لە عەرەبییەوە/ بەهادین جەلال........................پێشەكی
كێشەی كورد لەوەتەی دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی 1921 و تا بە ئێستاش دەگات ئەو دەوڵەتەی بەخۆیەوە خەریك كردووە، سەرەڕای گۆڕینی سیستەمە سیاسییەكان و بەدوایەكداهاتنی حكومەتە جیاوازەكان بەڵام هەر بوونی هەیەو توندە، مەسەلەكەش تەنیا بە عێراقەوە پەیوەست نییە، كورد بەسەر چوار دەوڵەتدا (توركیا و ئێران و سوریا و عێراق)دا دابەش بوونە، جا لەبەر ئەوەی ناوچەكە لە رووی جیۆپۆلیتیكی و ستراتیژی و ئابوورییەوە گرنگە، بە تایبەتیش بوونی نەوت، بۆیە پێشتر و ئێستاش هەر بۆتە ناوەندێكی ململانێ و هەژموونی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی.
لەگەڵ ئەوەی رەوشی كورد لە عێراق لە هەر سێ وڵاتەكی دیكە باشترەو مافی خۆیان بەدەستهێناوە كە ئەوانی دیكە تا ئێستاش خەونی پێوە دەبینن، بەڵام بەردەوامبوونی ململانێ و دابڕانی نێوان خواست و واقیع، هەروەها نەبوونی متمانەی ئاڵوگۆڕی تایبەت بە ئایندە، وای لە بیركردنەوەی دامەزراندنی قەوارەیەكی سەربەخۆی كوردی كردووە كە ببێتە مژاری ململانێ و ناكۆكی كە رەهەندەكانی دیار نەبن.
ئەم بابەتەش لەم ماوەیەی دواییدا زیاتر بەدەركەوت كاتێ نیازی سەربەخۆیی و ئەنجامدانی ریفراندۆمی كوردی راگەیانرا، ئەمە بووە داخوازییەك هەر كاتێ ناكۆكییەكان لەگەڵ بەغدا تووندتر بن زیاتر دێتەوە گۆڕێ، ئەم داخوازییە خەریكە كۆدەنگیی كوردی لەسەر دەدرێ بە ریفراندۆم یان بێ ریفراندۆم، وێڕای ئەوەی كە هەر پابەندیش دەبن بە كەركوك كە شوێنێكی پیرۆزە و ئەمەش وای كرد هەندێ كەس ئاڵای كوردستان لەسەر فەرمانگە فەرمییەكان هەڵكەن، ئەم مەسەلەیە بخەنە بەردەم تەحەددییەكی تازەوە، بە تایبەتیش كە هەمووان سەرقاڵی شەڕی داعشن. ئەم رێكارەش ململانێی مێژوویی لەسەر كەركوك و سەرچاوەكانی نەوت و گرێبەست و وەبەرهێنان و داهاتەكە جارێكی دیكە هێنایەوە ئاراوە، هەروەها ئایندەی كێشەی كوردی بە تێكڕایی گەڕاندەوەو خستییەوە بەردەم قسەو باس، ئەم شتەش زیاتر توندو گرژ دەبێ بە تایبەتیش لە قۆناخی دوای داعش، كە یەكێكە لەو سیناریۆیانەی چاوەڕوانی دەوڵەتی عێراق دەكات، بەراوردی مەسەلەی كوردی بە پرسی سەربەخۆیی و ئەو تەحەددیانەی رووبەڕوویان دەبێتەوە لە قەیرانێك تازە- كۆنەوە دەست پێدەكات، چوونە ژوورەوە وەك هاتنەدەرەوەیە كە كەركوك و نەوتە، سەرچاوەی ململانێی مێژوویی و سەرەكییە لە ناوچەكە، كە لەگەڵ بەرژەوەندیی هێزە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەكان بەیەكدا دەچن، چیرۆكی بەرزركردنەوەی ئاڵای كوردستان و ریفراندۆم تەنیا پاساوێكی دیكەی قەیرانە كۆنەكەیە.
