پڕۆژەی سەدرییەكان بۆ دوای ئازادكردنی موسڵ
June 19, 2017
وتار و بیروڕا
بەڵام پڕۆژەی موقتەدا سەدر كە لە 20ی شوباتی 2017 پێشكەشی كرد و بریتییە لە بیست و نۆ خاڵ، دژی پڕۆژەی زۆرینەی سیاسیی دەوڵەتی یاسایە و ركابەری پڕۆژەی زۆرینەی نیشتمانیی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامییە، ئەم پڕۆژەیە لە هەردووكیان باشترە، چونكە مۆركی نیشتمانی و مەدەنی و تەوافوقی تێدایە، رەنگە تێبینیشمان لەسەری هەبێت، پێویستە لایەنە سیاسیەكان پشتگیریی بكەن و سەرنجی لەسەر بدەن تا ببێتە پڕۆژەیەكی نیشتمانیی بەهێز، چونكە ئامانج رزگاركردنی عێراقە لەو قەیرانە و ئەو تەنگژە سیاسییەی كە پرۆسەی سیاسیی بە لا ڕێدا بردووە، رەنگە بەردەوامبوونی ئەو پرۆسەیە بەم رێگا بێ سەروبەرییە هاوبەشانی سیاسیی وا لێ بكات چاوبخشێننەوە بە هەڵوێست و بەشداریی سیاسییان، رەنگە پڕۆژەی دیكە پێشكەش بكەن، وەك فیدڕاڵیی پارێزگای سوننەكان، كە زۆرینەی سوننە لە گوتارە سیاسییەكانیاندا بۆ قۆناخی دوای داعش باسی دەكەن، كوردیش هاندەدات كە كۆنفیدڕالی بخاتە روو، واتا سەربەخۆیی بە شێوەی تەوافوقی لەنێوان بەغداو هەولێر، سەرۆك بارزانی باسی ئەوەی كرد كە بابەتی سەربەخۆیی ناوخۆییە لەنێوان هەولێرو بەغدا، پەیوەندیی بە توركیاو ئێرانەوە نییە، رێكەوتن كراوە لە هەولێر كە لیژنەیەكی سیاسی پێكبێت بۆ گفتوگۆكردنی ئەو دۆسێیە بە راشكاوییەوە، پێموایە پڕۆژەكەی دەوڵەتی یاسا یەكێتیی عێراق تێكدەدات و پڕۆسەی سیاسی لەبەین دەبات، لەو حاڵەتەدا پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەڵبژاردنەكانی 2018 بەشداری ناكات، چونكە هیچ پڕۆژەیەكی بەدیلی توافوقی سیاسی قبوڵ ناكرێت، لەبەر ئەوەی عێراق دەوڵەتی پێكهاتەو ئایین و نەتەوەكانە، ناكرێ ئەو فرەڕەنگییە بە پاساوی پێكهێنانی حكومەتێكی بەهێز تێكبدرێت، دیارە پاساوەكە ئەوەیە كە حكومەتێكی تایفەگەریی مەزهەبی درووست بكرێت و چەند كەسێكیش لە پێكهاتەكانی تێدا بێت كە لە شەقامی عێراقیدا ناسراون و پیاوی دەوڵەتی یاسان، بەڵام پڕۆژەی زۆرینەی نیشتمانی مایەی قبووڵە، بەڵام لە راستیدا سەركەوتن بەدەست ناهێنێت، لەبەرئەوەی دژایەتییەكی بەهێزی هەیە، دوایە ئەو ئەنجومەنە خەریكە قورسایی سیاسی و جەماوەریی لەدەستدەدات.
بەڵام پڕۆژەكەی موقتەدا سەدر رەنگە رێگە لە دابەشبوونی عێراق بگرێت، چونكە زۆرینەی كوردو سوننە پێیان باشە، لە راستیدا دوو دژە هاوپەیمانی لە ئارادان پێش هەڵبژاردنەكانی داهاتوو، هاوپەیمانیی زۆرینەی سیاسیی مالیكی و هاوپەیمانیی دەوڵەتی مەدەنی كە دژی مالیكین، پڕۆژەكەی سەدر پشتگیریی لە دەوڵەتی مەدەنی دەكات، هەروەها سیستانیش پشتگیریی لەو پڕۆژەیە دەكات.
