وزەی گەرمیی زەوی
بریتییە لە سەرچاوەی پاك و نوێبووەوەی وزە، كە وزەیەكی بەرزی گەرمییە سەرچاوەكەی سرووشتە و لە ناخی زەویدا تواوەتەوە، زیاتر لە 99%ی پێكهاتەی گۆی زەوی بریتییە لە تاشەبەرد كە گەرمییەكەی لە 1000 پلەی سەدییە، ئەم پلەیەش هەر چەندە لە ناخی زەویدا رۆبچین بەرزتردەبێتەوە بە 2.7 پلەی سەدی بۆ هەر 100 مەترێك لە قووڵاییدا، تێكڕای وزەی گەرمیی جیۆلۆجی نزیكەی بە دوو ئەوەندەی كە مرۆڤ بەكاری دەهێنێت لە وزەی سەرچاوە جیایاجیاكاندا مەزەندە دەكرێت.
هەندێ جار كانییەكانی ئاوی گەرم بۆ خۆگەرمكردنەوە بەكاردێت، كاتێ گەرمیی نزیكە لە رووی زەوی و لە قووڵایی 150 مەتر یان جاری وایە لە چەند ناوچەیەكی دیاریكراودا دەبینرێت لە شێوەی كانی گەرم كە دەگاتە رووی زەوی، یەدەگی وزەی گەرمیی زەوی لە پشتێنەیەكدا كە 200 مەتر قووڵە لەژێر زەویدا بەرامبەر ئەوەیە كە لە سووتانی 250 ملیار تەن خەڵووز بەرهەمدێت، وزەی گەرمیی زەوی دەتوانێ بۆ ماوەی 100 هەزار ساڵی داهاتوو بەشی پێداویستیی جیهان لە وزە بكات، بەڵام گۆڕینی بۆ وزەی كارەبایی تێچوونەكەی گران رادەوەستێت بەهۆی پرۆسەی هەڵكەندن لە قووڵاییەكی زۆری زەویداو پێویستیی زۆر بە بۆری بۆ ئەوەی بڕێكی زۆر ئاوی گەرم بەرهەم بهێنێت.
سەرچاوەكانی دەستكەوتنی وزەی گەرمیی زەوی دەبنە دوو بەش: (ئاوە گەرمەكانی ژێر زەوی، تاشەبەردە گەرمەكان) كە لە ناوچە گڕكانەكان، یان لە قووڵایی زۆری ژێر زەویدا هەن، دەتوانرێ سوود لە ئاوی گەرمی ژێر زەوی و تاشەبەردە گەرمەكان وەربگیرێت بۆ بەرهەمهێنانی وزەی كارەبا و گەرمكردنی ئاو كە بۆ خۆگەرمكردنەوە بەكاردێت، هەروەها بۆ بەكارهێنانی دیكە لە بواری پیشەسازی و كشتوكاڵدا.
لە 13 دەوڵەتی جیهانی وەك (چین، سوید، ئەمریكا، ئایسلەندا، توركیا، مەجەر، ئیتاڵیا، بەرازیل، رووسیا، فەرەنسا، ژاپۆن، جۆرجیا، نیوزیلەندا) وێستگەگەلێك بۆ سوودوەرگرتن لە گەرمیی زەوی دامەزراون، لە ئەمریكاش ساڵانە داخوازیی زۆر بووە لەسەر سیستەمی سوودوەرگرتن لە گەرمیی زەوی بە رێژەی 10 بۆ 13%، ئایسلەندا نزیكەی 53%ی وزە لە سوودوەرگرتن لە گەرمیی زەوی بەرهەمدەهێنێت، ئەمەش بۆ سروشتی زەوییەكەی دەگەڕێتەوە كە زۆر گڕكانی تێدایە، هەروەها چەندین دەوڵەتیش كە دەكەونە سەر پشتێنەی گڕكانی و زەمینلەرزەی چالاك سوود لە وزەی گەرمیی زەوی وەردەگرێت، پشتێنەی زەمینلەرزە (پشتێنەی هیمالایا- ئەلب) كە بە كوردستاندا تێدەپەڕێت و بەدرێژایی ناوبڕی زاگرۆس لەپاڵ بوونی پشتێنەیەكی گڕكانی لە كوردستانی توركیا كە دەكەوێتە نێوان( چیای ئاگری و چیای ئارارات و دەریاچەی وان) دەتوانرێ لە ئایندەدا سوود لە وزەی گەرمیی زەوی وەربگیرێت بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا و بەكارهێنانی ئەو وزەیە لە پەرەپێدانی كوردستان، هاوكات توركیا سوود لەم وزەیە وەردەگرێت، ئەمەش موژدەبەخشە بۆ ئەوەی لە ئایندەدا سەرچاوەكانی وزە لە كوردستاندا هەمەجۆر بن.
