید دژی گەل و نەتەوەیەك ئەنجام بدرێت؟ دیارە هەموو ئەو ئەكادیمی و توێژەرانەی لەسەر ئاستی جیهان، توێژینەوەیان لەسەر ئەم پرسە كردووە، لەسەر چەند هۆكارێكی بنەڕەتی هاوڕان كە دەبێتە هۆكاری ئەنجامدانی تاوانی ژینۆساید، ئەوانیش بریتین لە: (شۆڤێنیەتی قەومی، دەمارگیریی مەزهەبی و ئایینی، غرووری نەتەوەی سەردەست و بە كەم سەیركردنی نەتەوەی بن دەست.)
ئەگەر سەرنجی هەریەك لەم هۆكارانە بدەین كە بوونە هۆكاری ئەنجامدانی ژینۆساید دژی نەتەوەو گەلانی جیهان و، پاشان تەنیا وەك نموونە بەراوردی بارودۆخی ئەم بەشەی كوردستان لە ناو بارودۆخی سیاسیی عێراقدا بكەین، ئەوا دەگەینە ئەو دەرەنجامەی كە نەك تەنیا یەكێك لە فاكتەرەكانی مەترسیی دووبارەبوونەوەی ژینۆساید دژی گەلی كوردستان لە عێراقدا بوونی هەیە، بەڵكو هەموو فاكتەرەكان پێكەوە هەر لە (شۆڤێنیەتی قەومیی عەرەبی و دەمارگیریی ئایینی و مەزهەبی و غرووری نەتەوەی سەردەست و بە كەم سەیركردنی گەلی كوردستان) هەموویان پێكەوە بوونیان هەیە و تەنیا رێگەیەكیش بۆ ئەوەی كۆی ئەم فاكتەرانە نەهێڵین و زامنی ئایندەیەكی گەش بۆ نەتەوەی خۆمان بكەین، ئەوەیە كە دەبێت ئێمەش وەك گەل و نەتەوەكانی جیهان بەگشتی و ئەو گەل و نەتەوانەی دووچاری تاوانی ژینۆساید بوونەوە، بڕیاری خۆمان بدەین و هەوڵەكانمان بۆ سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان یەكبخەین.
مێژووی شۆڕشەكانی كوردستان پەند و وانەی گەلێك مەزنیان فێركردووین، لەو كاتەوەی كە شۆڕشی كوردستان بۆ رزگاری و سەربەخۆیی دەستی پێكردووە، ئامانجی داگیركەران ئەوە بووە كە بەهەر شێوەیەك بۆیان دەگونجێ و بۆیان كرابێت، شۆڕشەكانی كوردستان دابمركێننەوە، بەڵام كاتێك نەیانتوانیوە چۆك بە ئیرادەی خەڵكی كوردستان بۆ رزگاری و سەربەخۆیی دابدەن، پەنایان بۆ كۆمەڵكوژی و ژینۆساید بە دڕندانەترین شێواز بردووە و بەچەندان شێوە هەوڵی كۆمەڵكوژی و ژینۆسایدكردنیان داوە بە بەكارهێنانی گازی كیمیایی و ئەنفال و زیندەبەچاڵكردنی سەدان هەزار كەسی نەتەوەكەمان، هەروەك ئەوەی لە ئەنفالكردنی كوردانی فەیلی و بارزانییەكان و پاشان بەكارهێنانی بۆمبی كیمیایی لە شێخ وەسان و دواتر لە هەڵەبجە و تەواوی كوردستان و لە مەش خراپتر هەڵمەتە بەدناوەكانی ئەنفالە لە ساڵی 1988 كە نزیكەی 182هەزار كوردیان بە زیندوویی لە بیابانەكانی باشووری عێراقدا خستە ژێر خاكەوە.