با خاڵ بەخاڵ بێینە سەر پڕۆژەی سەدرییەكان و كۆمینت نووسین ئەگەر پێویست بوو:
لە پێشەكی پڕۆژەكەدا سەدر دەڵێت: ئەو شتە گرنگانە دەخەینە بەردەستتان، وەك چارەسەری سەرەتایی ئیحتواكردنی ئەو دۆخە ئەمنی و خزمەتگوزاری و مرۆییە بۆ دوای رزگاركردنی ناوچە زەوتكراوەكان بە گشتی و موسڵ بەتایبەتی، بۆ ئەوەی مەترسیی دووربخەینەوەو رێگە بە دوژمنان نەدەین عێراق تووشی هەرەس بكەن، ئەمەش خاڵەكانە:
یەكەم: دەستپێشخەری بۆ كردنەوەی سەندوقێكی نێودەوڵەتی بۆ پشتگیریی هەڵمەتی ئاوەدانكردنەوە لە هەموو ناوچە زەرەرمەندەكانی عێراق، نەك تەنیا ناوچە ئازادكراوەكان بە سەرپەرشتیی حكومەت، ئەم خاڵە سوننەی نیگەران كرد، چونكە ئەولەویەت دەبێ بۆ ناوچە ئازادكراوەكان بێت نەك زیان لێ كەوتووەكان، بۆ ئەوەی ئاوارەكان بگەڕێنەوە، ئەم پرۆسەیەش چەند ساڵێك دەخایەنێت و دەبێتە كۆسپ لەبەردەم گەڕانەوەی ئاوارەكان.
دووەم: پێویستە هاوكاریی پێویست بە خێرایی بە رێگەی سوپای عێراقی بگاتە زیان لێكەوتووانی ئەو ناوچانە، ئەم بڕگەیە تەنیا باسی سوپای عێراق دەكات، چونكە هەندێ میلیشیای چەكدار بە ئاشكرا خراپەكارییان كردووەو یارمەتییان نەگەیاندۆتە زەرەرمەندان.
سێیەم: پێویستە شانەیەكی نێودەوڵەتی پێكبهێنرێت تایبەت بە مافی مرۆڤ و كەمایەتییەكان بۆ ئەوەی سەرپەرشتیی لابردنی پێشێلكارییەكان و دەستدرێژییەكانی تایفەگەری و ئیتنی بكات بە هەماهەنگی لەگەڵ لایەنە حكومی و پەرلەمانییەكان، دیارە بەڵگەی ئەوەیە كە میلیشیا چەكدارەكان تاوانی زۆری نامرۆییان ئەنجامداوە.
چوارەم: پێویستە لیژنەیەك پێكبهێنرێت بۆ فریاگوزاریی عێراقی بە هاوكاری لەگەڵ لایەنە مرۆییەكانی وەك مانگی سوور و هی دیكە بۆ گەیشتن بەو شوێنانەی بە راستی مەینەتییان تێدایە.
پێنجەم: پێویستە سوپای عێراق و هێزە ئەمنییەكان بە تەنیا لەو شوێنانە جێگیربن كە رزگاركراون یان لە ناوچە جێناكۆكەكان.
لەم خاڵەدا پڕۆژەكە گرنگی بە سوپای عێراق دەدات و ئاماژە بە حەشدی شەعبی نەكردووە، چونكە لە شەقامی شیعی و سوننی و كوردی ترسێك هەیە لە زیادبوونی هەژموونی حەشدی شەعبی، بەتایبەتیش وتەبێژ بە ناوی كەتائبی خوراسانی كە یەكێكە لە سەركردەكانی حەشد دەڵێت: ئێمە پایەندی بڕیارەكانی سەرۆك وەزیران نابین، یەكێكی دیكە دەڵێت: داوا دەكرێت حەشد لە زانكۆكان ئامادەیی زۆری هەبێت، حەیدەر عەبادیش دەڵێت: 60%ی حەشدی شەعبی بندیوارن، بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو ئامادەكراون، بۆیە سەدر لەم قۆناخەی دوای داعش تەركیز لەسەر سوپای عێراق دەكات، چونكە حەشدی شەعبی لە قۆناخێكی كاتی دامەزراوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش و لە حەشدێكی سەربازیی میللییەوە بوو بە حەشدێكی سیاسی، رەنگە لە هەڵبژاردنی داهاتوودا ببێتە فراكسیۆنێكی بەهێزی پەرلەمانی عێراق.
