كوردستان و عێراق .. تەنیا دوو دەوڵەتی دراوسێی یەكترن هیچ ده‌سه‌ڵاتێكی سنوورداری ده‌وڵه‌تی فیدڕاڵی پێكه‌وه كۆیان ناكاته‌وه
فه‌رهاد محه‌مه‌د
پرسیاری دیكه لێره‌دا ئه‌وه‌یه، ئایا ئێستا ئه‌و په‌یوه‌ندییانه چین كه كوردستان و عێراق پێكه‌وه گرێ ده‌ده‌نه‌وه؟ ئایا په‌یوه‌ندیی نێوان هه‌رێمێك و ده‌وڵه‌تێكی فیدڕاڵییه، یان په‌یوه‌ندی نێوان دوو ده‌وڵه‌تی دراوسێیه؟ بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئه‌م پرسیارانه ده‌بێت پرسیارێكی دیكه ئاراسته‌ی خۆمان بكه‌ین، ئه‌گه‌ر په‌یوه‌ندیی نێوان كوردستان و عێراق، په‌یوه‌ندیی هه‌رێمێكه له‌نێو ده‌وڵه‌تێكی فیدڕاڵیدا، ئایا ئه‌و ده‌سه‌ڵاته سنووردارانه (حصرییانه‌ی) ده‌وڵه‌تی فیدڕاڵی عێراق كامانه‌ن كه حكومه‌تی عێراق هه‌یه‌تی و كوردستان ئێستا ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ی نییه؟ لێره‌دا ئه‌و ده‌سه‌ڵاته سنووردارانه‌ی ده‌وڵه‌تی فیدڕاڵیی عێراقی به پێی ده‌ستووری 2005 له‌سه‌ر دامه‌زراوه ده‌خه‌ینه‌ڕوو:
1- به‌پێی ده‌ستووری 2005ی عێراق، مودێلی فیدڕاڵی له ده‌وڵه‌تی عێراقدا له‌سه‌ر بنه‌مای دابه‌شكردنی ده‌سه‌ڵات و داهاته، به‌ڵام له‌م دابه‌شكردنه‌دا، حكومه‌تی هه‌رێمه‌كان ده‌سه‌ڵاتێكی فراوانی هه‌یه و حكومه‌تی فیدڕاڵی ده‌سه‌ڵاته‌كانی سنوورداره و ته‌نیا بواره‌كانی سیاسه‌تی (به‌رگری، ده‌ره‌وه، نه‌ختینه و دادگای فیدڕاڵی) ده‌گرێته‌وه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر سه‌رنج له ئێستای په‌یوه‌ندیه‌كانی نێوان كوردستان و عێراق بده‌ین، چۆن حكومه‌تی عێراق ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ی هه‌یه به هه‌مان شێوه كوردستانیش هه‌مان ده‌سه‌ڵاتی به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ هه‌یه، ئه‌مه‌ش واته عێراق ده‌وڵه‌تێكه و كوردستان ده‌وڵه‌تێكی دیكه‌یه.
2- له‌سه‌ر ئاستی سیستمی به‌رگری، كه كۆڵه‌گه‌ی سه‌ره‌كیی هه‌ر ده‌وڵه‌تێكی خاوه‌ن سه‌روه‌رییه، ئێستا چۆن له عێراقدا حه‌یده‌ر عه‌بادی فه‌رمانده‌ی گشتی هێزه چه‌كداره‌كانی عێراقه، به‌هه‌مان شێوه سه‌رۆك بارزانی فه‌رمانده‌ی گشتی هێزه چه‌كداره‌كانی كوردستانه، له‌مه‌ش زیاتر له‌نێوان هێزه چه‌كداره‌كانی عێراق و كوردستاندا رێككه‌وتنی هاوبه‌ش به ئیمزای عێراق و كوردستان هه‌یه و ئۆپه‌راسێۆنی هاوبه‌ش وه‌ك (ئۆپه‌راسێۆنی ئازادكردنه‌وه‌ی موسڵ) هه‌یه، كه ده‌ستپێكی ئه‌م ئۆپه‌راسیۆنه به هاوبه‌شی له‌نێوان سه‌رۆك بارزانی و حه‌یده‌ر عه‌بادی راگه‌یه‌ندراوه. ئه‌مه‌ش مانای ئه‌وه‌یه حكومه‌تی عێراق به ئیمزای سه‌رۆك وه‌زیرانه‌كه‌ی رازییه كه كوردستان خاوه‌نی سیستمی به‌رگری خۆی بێت و له عێراق جیاواز بێت.
3- له‌سه‌ر ئاستی سیستمی سیاسی له هه‌ریه‌ك له عێراق و كوردستاندا، ئێستا له عێراقدا شتێك نه‌ماوه پێی بگوترێت سیستمی سیاسی، بۆیه كه باسی عێراقی دوای داعش ده‌كرێت، راسته‌وخۆ باس له دووباره بونیادنانه‌وه‌ی سیستمی سیاسیی عێراق ده‌كرێت، به‌ڵام له كوردستان سیتمێكی سه‌قامگیری سیاسی هه‌یه، هه‌روه‌ك فۆكۆیاما له زانكۆی ئه‌مریكی له سلێمانی رایگه‌یاند كه مه‌زنده‌ی نه‌كردووه، سیستمێكی سیاسیی سه‌قامگیر به‌و ئاسته له‌ناوچه‌یه‌كی پڕ له كێشمه‌كێش و شه‌ڕ و ئاژاوه‌دا بوونی هه‌بێت. هه‌ر بۆیه هه‌موو ئه‌و پسپۆڕ و بیرمه‌ند و دیپلۆماتانه‌ی له‌سه‌ر سیستمی سیاسیی ئاینده‌ی عێراق ده‌نووسن، سیستمی سیاسیی كوردستان به‌سه‌ركه‌توو و سیستمی سیاسیی عێراق به شكستخواردوو له‌قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن و له‌ناو یه‌ك پرۆسه‌ی سیاسیدا سه‌یریان ناكه‌ن.
