ئەگەر هاتوو ئایین تێكەڵ بە سیاسەت كرا، ئەوا كاریگەریی ویژدانی و رۆحیی خۆی لەنێو كۆمەڵگە لەدەست دەدات، چونكە سیاسەت دەستكردی مرۆڤایەتییە و لەسەر ئیجتیهادی تاكەكەسی و كۆمەڵ بنیادنراوە، هەرچی ئایینە دەستكردی خودایە و دەستی مرۆڤی تێدا نییە، تێكەڵكردنی دروستكراوی خودا لەگەڵ دروستكراوی مرۆڤ كارەساتێكی راستەقینەیە و دواكەوتوویی و توندوتیژی بەرهەمهێناوە، جا بۆ ئەوەی كاریگەریی راستەقینەو ئەرێنیی ئایین بۆ كۆمەڵگە بگەڕێنینەوە، پێویستە لە هەموو زاراوەیەكی سیاسی دووری بخەینەوە، كاتێ ئایین تێكەڵ بە سیاسەت دەكرێت راستیی و رەسەنایەتیی ئایین لەبەین دەچێت، بەڵكو دەبێتە گاڵتە بەدەست سیاسەتوانانەوە كە بە ئارەزووی خۆیان دەقەكانی لێكدەدەنەوە، ئەوكاتە یەك ئایین كە لە ئاسمان دابەزیوە دەبێتە چەندین ئایین، دواتر هەر ئایینێك شوێنكەوتووی خۆی دەبێت، وا دەزانن خۆیان لەسەر ئایینی حەقن، ئەوانی دیكە لەسەر ناحەقن، جیاوازیی لێكدانەوەی ئایین دەبێتە هۆی دوژمنایەتی و خوێنڕشتن، دوا نموونەش، شەڕ لەنێوان داعش بە سەركردایەتی ئەبوبەكر بەغدادی و بەرەی نوسرە بە سەرۆكایەتی ئەبو محەمەد جۆلانی كە زۆریان لێ كوژرا هەر چەندە هەردووكیان سەر بە یەك ئایین و یەك مەزهەبن، سیاسەت ئایینی لە خەڵكەكە شێواندووە، پێویستە ئایین لە چنگ مرۆڤ ئازادبكرێت تاكو رۆڵی پەروەردەیی و چاكسازیی و ئەبستمۆلۆجی بگێڕێت، كاتێ هەندێ كەس ئایینیان تێكەڵ بە سیاسەت كرد، ئایین بوو بە بارگرانی و مەینەتی بەسەریانەوە، ئەو گۆماوە خوێنەی بە درێژایی مێژوو لە شەڕە ئاینییەكان رژاوە بەرهەمی ئەو بیركردنەوە چەوتەی تێكەڵكردنی ئایین و سیاسەتە.
ئیسلام ئایین و دنیایە، نەك ئایین و دەوڵەت(واتا سیاسەت)، لە مێژووی ئیسلامدا شتێك نییە ناوی دەوڵەتی ئیسلامی بێت، بەڵكو دەوڵەتگەلێكی موسڵمان هەن سەر بە ماڵباتەكانی( دەوڵەتی خەلیفەكانی راشدین و ئەمەوی و عەباسی و فاتمی و موەحیدین و عوسمانی) بوون، ئیسلام بواری فراوانی پێداوین تا بیربكەینەوەو دەوڵەت بنیادبنێین بەپێی بەرژەوەندییەكانی دنیایی، چونكە هەلومەرج دەگۆڕێت و رووداوەكان تازەدەبنەوە، دەقەكانی ئایین وەك بنەمای گشتی هاتوون تا پلەبەندیی كۆمەڵگەیی و دادپەروەری بەدی بێنن، بۆیە نابێ لەو بنەما گشتییە دەربچین.