كەركوك: گرێی نەوت و جیۆپۆلەتیك لە پێكەوەژیان و پێكدادان
كەركوك بۆتە بایۆمەترێك بۆ پێوانی پلەی گەرمیی كەشوهەوای سیاسی لە عێراق، بە تایبەتیش لەنێوان حكومەت لەلایە ك و لەنێوان بزووتنەوەی كورد لەلایەكی دیكەوە، تا ئێستاش ئەو بۆمبە كە لە هەر ئان و ساتێكدا بێت دەتەقێتەوە، ئەوەش لەبەر چەند هۆیەك لەوانە ئاساییكردنەوە كە یەكلایی نەكراونەتەوە لەبەر ناسنامەكەیەوە یان لەبەر ئەو هەموو ستەم و پشتگوێخستنەی بە درێژایی سەردەمەكان دووچاریان بووەتەوە، سەرباری ئەوەی كە خاكی نەوتەو یەكەم كێڵگەش لە بابەگوڕگوڕ لە ساڵی 1927 نەوتی لێ دەرهات. مێژووی ئەم شارەش ململانێی زۆری بەخۆیەوە دیوە، هەندێ كۆمپانیای نەوت رۆڵی گەورەیان لە مێژووی هاوچەرخی عێراقدا بینیوە، هەروەك چۆن بزووتنەوەی رۆشنبیری و كرێكاری سەركردایەتیی مانگرتنێكی خوێناوی كرد بە ناوی گاورباغی لە ساڵی 1946، وێڕای پێكدادانی چەكداری دژی توركمان لە 1959، لە حەفتاكانیش كەركوك رووبەڕووی گۆڕینی دیموگرافی بووەوە كە كوردو توركمانی گرتەوە و شەپۆلێكی كۆچ عەرەب بەرامبەر هەندێ دەستكەوت رووی لەو شارە كرد. ئەم ئاگرە هەر لەژێر لمدا مایەوە تا ساڵی 2003 كاتێ ئەمریكا عێراقی داگیركرد، كە پێكدادان و توندوتیژی و تیرۆر سەری هەڵداو شارەكە بە تایبەتی و پارێزگاش بە شێوەیەكی گشتی بە هەڵواسراوی مایەوە بەپێی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە بە ماددەی58 كە لەسەردەمی پۆل برێمەری حاكمی مەدەنی ئەمریكی بۆ عێراق دەرچوو لە 8ی ئاداری 2004، دواتر گۆڕا بۆ ماددەی 140ی دەستووری هەمیشەیی عێراق و لە 15ی تشرینی یەكەمی 2005 راپرسی بۆ كراو بە پێی ئەو دەستوورە لە 15ی كانونی یەكەمی هەمان ساڵ هەڵبژاردن ئەنجامدرا. كاتێكیش داعش لە 10ی حوزەیرانی 2014 موسڵی داگیركرد بەرەو پارێزگای كەركوك كشا و تا ئێستاش 40%ی خاكەكەی داگیركردووەو چەندین كۆمەڵكوژی تێدا ئەنجامدرا لەلایەن تیرۆریستانەوە، ئەوەی لەم دواییەش هاتە ئاراوە ئەوە بوو كە هێزەكانی یەكێتيی نیشتمانیی كوردستان دەستیان گرت بەسەر بیرە نەوتەكانی حكومەت لە كۆمپانیای نەوتی باكوور، ئەمەش ئاگرەكەی خۆشتركرد، لەو كاتەوە تا ئێستاش رووداوەكان زۆر بە خێرایی تێدەپەڕن، هەر چەندە داعش زیانێكی زۆری بەركەوتووە، بەڵام لە موسڵ چوار مانگە شەڕ هەر بەردەوامە، رێگەگرتن لە هەناردەكردنی نەوت بۆ چەند هەفتەیەك لەلایەن یەكێتییەوە پەیامێكی ئاگاداركردنەوە و فشار بوو بۆ بەغدا تاكو داواكانی پارێزگاكە جێبەجێ بكات، ئەویش دامەزراندنی پاڵاوتگەیەكی نەوت و شایستەكانی بوو لە داهاتی نەوت، بەڵام ئەم داواكاریانە پەرەیان سەند وێڕای وەڵامەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق كە دەیویست پیشەییانە گفتوگۆبكات، كاتێ ئەنجومەنی پارێزگا رەزامەندی دا لەسەر بەرزكردنەوەی ئاڵای كوردستان لەسەر فەرمانگە حكومییەكان لەپاڵ ئاڵای عێراق، هەرچەندە كەركوك و ناوچەكانی دیكە بە ناوچەی جێناكۆك دادەنرێن بەپێی ماددەی 140ی دەستووری هەمیشەیی.