ئەمە تەنیا ئەو تاوانانەیە كە لەسەدەی بیستەم دژی گەلی كوردستان ئەنجام دراون، بۆیە پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە ئەو ئایدیۆلۆژیەتەی لە پشتی ئەم ئەقڵییەتە شۆڤێنییەوەیە و دەبێتە هۆكاری ئەوەی ئەم تاوانە گەورەیە دژی نەتەوەیەك ئەنجام بدات چییە؟ بێگومان ئەوە ئایدیۆلۆژیەتی حزبی بەعس بووە كە میشیل ئەفلەقی دامەزرێنەری ئەم حزبە لەسەر بنەمای هەژموون و باڵادەستیی قەومی عروبی پرۆگرامی حزبەكەی داڕشتووە، هەروەك چۆن هیتلەریش وەك لە كتێبی (كفاحی) ئاماژەی پێكردووە، ئایدیۆلۆژیەتی نازی لەسەر بنەمای هەژموون و باڵادەستیی رەگەزی ئاری داڕشتووە .
لەدوای ساڵی 2003 و بەشداری هەرێمی كوردستان لە پرۆسەی ئازادكردنی عێراق و رووخانی رژێمی بەعس و سەدام حوسێن، سەركردایەتی سیاسیی كوردستان خۆی كردە بەشێك لەدووبارە بونیادنانەوەی (عێراقێكی تازە)، ئەمەش بەو مانایەی دەوڵەتی عێراق بە جۆرێك بونیاد بنرێتەوە، كە هەموو ئەو فاكتەرانەی دەبنە هۆكاری مەترسی بۆ سەر نەتەوە و پێكهاتە جیاوازەكان، ریشەكێش بكرێت و هەمووان پێكەوە لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی دیموكراتی و پەرلەمانی و فرەییدا، بە شێوەیەكی ئارەزوومەندانە پێكەوە بژین، بەڵام هەر لەسەرەتاوە جارێكیتر بەهۆی زاڵبوونی ئەقڵییەتی شۆڤێنیی عەرەبی و سیاسەتی مەزهەبگەرایی هەموو هەوڵی خۆیان خستەگەڕ بۆ ئەوەی بەشێك لەو بڕگەو ماددە دەستوورییانەی كە پەیوەندی بە مافی گەلی كوردستانەوە هەبوو، بەتایبەتی ماددەی 140 پشتگوێ بخەن و جێبەجێی نەكەن. پاشان كەوتنە هەوڵی ئەوەی كە هێزی پێشمەرگەی كوردستان نەمێنێت، كە ئەمەیان بۆ نەچووەسەر، هەوڵیان دا، وەك بەشێك لە سیستمی بەرگری عێراق مامەڵە لەگەڵ هێزی پێشمەرگە نەكەن و جیا لەوەی مووچە و بودجەی پێشمەرگە نەدرا، لەهەمانكاتدا ئابڵۆقەی چەك و پێداویستیی لۆجیستیشیان خستەسەر پێشمەرگە بۆ ئەوەی نەبێتە ئەو هێزەی بتوانێت بەرگری لە كوردستان بكات، ئەم سیاسەتە دژی هێزی پێشمەرگە لە ماوەی ساڵانی 2003-2011 درێژەی هەبوو، بەڵام پاش ئەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق كشانەوە و دەسەڵاتی رەها كەوتە دەستی عەرەبی شیعە و نوری مالیكی، هەنگاوی یەكەمی بیركردنەوە بوو لە بەكارهێنانی هێزی سەربازی بۆ دووبارە داگیركردنەوەی كوردستان و رووخانی حكومەتی هەرێمی كوردستان. كە ئەمەی بۆ نەچووەسەر، لە سەرەتای 2014 بە فەرمانی شەخسی سەرۆك وەزیرانی ئەوكات بودجە و مووچەی كوردستان بڕاو ئێستاشی لەگەڵدا بێت هەر بڕاوە.
لەبەرامبەر عەرەبی سوننەی عێراق و بۆ چەسپاندنی هەژموونی شیعەگەرایی بەسەر ناوەڕاست و باشووری عێراقدا، دیسان سیاسەتێكی زۆر توندی مەزهەبگەرایی شیعە پیادەكرا، كە ئەم سیاسەتە بووە هۆكاری سەرهەڵدانی رێكخراوی تیرۆریستی داعش و لەمەش زیاتر وەك تۆڵەسەندنەوەیەكی عەرەبی سوننە لە سیاسەتە توندەكانی حكومەتی ناوەندی، لە دەوری رێكخراوی داعش كۆبوونەوەو لە حوزەیرانی 2014 پاش ئەوەی هێزە عێراقییەكان شكان و موسڵیان تەسلیمی داعش كرد، ئەوە بوو داعش دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی لە عێراق و سووریا راگەیاند.