ئەو پێشەكییە پێویست بوو تاكو بەو زانایانەی كە فەتوا لە كێشە سیاسییەكان دەدەن، بڵێین كە فەتوا لە سیاسەتدا نییە، بەڵكو تایبەتە بە كێشە شەرعییەكان تا خەڵك راستیی ئایینەكەیان بزانن، سیاسەت پێویستی بە فەتوا نییە، بەڵكو بە عەقڵ و ئەزموونی قاڵبووەوە، فەتوا بۆ چاككردنی كۆمەڵگەیە نەك بۆ خراپكردنی، بەداخەوە لە جیهانی ئیسلامی و عەرەبیدا فەتوای ترسناك لەلایەن زانایانەوە دەدرێن كە هەڕەشەن بۆ ئاشتی كۆمەڵگەو جیهان، و هانی كوشتن و جیاوازیی رەگەزیی و تیرۆرو تەكفیر دەدەن، نەوەكان رادێنن لەسەر كەلتووری رق و كینە، نموونەی ئەو فەتوایانەمان بینیوە، لەسەر ئەو بنەمایە دەبینین چەندین زانای گەورە سەركردەو سەرۆك و مامۆستاو قوتابی و پزیشك تیرۆركراون، لە ساڵی 1948 مەحمود نەقراشی سەرۆك وەزیرانی میسر كوژرا، ئەنوەرسادات سەرۆكی میسر لە 1981 كوژرا، محەمەد حوسێن زەهەبی وەزیری ئەوقافی میسر كوژرا، ئەوە تەنیا لە میسر، ئەدی لە شوێنەكانی دیكە، ئەوانە لەسەر بنەمای فەتوای هەندێ زانایانی تەكفیرو تیرۆر كوژران، چونكە ئەو فەتوایانە خەڵكێك دەریدەكەن كە هانی كوشتن و تەكفیر دەدەن، مێشكی لاوانی پێ دەشورێتەوە، دواتر ئەو لاوانە هەوڵدەدەن ژینگەیەكی گونجاو بدۆزنەوە بۆ پیادەكردنی فەتواكان، بۆیە پێویستمان بە وشككردنی سەرچاوەكانی ئەو جۆرە فەتوایانە هەیە، سنوورێكیش بۆ خاوەنی ئەو فەتوایانە دابنێین. نموونە بۆ ئەمە، ئەو كارەساتەی كە كوردی ئێزیدی تووشی هاتن لە شنگال كە بە تەواوی بەسەر ئەو فەتوایانەدا جێبەجێ دەبێت كە داعش داویەتی بەپێی ئایدیۆلۆجیەتی تیرۆریستیی هەڵەی خۆیان، چونكە ئەگەر ئەو فەتوایانەی زانا دواكەوتوو و نەزانەكانی داعش دەریانەكردبایە، ئەوا كوردی ئێزیدی لە شنگال رووبەڕووی ئەو تاوان و كۆمەڵكوژییە نەدەبوونەوە.
لێرەدا روونكردنەوەیەك بۆ خوێنەر دەدەم بۆ ئەوەی بزانێت فەتوا چییە، چۆن فەتوا لە مەزهەبی شیعە لەگەڵ مەزهەبی سوننە جیاوازە، لای شیعە دەبێ پێوەی پابەند بن و نابێ سەرپێچی لێبكرێت، چونكە مەرجەعی باڵای ئایینی راستیی حوكمی خوا لە پرسە ئایینییەكان بە خەڵك رادەگەیەنێت، سنووری نییە و هەموو كایەكانی ژیان دەگرێتەوە، لای مەزهەبی سوننە جیاوازە، فەتوا پابەندبوون نییە، فەتوابێژ بە ئیجتیهادی خۆی حوكمی خوا رادەگەیەنێت جا چ راست بێت یان هەڵە بێت، یەكەمیان زیاتر تەركیزكردن بووە لەسەر ئەو فەتوایانەی دژی كورد گوتراون، بۆ نموونە، رژێمی عێراق هەوڵی دا فەتوا لە مەرجەعی باڵای ئایینی موحسین حەكیم وەربگرێت بۆ ئەوەی كوشتاری كورد حەڵاڵ بكرێت، بەڵام نەیتوانی رازی بكات، بە پێچەوانەوە فەتوای دا كە كوشتار دژی كورد حەرامە، تا ئێستاش هەر بەردەوامە، هەر بەو فەتوایەوە پەیوەندیی نێوان ئالحەكیم و بارزانیی نەمر چاك و بەهێز بوو، كە تا ئێستاش بەردەوامە، هەرچەندە لێرەولەوێ لێدوان و هەڵوێست رادەگەیەنرێت، وەك ئەوەی لەم دواییەدا عەمار حەكیم لە میسر دەوڵەتی كوردی بە ئیسرائیل بەستەوە، بەم بۆنەیەوە پەیوەندییەكان گرژ بوون، بەڵام دواتر هێور بوونەوە دوای ئەوەی كە نوێنەری حەكیم سەردانی فراكسیۆنەكەی كردین و پۆزشی هێنایەوەو ئێمەش سەردانی حەكیم -مان كرد بۆ ئاسایی بوونەوەی پەیوەندییەكان تاكو دوژمن و نەیاران پێمان خۆش نەبن.