ئاڵای كوردستان و ناكۆكیی دەستووری
پارێزگاری كەركوك كە سەر بە یەكێتیی نیشتمانییە نووسراوێكی فەرمی بۆ هەموو فەرمانگە حكومییەكان ناردو داوای لێكردن ئاڵای كوردستان هەڵبكەن، هەرچەندە تەنیا ئەندامانی كوردی ئەنجومەن دەنگیان بۆ بڕیارەكە دا و ئەندامانی عەرەب و توركمان ئامادە نەبوون، ئاڵاش كارێكە لە كارەكانی سەروەری و ئیشی پارێزگار یان ئەنجومەنی پارێزگا نییە كە بە لێكدانەوەیەكی دیكەی یاسایی وەڵامی لێكدانەوەیەكی دیكەی دایەوە ، بەوەی كە ئەنجومەنی پارێزگا مافی هەیە كە بڕیاربدات ئاڵای كوردستان لە شارەكە هەڵبكرێت، مادام تا ئێستا كێشەكەی یەكلایی نەبۆتەوەو ناوچەی جێناكۆكە، چۆن حكومەتی فیدڕاڵ مافی هەڵكردنی ئاڵاكەی هەیە، بە هەمان شێوەش هەرێمی كوردستان مافی بەرزكردنەوەی ئاڵاكەی خۆی هەیە.
لێكدانەوەیەكی دیكە لەدژی هاتە ئاراوە لە بڕیاری پەرلەمانی عێراق كە ئەوانەی ناڕازی بوون لەسەر هەڵكردنی ئاڵاكە دەتوانن سكاڵا لای دادگای فیدڕاڵ تۆماربكەن بۆ ساغكردنەوەی بابەتەكە، كە نەدەبوو پەرلەمان ئەو بڕیارە دەربكات، لێكدانەوەی سێیەم دەڵێت: بڕیاری دەنگدان بە رەتكردنەوەی بەرزكردنەوەی ئاڵای كوردستان لەنێو پەرلەمانی عێراق بەخێرایی تێپەڕێنرا و لیژنەی یاسایی بەر لەدەنگدان لەسەری، دیراسەی نەكردووە.
بەڵام لە پەرلەمانی عێراق كە دژی بڕیارەكەی ئەنجومەنی پارێزگا بە هەڵكردنی ئاڵای كودستان دەنگ درا، فراكسیۆنەكانی كوردی بەشدارییان تێدا نەكرد هەتا ئەگەر زۆرینەشی بەدەست هێنابێت وەك چۆن بەرزكردنەوەكەشی نوێنەرانی توركمان و عەرەب لە پارێزگا بەشدارییان تێدا نەكردبوو، پاساوەكەی پەرلەمانی عێراق ئەوە بوو كە نادەستوورییە، نابێ پارێزگایەكی عێراقی بە تەنیا هەڵسوكەوت بكات، بەڵام پارێزگای كەركوك رەتی كردەوەو هەر بەردەوام بوو لەسەر هەڵكردنی ئاڵایەكە.
لە پەرەسەندنێكی مەترسیداری دیكەدا كە پەیوەستە بە جوگرافیای سیاسی( جیۆپۆلەتیك)ەوە، ئەویش ئەوەیە كە كۆبوونەوەیەكی هاوبەشی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانی كوردستان بەڕێوەچوو، لە ئەنجامدا لیژنەیەكی هاوبەش بۆ باسكردنی مژاری ریفراندۆم دەربارەی ئایندەی كوردستان پێكهات، ئەم بابەتەش لەوەتەی چەند ساڵێكە مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان داوای دەكات و لەم دوو ساڵەی دوایشدا ئەم داوایەی سەرۆكی هەرێم زیاتر پەرەی سەندووە، كە ناكۆكیی هەیە لەگەڵ بەغدا لەلایەك و لەگەڵ نەیارەكەی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و بزووتنەوەی گۆڕان بە سەرۆكایەتی كۆچكردوو نەوشیروان مستەفا لەلایەكی دیكەوە. ئەگەر بارزانی نزیك بێت لە ئەنقەرە، ئەوا یەكێتی وگۆڕان لە تارانەوە نزیكن، دواتر ئەوان لە بارزانی زیاتر لە بەغداوە نزیكن.