شەشەم: پێویستە گفتوگۆیەكی جیددی و كارا لەگەڵ لایەنەكان لە كوردستان دەست پێبكرێت بۆ گەیشتن بە چارەسەر كە سوودی بۆ واقیعی عێراق و گەلەكەی هەبێت و لارییش نییە ئەگەر بە چاودێریی نێودەوڵەتی بێت.
موقتەدا سەدر بە قووڵیی دەركی بە ناكۆكییەكانی نێوان بەغداو هەولێر كردووە، لە راستیدا وەك ناكۆكیی نێوان دوو دەوڵەتی سەربەخۆیە، بۆیە داوای ئەو گفتوگۆیە لەگەڵ كوردستان دەكات، كە داوای نێو دەوڵەتیشی كردووە لەبەر ئەوەیە كە متمانە لە نێوان هەردوو لادا نییە، هەولێر هەمیشە ئامادەیە بۆ گفتوگۆ، سەردانەكانی ئەو شاندانەی كوردستان بۆ بەغدا بەڵگەی جیددییەتی هەولێرە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، كاتێكیش بەڕێز نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتی كوردستان هاتە بەغدا گوتی: هاتووین بۆ چارەسەر، بەڵام بە تێپەڕبوونی كات دەركەوت كە ئیرادەیەكی بەهێز ناهێڵێت هەردوولادا پێكبێن.
حەوتەم: هەوڵی بەردەوام لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی لەپێناو كۆتاییهێنان بە قەیرانی دەستتێوەردانی توركیا، لە رێی دیبلۆماسی و رێچكە دەستووریی و یاساییەكانی دەوڵەت. سەدر بە راشكاوی ئاماژەی بە دەسستتێوەردانی توركیا كردووە، بەڵام ئاماژەی بە چارەسەریی سەربازی نەكردووە، دەبوو سەدر ئاماژەی بە دەستتێوەردانی ئێرانیشی بكردایە لە عێراق، چونكە لایەنگرانی ئەو پێشتر لە گۆڕەپانی تەحریری بەغدا دروشمی (ئێران بۆ دەرەوە)یان دەگوتەوە، رەنگە لەبەرهەندێ هۆكاری لۆژیكی بێت كە سەدر باسی نەكردووە.
هەشتەم: پێویستە كاربكرێت بۆ دانانی ستراتیژییەتێكی تەواو بۆ دۆزینەوەی هەلی كار بۆ هەموو موجاهیدە قارەمانەكان ئەوانەی شوێن پەنجەیان لە پرۆسەكانی ئازادكردندا دیارە.
نۆیەم: هەوڵی بەردەوام بۆ تێكەڵكردنی چەكدارە پابەندبووەكان لە حەشدی شەعبی لەگەڵ هێزە ئەمنییەكان بە مەرجێ ئەو هێزانە بێلایەنی و هێزی خۆیان بپارێزن ئەویش بە دەركردنی سیستەمێكی تایبەت.
موقتەدا سەدر لەم بڕگەیەدا ناڕاشكاوانە داوای هەڵوەشاندنەوەی حەشدی شەعبی دەكات بە تێكەڵكردنی لەگەڵ هێزە ئەمنییەكان، چونكە بۆتە دەستەیەكی سەربەخۆ و لەژێر فەرمانی سەرۆك وەزیراندایە، بەپێی ئەو یاسایەی تەنیا شیعە دەنگی بۆ دا، دواتر بووە هۆی تووڕەبوونی سوننە، دیارە سەدر دەیەوێت پێش هەڵبژاردنەكان سوننە رازی بكات.
دەیەم: لەسەر حكومەتی عێراق پێویستە داوای دەرچوونی هەموو هێزە داگیركارەكان لە خاكی عێراق بكات، تەنانەت دۆستەكانیش، بۆ پاراستنی هەیبەت و سەروەریی دەوڵەت.