بەڵام زانایانی رژێمی بەعس و بەتایبەتیش زانایانی سوننە فەتواكانیان زۆر بوون، پرۆسەی ئەنفال و سەربازگەكانی خالد بن وەلیدو بەكارهێنانی ناوی یاران و خەلیفەكان بەرهەمی ئەو فەتوا تیرۆریستیانە بوون، بەداخەوە دكتۆر محەمەد سەعید بوتی كە زانایەكی كوردە و بە دەستی تیرۆریستان لە دیمەشق شەهیدكرا فەتوای دژی گەلەكەی دا، ئەو كاتەی هێزەكانی ئەمریكا هاتنە كوردستان بۆ لەناوبردنی بەعس، ئەو لە گوتاری هەینی گوتی: (كورد خیانەتیان لە خواو پێغەمبەر كرد، منیش رەچەڵەكم دەخەمە ژێر پێم)، ئەمەش واتا كورد لە ئایینی خوا هەڵگەڕاونەتەوەو جائیزە شەڕ دژی كورد بكرێت، دوای رزگاركردنی عێراق لە گۆڤاری گوڵانی عەرەبی بە درێژی وەڵامم دایەوە، زانایەكی دیكەی سوننە كە ناوی عەبدولمەلیك سەعدییە فەتوایەكی مەترسیداری دا كە فیدڕاڵی حەرامە، وەڵامم دایەوە چۆن فەتوا بە حەرامكردنی شتێك دەدەیت لە قورئان و سوننەت باس نەكرابێت، ئەمە پرسی دنیاییە، مەبەست بەدیهێنانی دادپەروەرییە، سیستەمی فیدڕاڵی ئەمە دێنێتەدی، ئەگەر فیدڕاڵی نەبوایە رەوشی ئێمە وەك پارێزگاكانی دیكەی عێراق دەبوو لە بێكاری و گەندەڵی و میلیشیای چەكداری و شەڕە عەشیرەت، دواتر دكتۆر مەهدی سمێدعی كە موفتی سوننەیە لە عێراق فەتوایەكی دا دژی بەرزكردنەوەی ئاڵای كوردستان لە كەركووك، مایەی پێكەنین و ئازار بوو بۆ من، پێكەنین بوو، چونكە چۆن دەبێ پیاوێك زانستە شەرعییەكانی خوێندبێت خۆی بخزێنێتە نێو پرسە سیاسی و دەستووری و یاساییەكانەوە، دواتر داوا لە كورد دەكات تەقوای خوا بكەن، ئایا داوای لە حكومەتی بەغدا كرد كاتێ قوتی كوردستانی بڕی؟ داوای لێكرد كە سنوورێك بۆ دەستدرێژییەكانی میلیشیا چەكدارەكان دابنێ و یارمەتی ئەو ئاوارانە بدات كە لە كوردستان دەژین؟ ئەو فەتوایە، ئازاری دام، چونكە دەبێ لە پرسە شەرعییەكاندا خەڵك بەدوای راستیی حوكمی خوادا بگەڕێت، نەك لە پرسە سیاسییەكاندا عەقڵی مرۆڤ بگاتە ئەنجامی راست و دروست.