ئەو كۆبوونەوە هاوبەشەی كە لە هەولێر بە سەرۆكایەتیی مسعود بارزانی ئەنجامدرا جەختی لەوە كردەوە كە ئاڵای كوردستان كە لە كەركوك شەكاوەتەوە لەسەر فەرمانگە فەرمییەكان ناهێنرێتە خوارەوە، هەروەها ریفراندۆم مافی چارەی خۆنووسین و سەربەخۆیی كوردستان بەجیا دەگرێتەوە، هەر دوو حزب ئەمەیان بە پرسێكی نیشتمانی و نەتەوەیی لەقەڵەم دا، بڕیاریشیان دا لیژنەیەكی هاوبەش پێكبهێنرێت بۆ پەیوەندیكردن بە هێزە سیاسییەكانی دیكەی كوردستان لەپێناو فراوانكردنی لیژنەكە و دیاریكردنی كات و میكانیزمێك بۆ ریفراندۆمەكە، هاوكات بەغدایان تۆمەتباركرد بەوەی كە چەند ساڵێكە خۆی دەدزێتەوە لە جێبەجێكردنی مادەی 140ی تایبەت بە ناوچە جێناكۆكەكان لەنێوان هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵ.
مينەكانی دەستوور
بە چاوخشاندنەوە بە دەستووری عێراق دەردەكەوێت كە ماددەی 12 بە دەق دەڵێت مەسەلەی ئاڵا بە یاسای فیدڕاڵ دەردەچێت و پەرلەمانیش دەنگی بۆ دەدات، ماددەی 140ی دەستووریش دووپاتی كردۆتەوە كە دەسەڵاتی فیدڕاڵی گرنگی دەدات بە هەنگاونانی پێویست بۆ تەواوكردنی جێبەجێكردنی پێداوییستییەكانی ماددەی 58ی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە پەیوەست بە ئاساییكردنەوەی بارودۆخی كەركوك. بە گەڕانەوە بۆ ماددەی نابراو دەبینین كە پرۆسەكە پێویستی بە سێ قۆناخ هەیە ( تەواوكاری یەكدی و پێكەوە) یەكەمیان ئاساییكردنەوە و گەڕاندنەوەی ئاوارەكان و قەرەبووكردنەوەیان، دووەمیان سەرژمێریی دانیشتوان و یەكەم سەرژمێریش لە ساڵی 1957 ئەنجامدرا كە دەریخست توركمان زۆرینەن لە شاری كەركوك، بەڵام گۆڕانكاریی دیموگرافی روویداو بووە هۆی زیادبوونی رێژەی عەرەب تا داگیركاریی ئەمریكا بۆ عێراق لە 2003، دواتر و لەو ساڵەوە و تا ئێستا رێژەی گەڕاوەكانی كورد بووە هۆی زیادبوونی ژمارەی كورد لە پارێزگاكە، سەرباری ئەو گۆڕانكارییە دیموگرافییانەی كە دژی عەرەب و توركمان روویاندا، بەڵام قۆناخی سێیەم بریتییە لە راپرسی و ئەو سێ خاڵانە هیچیان تا ئێستا ئەنجام نەدراون.
من پێموایە كە مینە بنەڕەتییەكان لە دەستوورەوە هاتوون كە هۆكاری سەرەكیی كێشەكەیە، دەستوور هەشت جار باسی لە پێكهاتەكانی عێراق كردووە، ئەمەش بیرۆكەی هاووڵاتیبوون و دەوڵەتی مەدەنی بەلادا خست كە بریتییە لە یەكێتیی هاووڵاتیان نەك یەكێتیی پێكهاتەكانی ئیتنی یان ئایینی یان تایفی.
هەروەها پێموایە كێشەكە بە سەپاندنی ئەمری واقیع لەم لایەنەوە یان لەو لایەنەوە چارەسەرنابێت، چونكە كەركوك لە رابردوودا شاری پێكەوەژیانی ئاشتییانە بووە، كوردو توركمان و عەرەب و ئاشووری تێدا ژیاوە، هەروەك چۆن موسڵمانی شیعەو سوننە و كریستیانی تێدا بووە، بۆیە پێویستە لەكاتی بیركردنەوە لە هەر چارەسەرێك ئەو فرەڕەنگییەی نێوان پێكهاتەكان لەبەرچاو بگیرێت، لەوەش گرنگتر پێشبڕكێ بكرێت نەك بۆ دەست بەسەرداگرتنی ناوچەكانی دەسەڵات، بەڵكو بۆ پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكانی شارەوانی و تەندروستی و پەروەردە بۆ خەڵكەكە، هەروەها دابینكردنی هەلی كار.