كەواتە سەرهەڵدانی رێكخراوی تیرۆریستی داعش و پاشان دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی دەرهاویشتەی دەمارگیریی مەزهەبگەرایی نێوان شیعە و سوننەیە، بەڵام ئەم دەرهاویشتەیە بۆ كوردستان بووە بەڵایەكی گەورە و بووینە دراوسێی دەوڵەتێكی تیرۆریستی و دڕندەی ئەوتۆ كە بووە هەڕەشە لەسەر ئاشتی و ئاسایشی نەك تەنیا كوردستان و ناوچەكە، بەڵكو بووە هەڕەشە لەسەر ئاشتی و ئاسایشی جیهانیش.
ئەگەر لێرەوە سەیری ئاستی دەمارگیریی مەزهەبگەرایی نێوان عەرەبی شیعە و سوننە بكەین كە تاچ ئاستێك دژی یەكترین و چۆن لەبەرامبەر یەكتری شەڕی نامرۆڤانە و خوێناوی دەكەن و چی بە یەكتری دەكەن، بەڵام داعشیش بوونی كیانێكی سەربەخۆی كوردستانی وەك مەترسی بۆ خۆی لە قەڵەم دا و پێش ئەوەی حیسابی خۆی لەگەڵ شیعە یەكلایی بكاتەوە، بیری لە پەلاماردانی كوردستان كردەوە، ئەوە بوو لە ئابی 2014 هێرشی كردە سەر كوردستان و گەورەترین تاوانی دژەمرۆڤایەتی و دڕندانەی لە ژێر پەردەی ئاییندا دژی خوشك و براكانمان لە كوردانی ئێزیدی ئەنجام دا، ئەوەشی زامی ژینۆسایدی كوردانی ئێزیدی قووڵتر دەكاتەوە، ئەوەیە بەشێكی زۆری عەرەبە سوننەكانی ئەو گوندانەی لە دەوروبەری دەڤەری شنگالن، هاوكاری داعشیان كردو كارەساتەكەیان قورستر كرد.
ئێستاش كە لە سەروبەندی كۆتاییهاتنی شەڕی داعشین و نزیكەی 2000 شەهید و زیاتر لە 10 هەزار بریندارمان هەیە و هەتا ئێستاش پێشمەرگە قارەمانەكانی كوردستان لەبەرەكانی شەڕی دژی داعش شەهید و بریندار دەبن، بەڵام دیسان دەبینین جارێكی دیكە هێزەكانی حەشدی شەعبی و بەشی هەرە زۆری لایەنە سیاسییەكانی شیعە نەك هەر تەنیا لەسەر ئەنجامدانی ریفراندۆم و سەربەخۆیی هەڕەشەمان لێدەكەن، بەڵكو ئەگەر بەوردی لەسەر هەڕەشەكانیان هەڵوەستەیەكی ورد بكەین، راشكاوانە پێمان دەڵێن: (ئەوەی داعش نەیتوانی بە كوردستانی بكات، ئەوان تەواوی دەكەن.)
ئەم واقیعە پێمان دەڵێت: بەهیچ شێوەیەك ئەقڵییەتی شۆڤێنیی عەرەبی عێراق، ئەوجا سوننە بێت، یان شیعە، یان لەناو خۆیاندا تا سەرئێسقان دژی یەكتر بن و یەكتری سەر ببڕن، ئەوا كە هاتە سەر پرسی مافەكانی گەلی كوردستان و سەربەخۆیی كوردستان، یەك هەڵوێستیان هەیە.
سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان بە درێژایی سەدەی رابردوو، لە سەدەی بیست و یەكەمیشدا لە 2003وە تا ئێستا، زۆر هەوڵیداوە بە شەڕ و دیالۆگ ئەو ئەقڵییەتە شۆڤێنییە عەرەبییە و ئەو دەمارگیرییە مەزهەبگەرایە بگۆڕێت، بەڵام ئاكامەكەی ئەوەیە كە ئێستا دەیبینین و پێمان دەڵێن ئەو ئەقڵییەتە گۆڕانكاری بەسەردا نایەت، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر بە دیالۆگ و دانوستاندن، عەرەبی عێراق بە شیعە و سوننەوە ئامادە نەبن ئەو دەستوورە جێبەجێ بكەن كە لە دوای ساڵی 2005 و بە حیساب بۆ بونیادنانەوەی عێراقێكی تازە خۆیان دەنگیان پێداوە، ئەمە مانای ئەوەیە تەنانەت بۆ جێبەجێكردنی ئەو دەستوورەی عێراقیش مەترسی شەڕێكی دیكەمان لەبەردەمدایە، بۆیە سەرۆك مسعود بارزانی زۆر وردبینانە ئەم مەترسییەی رەچاو كردووەو بەئاشكرا بەهەموو گەلی كوردستانی راگەیاندووە: «ئەگەر جارێكی دیكە ناچاربین لەپێناوی مافەكانی گەلی كوردستاندا قوربانی بدەین، ئەو قوربانییە بۆ سەربەخۆیی كوردستان دەدەین.» ئەم پەیامە راشكاوەی سەرۆك مانای ئەوەیە دەبێت ئەم جارە قوربانی بۆ ئەوە بدەین كە رەگ و ریشەی هەموو ئەو فاكتەرانە هەڵبكێشین كە دەبنە مەترسی لەسەر ئەوەی جارێكی دیكە گەلی كوردستان رووبەڕووی كۆمەڵكوژی و ژینۆساید بكاتەوە و تەنیا رێگەش ئەنجامدانی ریفراندۆم و تەواوكردنی هەنگاوەكانی سەربەخۆیی كوردستانە.
سەبارەت بەم پرسە چارەنووسسازە ئەگەر قسەیەك لەسەر بەرەی ناوخۆیی و یەكڕیزی و یەكدەنگیی گەلی كوردستان بكەین، ئەوا گومان لەوەدا نییە كە خەڵكی كوردستان بە جیاوازیی نەتەوەو ئایینەوە لەسەر ریفراندۆم و سەربەخۆیی یەكدەنگە، بەڵام بەرژەوەندیی حزبی و دەستی ئەملاوئەولا وایكردووە ئەم یەكڕیزی و یەكدەنگییە لەناو حزبەكانی كوردستاندا بەو ئاستە رەنگدانەوەی نەبێت و گوێبیستی هەندێك دەنگی نەشاز دەبین كە لە میدیا و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بانگەشە لە دژی ریفراندۆم و سەربەخۆیی دەكەن، ئەمەش بە شێوەیەكی راشكاوانە نا، بەڵكو بە بیانووی جۆراوجۆر وەك ئەوەی (كاتی نییە، یان ئەگەر ئەم هەنگاوە هەڵبگرین، گەمارۆ دەدرێین و مەترسی دەكەوێتە سەرمان و ...)، لەسەر ئەم قسە و بانگەشە شەرمنانە ئەو پرسیارە دروست دەبێت، ئایا ئەگەر ئێمە ریفراندۆم ئەنجام نەدەین و هەنگاو بۆ سەربەخۆیی هەڵنەگرین، ئێمە هیچ مەترسییەكمان لەسەر نییە، یان رووبەڕووی هیچ مەترسییەكی دیكە نابینەوە؟ یان لەو كاتەوەی بڕیاری دیاریكردنی رۆژی ریفراندۆم دراوە، ئایا حكومەتی عێراق، حزب و لایەنە سیاسییەكانی شیعە و تەنانەت مەرجەعییەتی شیعەی عێراقیش، دەستپێشخەرییەكیان كردووە، بۆ ئەوەی بۆ گەلی كوردستانی بسەلمێنن ئامادەن ئەقڵییەتی خۆیان بگۆڕن و دان بە تەواوی ئەو مافانەدا بنێن كە دەستووری عێراق و ئەمری واقیعی دوای تێكشكاندنی داعش لەسەر ئەرز دروستی كردووە؟ وەڵامی ئەم پرسیارانە گەلی كوردستان لە 25ی ئەیلوولی داهاتوو بە بەڵێ بۆ سەربەخۆیی كوردستان دەیداتەوە.