ناتوانم باس هەموو ئەوانە بكەم كە فەتوایان دژی كوردو كوردستان داوە، ئامانج ئەوەیە كە ئەو فەتوایانە لە جیاوازیدا هیچ بەهایەكیان نییە لە رووی ئایینی و شەرعییەوە، تەنیا هەڵوێستی سیاسین بە رەنگی ئایینییەوە، هەر فەتوایەك لە هەر زانایەك دەربچێت ئەگەر لەسەر پرسە سیاسییەكان بێت هیچ بەهایەكی نییە، چونكە سیاسەت پێویستی بە فەتوا نییە، بەڵكو پێویستی بە عەقڵ هەیە تا بیربكاتەوە بۆ هێنانەدی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی، بە هۆی ئەو فەتوایانەوە بوو كە كەوتینە ناكۆكییەوە شەڕمان لەگەڵ یەكدیدا كردووە، بۆیە یارانی پێغەمبەر (دخ) خەڵكیان لە فەتوا دوورخستۆتەوە، كە زۆریش بووە ناكۆكیی لێ پەیدابووەو دووچاری شەڕ بوونەتەوە، لە بیرمە كاتێ سەدام حوسێن لە ساڵی 1990 كوێتی داگیركرد، زانایانی موسڵمان لە سوننەو شیعە بوونە دووبەش، بەشێكیان فەتوایان دا كە ئەوەی سەدام كردی جیهادە دژی تەماعكاریی جوو و سەلیبییەكان، ئەمە هەنگاوێكە بۆ یەكخستنی نەتەوەی ئیسلام، بەشی دووەم بە تەواوی بەپێچەوانەی ئەمەوە، ئەمەیە گێرەشێوێنی و بێسەروبەریی راستەقینە، كاتێ چارەنووسی كۆمەڵگەكان بە دەست فەتوای سیاسییەوە بێت.
ئەگەر بمانەوێت كۆمەڵگەكانمان بپارێزین لەو بێسەروبەرییە راستەقینەیە، پێویستە ئایین لە سیاسەت دووربخەینەوە، چونكە ئایین ژیانێكی نهێنی پاك و روون و گیانیی و تاكە كەسییە، پەیوەندییەكی شاردراوەیە لەنێوان مرۆڤ و خوادا، بەڵام سیاسەت ژیانێكی ئاشكرایە، نە پاكیی و نا راستگۆیی تێدایە، بریتییە لە پەیوەندی نێوان مرۆڤ و تاكەكانی دیكەی كۆمەڵگە بە جیاوازیی رەنگ و زمان، بۆیە تێكەڵكردنی ئایین و سیاسەت تێكەڵكردنە لەنێوان دوو جیهانی دژ بەیەك، پەیوەنییان پێكەوە نییە هیچ شتێك بەیەكیانەوە نابەستێتەوە، ئەم جۆرە فەتوایانەی كە ئاژاوەو بێسەروبەریی لەنێو كۆمەڵگەماندا بڵاوكردۆتەوە و یەكێتیی كۆمەڵایەتی و رایەڵەی نیشتمانی تێكداوە، بریتین لە فەتوای سیاسی كە هیچ سیفەتێكی شەرعی و ئایینییان پێوە نییە، رەنگە یەكێك بپرسێت كەواتە دواجار داوای سیكۆلاریزم دەكەیت، بێ گومان ناوەڕۆكی هەر شتێك لە شێوەكەی باشترە، ئەوەی نووسیومە قەناعەتی خۆمە، گرنگ نییە بە لامەوە لە ئاییندەدا یەكێكی دیكە ناوی چی لێدەنێت، چونكە لەو بڕوایەدام كە سیكۆلاریزم دژی ئایین نییە، بەڵكو ئایین دەپارێزێت لە یاریپێكردنی دووڕووان و سیاسەتوانان، ئایین لە دەوڵەتانی سیكۆلاری كاریگەریی زیاترە لە كۆمەڵگادا لەچاو ئەو دەوڵەتانەی ئیدیعای ئایین دەكەن، چونكە ئایین لە دەوڵەتانی سیكۆلاری ئازادە كەس دەستوەرناداتە لێكدانەوەی، بەڵام لەو دەوڵەتانەی كە ئیدیعای ئایین دەكەن دەبینین كە ئەو ئایینە كۆتبەندكراوە و ئازاد نییەو كاریگەرییەكەی كەمە، كۆتبەندكراوە بە مەزهەبێك یان بە