لەم خاڵەدا بە ئاشكرا داوای دەرچوونی هەموو هێزە داگیركارەكان دەكات بێ جیاوازی، چونكە هەیبەتی دەوڵەتیان رووخاندووەو سەروەریی عێراقیان پێشێلكردووە، لەبەر ئەوەی بە ئاشكرا دەستتێوەردانی دەرەكیی دیارە و میلیشیای چەكداریی لە شەقامەكانی پایتەخت دەبینرێن، هاوكات دوژمنایەتیی عەشایری لە باشوور هەیە.
یازدەیەم: كاركردن بۆ كردنەوەی دەرگای گفتوگۆ لەلایەن ناوەندە میللییەكانەوە لە ریش سپی و پیاوماقووڵ و سەرۆك عەشیرەتەكان بۆ نەهێشتنی گرژییەكانی تایفەگەری، ئەم بڕگەیە شێوەی بڕگەی سێیەمە، بەڵام بەشداریكردنی لایەنە میللیییەكان و سەرۆك عشیرەتەكانی بۆ زیادكراوە.
دوازدەیەم: پێویستە گفتوگۆی سیاسیی جددی و كارا هەر بەردەوام بێت بۆ پاراستنی یەكێتیی و ئاسایش و سەروەریی عێراق نەك هەر لەسەر ئاستی سیاسی بەڵكو گشتگیرتر.
سێزدەیەم: پێویستە سنوورەكانی عێراق تەنیا لە رێی سوپای عێراق و پاسەوانی سنوورەوە بپارێزرێن.
چواردەیەم: كردنەوەی خولی پەروەردەیی و رۆشنبیری لە ناوچە ئازاكرداوەكان بۆ نەهێشتنی نیگەرانی و ترس و دوورخستنەوەی فیكریی توندڕۆیی و مەترسیی تایفەگەری و دانانی بەرنامەیەكی تەواوی پەروەردەیی و رۆشنبیری و كۆمەڵایەتی بۆ لەناوبردنی هزری توندڕۆیی.
پازدەیەم: كردنەوەی دەرگای گفتوگۆی سەرتاسەری بۆ ئاشتبوونەوەی نیشتمانی بەپێی ئەم مەرجانە:
أ- نابێت گفتوگۆ تەنیا تایبەت بێت بە چینە سیاسییەكان، بەڵكو دەبێ بۆ ئاشتەوایی نیشتمانی و میللی بێت و هەموو ئایین و ئایینزاو كەمایەتی و بۆچوونەكان بگرێتەوە بە چاودێریی زانایان، لەم خاڵەدا موقتەدا مەرجێكی تازەی داناوە بۆ گفتوگۆ، ئەویش ئەوەیە كە دەبێ بە چاودێریی زانایان بێت، پرسیاركە ئەوەیە، ئەو زانایانە كێن؟ بۆیە ئەو زیادەیە پێویست نییە، چونكە زانایان خۆیان دابەشبوونە، هەندێ جار خۆیان هۆكاری پەرتبوونی خەڵكی عێراقن.
ب- بەمەرجێ بەعس و تیرۆر نەگرێتەوە.
ج- نابێ لەسەر بنەماكانی هەڵبژاردنی سیاسی بێت، بەڵكو دەبێ لەسەر بنەمای پێگەی میللی و كۆمەڵایەتی بێت.
شازدەیەم: كۆكردنەوەی چەكی پەرش وبڵاو لە عێراق و رادەستكردنەوەی بە دەوڵەت بە میكانیزمی روون و ئاشكرا لەگەڵ پاراستنی هەیبەتی جیهادو مقاوەمەت، لێرەدا بە ئاشكرا داوای ئەوە دەكات كە چەك تەنیا بە دەست دەوڵەتەوە بێت، چونكە پاشاگەردانییەك هەیە لە بڵاوبوونەوەی لە رادەبەدەری چەك، دیاردەی چەكداریش هەیبەتی دەوڵەتی نەهێشتووەو كۆمەڵگەی عێراقی دووچاری ترس و دڵەڕاوكێ كردووە.