دیارترین شتە ئەرێنییەكانی ئەم وزەیە لەوەدان (وزەیەكی نوێبووەوەیە، وزەیەكی پاكە كە زیان بە ژینگە ناگەیەنێت)، ئەم وزەیە بە بڕێكی زۆر لە رووبەرگەلێكی فراوانی زۆربەی وڵاتای جیهاندا هەیە، بەتایبەتیش ئەوانەی دەكەونە سەر پشتێنەكانی گڕكانی و زەمینلەرزەیی جیهان، یان كەمتێچووی بەرهەم دوای تێچووە سەرەتاییەكان بۆ بەرهەمهێنانی وێستگەیەكی وزە لە سەرچاوەی وزەی گەرمیی زەوی، بەڵام نەرێنییەكانی بریتین لە : بەرزبوونەوەی تێچووی دامەزراندنی وێستگەی بەرهەمهێنانی كارەبا، بەهۆی سەختیی هەڵكۆڵین بە قووڵاییەكی زۆر، هەروەها ئەو شلەمەنییانەی لە ناخی زەوییەوە دەردەچن تێكەڵەی غازی( دووەم ئۆكسیدی كاربۆن و كبیریتیدی هایدرۆجین و میسان و ئەمۆنیا)یان تێدایە، كە هاوكارن لە كێشەی قەتیس بوونی گەرمی و بارانی ئەسیدی، سەرەڕای ئەوەی كە ئاوی گەرمی ژێرزەوی خوێی تواوە و ماددەی ژەهراویان تێدایە وەك (جیوەو زرنیخ و ئەنتیمۆن)، ئەو ماددە كیمیاویانە لەكاتی ساردكردنەوەی ئاوەكە دەنیشن، كە دواتر زیان بە ژینگە دەگەیەنن ئەگەر رژانە سەر زەوی، هەروەها پێویستیان بە تەكنیك و شارەزایی زانستی هەیە لەم بوارەدا، هەموو ئەو فاكتەرانە دەبنە هۆی كەمكردنەوەی سوودوەرگرتن لە وزەی ناخی زەوی.
وزەی دیاردەی هەڵكشان و داشكان یان وزەی مانگ
ئەمە جۆرێكە لە وزەی جووڵە كە لەنێو ئەو تەوژمانە كۆبوونەتەوە كە لە هەڵكشان و داكشانەوە درووست دەبن لە ئەنجامی كێشانی مانگ و خۆر و خولانەوەی زەوی بە دەوری خۆیدا، دوو رێگا هەن بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا بە سوودوەرگرتن لە دیاردەی هەڵكشان و داكشان، بریتین لە (رێگای بنیادنانی پردەكان، رێگای تاوەرەكان). هەروەها 10 دەوڵەتی سەركەنار هەن لە جیهاندا كە سوود لەم وزەیە وەردەگرن بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا، ئەمەش هاوكارە بۆ كەمكردنەوەی فشار لەسەر وێستگەكانی وزەی گەرمی، هەروەها كەمكردنەوەی پیسبوون لەو دەوڵەتانە بەبەراورد لەگەڵ دەوڵەتانی دیكە، مەرجەكانی بەكارهێنان و سوودی ئابووری لە ناوچە سەركەنارییەكان بوونیان هەیە كە بەرزبوونەوەی هەڵكشان و داكشان تێیاندا لە 5 مەتر كەمتر نییە، لە جیهانیشدا 100 شوێن هەن كە ئەم مەرجەیان تێدایە.
وزەی با
وزەی با، بریتییە لە كرداری گۆڕینی جووڵەی وزە بۆ شێوەیەكی دیكەی وزە كە زۆر ئاسانە بۆ بەرهەمهێنانی وزەی كارەبا، ئەویش بە بەكارهێنانی پانكە، كۆی بەرهەمهێنانی وزەی كارەبا لە ( با ) دەگاتە 74.223 میگاوات لە ساڵی 2006، واتا بە تێكڕایی1% لە بەكارهێنانی جیهانی بۆ كارەبا، رێژەی بەرهەمهێنان بەرامبەر بەكاربردن نزیكەی 20%یە لە دانیمارك و 9% لە ئیسپانیا و 7% لە ئەڵمانیا.