لێكدانەوەیەك یان قوتابخانەیەكی مرۆیی رەنگە لەسەر حەق و راستی بێت، ئایین لە هەموو دەوڵەتە ئیسلامی و عەرەبییەكاندا بە مەزهەب كۆتبەندكراوە، بۆ نموونە لە سعودیە كۆتبەندكراوە بە مەزهەبی سوننی حەنبەلی، لە ئێران بە مەزهەبی شیعی جەعفەری، لە عێراق بە چەندین مەزهەب، بۆیە ئاسوودەیی و سەقامگیری و ئاسایشی كۆمەڵایەتی و دادپەروەریی مرۆیی و پێكەوەژیانی ئایینی و مافی مرۆڤ لەو وڵاتانە نادۆزینەوە، بەهۆی ئەوەی كە ئایین كۆت و بەندكراوە بە مەزهەبی جیاجیا، كە بێ هەڵە نین، بەڵكو بریتین لە ئیجتیهادی مرۆڤ رەنگە راست بن یان هەڵە بن، كەچی لە ئەمریكا دەبینین كە ئایین كاریگەریی زۆری لە كۆمەڵگەدا هەیە، چونكە دەستووری ئەمریكی ئایینی مەسیحییەت (پرۆتستانتی) Protestantismی نەكردووە بە ئایینی فەرمیی دەوڵەت، بەڵكو ئایین ئازادو بێ كۆت و بەندە، نەك هەر مەسیحییەت بە تەنیا ئایینێكی ئازادە، بەڵكو هەموو ئایینەكان ئازادن و مرۆڤی ئەمریكی حەقی بەسەریاندا نییە، دیارە كە ئەمریكاش دەوڵەتێكی سیكۆلارییە، ئەوەی تێبینیش دەكرێت كە بێبڕوایی بۆتە دیاردەیەكی مەترسیدار له دەوڵەتانی جیهانی ئیسلامیدا، بەڵام دینداریی بۆتە دیاردەیەكی ساغڵەم لەو دەوڵەتانەی كە سەیری ئایین ناكەن وەك كێشەیەكی تاكەكەسی یان وەك شتێكی فەرمی.
ئەو سیكۆلاریزمەی كە باسی دەكەم سنووردارە بە جیاكردنەوەی ئایین لە سیاسەت، بە بۆچوونی من بەرامبەر دەوڵەتی مەدەنییە كە زۆر زانای ئیسلام بڕوای پێدەهێنن، بۆیە راشد غەنوشی سەرۆكی بزووتنەوەی نەهزەی ئیسلامی لە تونس (باڵی ئیخوان موسلمین) دەڵێت: سیكۆلاریزم دژی ئایین نییە، ئەوانەیشی كە دژایەتی سیكۆلاریزم دەكەن بە هەموو شێوەكانیەوە ئیسلامیی توندڕەون، چونكە ئەوان لە راستیی سیكۆلاریزم نەگەیشتوون، ئەگەر تێیبگەیشتنایە بە شێوەیەكی دروست و زانستی دژی نەدەوەستانەوە، بێ گومان ئەوانە سیكۆلاریزمی بچووكیان كە تەنیا باس لە جیاكردنەوەی ئایین لە سیاسەت دەكات تێكەڵكردووە لەگەڵ سیكۆلاریزمی سەرتاپاگیری كە دژی ئایینەو بە تەواوی رەتی دەكاتەوەو بە ئەفسانەی دادەنێت، هەموو پیرۆزییەكی لێ دادەماڵێت، هەروەها هەموو پیرۆزییەك پیس دەكات، دیارە سیكۆلاریزم كە ئێمە مەبەستمانە هۆكارێكی سەركەوتووی پاراستنی ئایینە لە دەستتێوەردانی زانایانی تیرۆرو تەكفیرو توندوتیژی، هەروەها بۆ پاراستنی لە یاریپێكردنی ئیسلامییەكان كە بەپێی بۆچوونی ئایدیۆلۆجیی خۆیان لێكدانەوە بۆ دەقەكانی ئایین دەكەن، ئەگەر ئایین هەر بە ئازادكراوی لە دەستی مرۆڤ بمێنێتەوە، ئەوا ئەو شەڕە ئایینی و مەزهەبی و تایفەگەرییانە روویان نەدەدا، خوێنیش بە قسەی فەتوای مەلایەكی توندڕۆ نەدەڕژا و هیچ سڤیلێكیش نەدەكوژرا مەگەر بە فیتی موفتییەك نەبێت كە سەر بەو كۆمەڵە تەكفیریانەیە كە هەموو خواپەرستێكیان تێكداوە.