بەهۆی ململانێی سیاسی و جێبەجێ نەكردنی ماددەی 140 كە هەموو لایەنەكان ناكۆكییانە لەسەر جێبەجێ نەكردنی لەوانەش نەتەوە ەیكگرتووەكان كە خۆی پەیوەندیی بەم بابەتەوە هەیە، دەڵێم بۆیە بەدە ر لە پارێزگاكانی عێراق هەڵبژاردنەكانی پارێزگای كەركوك ئەنجام نەدران، تەنانەت پێش ئەوەی داعش موسڵ و سێیەكی خاكی عێراق كۆنتڕۆڵبكات.
گرێكوێرەی كەركوك زۆر كۆنە، سەركردەی مێژوویی كورد مەلا مستەفای بارزانی لە ساڵی 1970 لەكاتی رێكەوتننامەكەی لەگەڵ حكومەتی عێراق یەكلایی كردنەوەی ئەم بابەتەی رەتكردەوە، لەبەر ئەوە بۆ دەركردنی بڕیاری ئۆتۆنۆمی ساڵی 1974 دواخرا، بەڵام سازانی لەسەر نەكرا و سەركردایەتیی كورد بەڕێوەبردنی هاوبەشی شارەكەی رەتكردەوە، هەروەها حكومەتی عێراقیش ئۆتۆنۆمی دواخست دوای ئەوەی بڕیاردرا یاساكەی واژۆبكرێت بەپێی بەیاننامەی 11ی ئاداری ساڵی 1970 و هەوڵی دا دەسەڵاتی خۆی بەسەردا فراوان بكات.
كێشەكە زیاتر ئاڵۆزبوو، دوای ئەوەی لە ئەنجومەنی پارێزگا كە زۆرینەی كورده بانگەشەی ئەوە كرا كەركوك بخرێتە سەر هەرێمی كوردستان و دواتر ریفراندۆم لەسەر ئەم بڕیارە بكرێت، ئەمەش وای لە دەوڵەتانی دراوسێ كرد بە تایبەتیش توركیاو ئێران كە بێنە سەر خەت، ئەنكەرا ئەم هەنگاوەی بە هەڵەیەكی گەورە لێكدایەوە و عەلی یەلدرم سەرۆك وەزیرانی توركیا بە تەلەفۆن پەیوەندیی بە حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراقەوە كرد و رای خۆی پێ راگەیاند كە بە هیچ شێوەیەك سەپاندنی ئەمری واقیع قبوڵ ناكەن و كوردیشیان بەوە ئاگاداركردۆتەوە، ئاماژەی بەوەش كردووە كە ئەگەر پێویست بوو نەتەوە یەكگرتووەكان بێتە ناوەوە.
بەڵام ئێران كە هاوپەیمانی بەغدا و هەندێ ناوەند و هێزی كوردییە دەڵێت: بەرزكردنەوەی ئاڵای كوردستان دەبێتە هۆی نانەوەی گرژیی زیاتر، لە كاتێكدا كۆمێنتی نەتەوە یەكگرتووەكان لەسەر زاری ئەنتۆنێۆ گۆتیریسی ئەمیندارەوە كە سەردانی بەغدای كرد جەختكردنەوە بوو لەسەر یەكێتیی عێراق و پێكەوەژیانی پێكهاتەكان، بە تایبەتیش دوای داعش. بەڵام بڕیاری باڵای دەریای مردوو لە (عەممان) ئاماژەی بەوە كرد كە پێویستە پارێزگاریی لە یەكێتیی عێراق و سەربەخۆیی بكرێت و رووبەڕووی تیرۆرو توندڕەویی ببنەوە.
رەنگە ئەوەی لە كەركوك دەگوزەرێت پرۆڤەی یەكەم بێت بۆ دوای داعش، كە یەكێكە لەو سیناریۆیانەی وڵات بەرەو لێكهەڵوەشان و پەرتەوازەیی ببات، ئەگەر چاو نەخشێنرێتەوە بە دەستوورو سیستەمی سیاسیدا، لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی راستەقینەو سەرتاسەری و پشتبەستن بە پرەنسیپەكانی هاووڵاتیبوون و یەكسانی وەك بناغەیەك بۆ دەوڵەتی هاووڵاتی، نەك دەوڵەتی پێكهاتەكان كە دەبێتە هۆی سەپاندنی تایفیی سیاسی و دابەشبوونی ئیتنی.

*جێگری سەرۆكی زانكۆی ناتوندوتیژی- بەیروت