وزەی با زۆر ساغڵەم و تازەو پاك و دۆستی ژینگەیە، بەتایبەتیش لە ئێستادا لەبەر زیادبوونی قەتیسبوونی گەرما و پیسبوون بەهۆی بەكارهێنانی لە رادەبەدەری وزەی سروشتی، وزەی با پیس نییە بەبەراورد لەگەڵ ئەو وێستگانەی كە غاز یان خەڵووز بەكاردێنن، بەرهەمهێنانی یەك مێگاواتی كارەبا لە كاتژمێرێكدا بە بەكارهێنانی خەڵووز 964 تەن غازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن بەرهەمدێنێت، لە حاڵەتی بەكارهێنانی غاز 484 تەن لە هەمان غاز بەرهەمدێنێت، بەڵام لە حاڵەتی بەكارهێنانی با 7 تەن دووەم ئۆكسیدی كاربۆن بەرهەمدێنێت، تێچووی بەرهەمهێنان لەئێستادا بە بەراورد بە تێچووی بەكارهێنانی وزەی خەڵووز و نەوت و غاز بۆ بەرهەمهێنانی وزە دیارترین فاكتەرن كە هاندان بۆ پشتبەستن بە وزەی با كەمدەكەنەوە.
وزەی خۆر
وزەی خۆر بریتییە لەو رووناكی و گەرمییەی لە خۆر پەیدادەبن، هەر لە كۆنەوە مرۆڤ ئەو دووانەی بۆ بەرژەوەندیی خۆی بەكارهێناوە، ئەویش بە بەكارهێنانی كۆمەڵێك هۆكاری تەكنەلۆجی كە بەردەوام پەرەدەسێنێت، وزەی كارەبا لە وزەی خۆرەوە بەهۆی بزووێنەری گەرمی یان بگۆڕی فۆلتۆڕووناكییەوە بەرهەمدێت، كاتێ وزەی خۆر دەگۆڕدرێت بۆ وزەی كارەبایی كە لە زۆر كایەی ژیاندا بەكاردەهێنرێت وەك چێشت لێنان بە وزەی خۆر لە رێی بەكارهێنانی ئامێرێكی چێشتلێنەری خۆر، هەروەها وزەی خۆر لە بواری بەرهەمهێنانی كارەباش بەكاردێت بەتایبەتی لە بەگەڕخستنی ئۆتۆمبیل و بەلەم و كەشتییەكاندا.
پێشكەوتنی تەكنەلۆجیای نوێ هاوكارە بۆ هاندانی زۆربەی دەوڵەتان ئەوانەی كە دەكەونە ناوچەی ناوەڕاستی گۆی زەوی، واتا لەنێوان 45ی هێڵی پانیی باكوورو 45ی هێڵی پانیی باشوور، چونكە وزەی خۆر لە زۆربەی مانگەكانی ساڵدا هەیە.
زەوی پێشوازی لە 174 بێتاوات تیشكی خۆر دەكات كاتێ لە بەرگی بەرزی ئاسمانەوە پێیدەگات، 30%ی ئەو تیشكانە دەگەڕێنەوە بۆشایی ئاسمان، لەكاتێكدا كە 70%ی كە دەمێنێتەوە بەهۆی هەورو ئۆقیانووسەكانەوە هەڵدەمژرێت، كۆی ئەو وزەیە دەگاتە نزیكەی 3.850 ملیۆن كۆنتلیۆن جول لە ساڵێكدا، لە ساڵی 2002 بڕی وزەی هەڵمژراو لە كاتژمێرێكدا زیاتر بوو لەو بڕە وزەیەی كە جیهان لە ساڵێكدا بەكاریدەهێنێت، ئاراستەی جیددی بۆ بەكارهێنانی سەرچاوە نوێبووەوەكانی وزە بەندە بە ئایندەی سەرچاوەكانی وزە كە لە وزەی خەڵووز و پیترۆل و غازی سروشتییەوە دەردەهێنرێت، ئەوانە كۆتایی بە سەردەمی وزەی بەرهەمهاتوو دەهێنن لەنێوان 45 ساڵ بۆ پترۆل و نزیكەی 65 ساڵ بۆ غازی سروشتی و نزیكەی 150 ساڵ بۆ خەڵووز، وێڕای رۆڵی تەكنەلۆجیا و ئابووری و گۆڕانكارییەكانی ئاووهەواو گەشەی مرۆڤ، لەم روانگەوە شارەزایانی وزە ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە ئاكارو ناسنامە و شێوەی جیهانی وزەی نوێبووەوە نامۆیە لەگەڵ ئاكارو ناسنامە و شێوەی وزەی ئەم سەردەمە، ئەمەش ئەو جیاوازییە قووڵەمان بەبیر دێنێتەوە لە ناسنامەو شارستانییەكانی جیهانی ئیمپراتۆریەتە كۆنەكان بە بەراورد لەگەڵ جیهانی ئەمڕۆمان.
* راوێژكاری وزە لە ئاژانسی پاراستنی كوردستان