حەڤدەیەم: پێویستە كاربكرێت بۆ پاككردنەوەی دەزگای ئەمن لەو كەسانەی كە گوێڕایەڵ نین و دانانی یاسای توند بۆ ئەوەی بێلایەنیی و هەیبەت بۆ سوپاو دامەزراوە ئەمنییەكانی دیكە بگەڕێتەوە، ئەم بڕگەیەش دووپاتكردنەوەیە لە خاڵەكانی پێشوو تایبەت بە پاككردنەوەی دامەزراوەی سەربازی لەو كەسانەی نامۆن یان پەسند نین.
هەژدەیەم: پێویستە دادگایەكی پاكی عێراق لێپرسینەوە لەوانە بگرێتە ئەستۆ كە هاوكاریی داعشیان كردووە، ئەویش بە دووركەوتنەوە لە سزای بێ بنەما و خراپەكاریی هەواڵدەری نهێنی.
نۆزدەیەم: لەسەر حكومەت و وەزارەتی داد بەتایبەتی پێویستە بە وردیی چاوبخشێننەوە بە دۆسێی دەستگیركراوانی بێ تاوان و لێپرسینەو لە تیرۆریست و گەندەڵكارو جیاوازیش نەكەن لەنێوان تایفەیەك و یەكێكی دیكە، لەو دوو بڕگەیەدا داوای دوورخستنەوەی دادگا دەكات لە سیاسەت، چونكە دادگای عێراقی بەسیاسیكراوە، بۆ نموونە هاووڵاتیی عێراقی لەجیاتی دادگاكانی حكومەت پەنا بۆ دادگاكانی عەشایری دەبات، كارەسات لەوەدایە تەنانەت دادگای فیدرالیش لە سیاسەت رزگاری نەبووە.
بیستەم: داخستنی هەموو بارەگاكانی میلیشیا چەكدارەكان یان گۆڕینیان بۆ دامەزراوەیی رۆشنبیریی مەدەنی یان كۆمەڵایەتی یان مرۆیی، لەم خاڵەدا بە هێمنی داوای لەناوبردنی دیاردەی چەكداری دەكرێت، هەروەها گۆڕینی بارەگاكان بۆ مەڵبەندەكانی رۆشنبیری.
بیست و یەكەم: بێ گومان دۆخی سیاسیی ناوچە ئازادكراوەكان پێویستی بە هەڵوەستەیەكی جیددی هەیە بۆ كۆتاییهێنان بە هەموو ناكۆكییەكان و دوورخستنەوەی هاوكارانی تیرۆر بەم شێوەیە:
أ- پێكهێنانی لیژنەگەلێكی ئەهلی و عەشایری كە بایەخ بە خزمەتكردنی خەڵك بدەن.
ب- كاركردن بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی سەرەتایی ناوخۆیی.
ج سەرپەرشتیكردنی نێودەوڵەتیی پرۆسەی سیاسی لەو ناوچانەدا.
بیست و دووەم: كردنەوەی دەرگاكان لەبەردەم كۆمپانیا وەبەرهێنەرە بیانییەكان بۆ بنیادنانەوەی ژێرخان بەپێی یاسای وەبەرهێنانی نیشتمانی.
بیست وسێیەم: پێویستە دەست لە كاروباری دەوڵەتانی دراوسێ وەرنەدرێت لە هەموو روویەكەوە، هەروەها دەستتێوەردانی ئەو دەوڵەتانەش قبوڵ نییە.
بیست وچوارەم: ناردنی شاندە عەشایرییەكان لە ناوەڕاست و باشووری عێراقەوە بۆ ناوچە ئازادكراوەكان و بەپێچەوانەوە بۆ ئەوەی ئەو گرژییە تایفەگەرییە نەمێنێت.
بیست و پێنجەم: پێویستە كاربكرێت لەسەر بڕیاردان لە ستراتیژییەتێكی روونی میدیای نیشتمانی بە هەموو ئاستەكانییەوە بە شێوەیەك كە گیانی نیشتمانی لەنێوان هەموو گەلی عێراق بڵاوبكاتەوە. چونكە ئێستا میدیایەكی عێراقی نیشتمانی لەئارادا نییە، بەڵكو ئەوەی هەیە میدیای تایفەگەری یان حزبییە، تەنانەت ئەو میدیایەی بە ناوی حكومەتیشە پیشەیی و نیشتمانی نییە، بەڵكو پشتگیریی لایەنێكی دیاریكراو دەكات.
بیست و شەشەم: پێویتسە لێكۆلێنەوە لە پرسی كەوتنی موسڵ و كوشتارگەی سپایكەر تەواوبكرێت و ئەنجامەكانیش بۆ رای گشتی لەگەڵ چەند پرسێكی دیكە ئاشكرابكرێن، ئەم خاڵە و چەند خاڵێكی دیكە دەوڵەتی یاسایان وا لێكرد كە ئەم پڕۆژەیە بە تەواوی رەتبكاتەوە، دەتوانرێ گفتوگۆ لەسەر ئەم پڕۆژەیە بكرێت ئەگەر رەوتی سەدر بێتەوە نێو هاوپەیمانیی نیشتمانی، چونكە رەوتی سەدر لە دەرەوەی پۆلەكە دەخوێنێ، پێموایە كە رەوتی سەدر لە هاوپەیمانییەكە چۆتە دەرەوە و ناگەڕێتەوە، بۆیە هەر جارێ سەدرییەكان بیانەوێت دەوڵەتی یاسا ئیحراج بكەن باسی كوشتارگەی سپایكەرو كەوتنی موسڵ دەكەن، چونكە مالیكی هۆكار بوو بۆ كوشتنی 1700 گەنج بە دەستی داعش لە سەربازگەی سپایكەری نزیك تكریت، هەر ئەویش لەپشت كەوتنی موسڵ بوو بەپێی راپۆرتی لیژنەی پەرلەمان تایبەت بەم بابەتە.
بیست و حەوتەم: پێویستە میكانیزمێكی حكومی بدۆزرێتەوە بۆ ئەرشیفكردنی تاوانەكانی تیرۆر.
بیست و هەشتەم: كاركردنی جیددی لەسەر ئاسانكاری بۆ گەڕانەوەی ئاوارەكان بۆ ناوچە ئازادكراوەكان و لابردنی هەموو لەمپەرێك كە رێگە لەم كارە دەگرێت.
بیست و نۆیەم: پێشنیاری دامەزراندنی ئەنجومەنی باڵای كاروباری كەمایەتییەكان لە عێراق.
لە كۆتاییدا كاتێ بەراورد دەكەین لەنێوان هەر سێ پڕۆژە (پڕۆژەی زۆرینەی سیاسی، پڕۆژەی زۆرینەی نیشتمانی، پڕۆژەی سەدرییەكان) دەبینین كە دوا پڕۆژە لە واقیعەوە نزیكترە، بۆ دۆخی عێراق گونجاوترە، هەروەها لەگەڵ نەریتی كۆمەڵگەی عێراق یەكدەگرێتەوە، هەرچەندە ئەو سێ پڕۆژەیە هەموویان لەلایەن چینێكی سیاسیی شیعەوە پێشكەشكراون، چینی سیاسیی سوننە پڕۆژەو دیدوبۆچوونی خۆی هەیە، كوردیش پڕۆژەو دیدو بۆچوونی خۆی هەیە، لە راستیدا ئەم پڕۆژانە پڕۆژەی هەڵبژاردنن، بەخێرایی لەبەین دەچن و دەبنە مەرەكەبی سەر كاغەز، بۆیە ئەم چەند ساڵەی رابردوو بەس بوو بۆ بنیادنانی دەوڵەتێكی بەهێزی راستەقینە كە خزمەتی هاووڵاتیان بكات، بۆیە پێموایە كە ترسێكی راستەقینە لە لایەن چینی سیاسیی حوكمڕان لە عێراق هەیە بەرامبەر بە هەڵبژاردنەكان، بەڵكو بە تەواوی لەناویان دەبات، ئەو كاتە دەكرێ دەوڵەتێكی مەدەنیی راستەقینە بنیادبنرێت كە ببێتە مایەی خۆشگوزەرانی بۆ هاووڵاتیانی عێراق، رەنگە جارێكی دیكەش هەڵبژێردرێنەوە، ئەو كاتە مەینەتییەكانی خەڵكی عێراق بەردەوام دەبن كە شایانی ئەمەن، چونكە هەر ئەوان جارێكی دیكە ئەم چینە بۆ بەڕێوەبردنی وڵات هەڵدەبژێرنەوە و دەبێ تەنیا گلەیی لە خۆیان بكەن.