4- له‌سه‌ر سیاسه‌تی ئابووری و دابه‌شكردنی داهات كه كۆڵه‌گه‌ی سه‌ره‌كی ده‌وڵه‌تی فیدڕاڵیی عێراقه، حكومه‌تی عێراق به بڕینی مووچه و بودجه‌ی كوردستان، دوابزماری له تابووتی ده‌وڵه‌تی فیدڕاڵیی عێراق داوه، بۆیه ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ی حكومه‌تی عێراق، كوردستانی ناچاركرد، سیاسه‌تێكی ئابووریی جیاواز له سیاسه‌تی حكومه‌تی عێراق بگرێته‌به‌ر، له‌م چوارچێوه‌یه‌دا ئێستا سیاسه‌تی ئابووریی كوردستان له هیچ روویه‌كه‌وه له سیاسه‌تی ئابووریی عێراق ناچێت، راسته حكومه‌تی عێراق به په‌نابردن بۆ یه‌ده‌گی نه‌ختینه و قه‌رزی نێوده‌وڵه‌تی توانای ئه‌وه‌ی هه‌بووه مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران و سوپا بدات و په‌نا بۆ پاشه‌كه‌وتكردنی مووچه به هاوشێوه‌ی كوردستان نه‌بات، به‌ڵام هه‌موو شرۆڤه‌وان و پسپۆڕانی ئابووری جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌كه‌نه‌وه كه سیاسه‌تی ئابووریی كوردستان به‌ره‌و ئاینده‌یه‌كی گه‌ش هه‌نگاو هه‌ڵده‌گرێت و سیاسه‌تی ئابووریی عێراق به‌ره‌و ئاینده‌یه‌كی ئاڵۆز و ناڕۆشن هه‌نگاو هه‌ڵده‌گرێت، ئه‌مه‌ش مانای ئه‌وه‌یه له‌سه‌ر ئاستی سیاسه‌تی ئابووریش عێراق و كوردستان دوو ده‌وڵه‌تی دراوسێن، نه‌ك هه‌رێمێك له‌ناو ده‌وڵه‌تێكی فیدڕاڵیدا.
له‌سه‌ر رۆشنایی ئه‌م خاڵانه، جێگه‌ی خۆیه‌تی له‌سه‌ر هۆكاری سه‌ردانی سه‌رۆك بارزانی و شاندی كوردستان بۆ به‌غدا پێش ده‌ستپێكردنی ئۆپه‌راسیۆنی موسڵ هه‌ڵوه‌سته‌ی جددی بكه‌ین و ئه‌و پرسیاره بورووێژێنن، ئایا چ گۆڕانكارییه‌ك له حكومه‌تی عێراقدا روویداوه، كه‌وا سه‌رۆك بارزانی خۆی ده‌چێته به‌غدا و پشتگیری حكومه‌ته‌كه‌ی عه‌بادی ده‌كات؟ ئایا ئه‌و غه‌درانه‌ی حكومه‌ته‌كه‌ی مالیكی له كوردستانی كردبوو، حكومه‌تی عه‌بادی راستی كردبوونه‌وه، یان هه‌روه‌ك خۆیان مابوونه‌وه؟ بیگومان وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئه‌م پرسیارانه راشكاوانه به‌وجۆره‌ن كه حكومه‌تی عه‌بادی-یش هه‌مان سیاسه‌تی مووچه‌بڕینی فه‌رمانبه‌ران و پێشمه‌رگه‌ی درێژه پێداوه، له‌مه‌ش زیاتر پشك و به‌شداریی كورد له حكومه‌ته‌كه‌ی عه‌بادیدا كه‌متر بۆته‌وه و زیادی نه‌كردووه، به‌ڵام پرسیاری گرنگ كه خۆی دووباره ده‌كاته‌وه، ئه‌وه‌یه كه له‌به‌ر چ هۆكارێك سه‌رۆك بارزانی سه‌ردانی به‌غدای كرد؟
وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره رۆچوونه به قووڵایی ئه‌و وه‌رچه‌رخانه گه‌وره‌یه‌ی له په‌یوه‌ندی نێوان كوردستان و عێراق هاتۆته‌ئاراوه و، زۆر كه‌می نه‌بێت، دزه‌ی نه‌كردۆته ناو هۆیه‌كانی راگه‌یاندن و، وه‌ك نووسه‌ر و سیاسه‌تمه‌داری كوردیش محه‌مه‌د ساڵح جومعه له یه‌ك دوو دیمانه‌ی رۆژنامه‌وانیدا پێی راگه‌یاندووین و ده‌ڵێت: "كێشه‌ی سه‌ره‌كی له‌گه‌ڵ سه‌رۆك بارزانی ئه‌وه‌یه كه هه‌موو شتێك ده‌زانێت و شتێكی ئه‌وتۆ بۆ رای گشتی ئاشكرا ناكات." ئه‌گه‌رچی سه‌رۆك بارزانی له‌به‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی كوردستان و سه‌رخستنی پرۆسه‌ی سیاسی نه‌یه‌وێت وه‌رچه‌رخانه‌كان وه‌ك خۆی هه‌مووی باس بكات، به‌ڵام ره‌نگدانه‌وه و ده‌رهاویشته‌ی گۆڕانكارییه‌كان هینده زۆر و دیارن كه ده‌كرێت چاودێری سیاسی و رۆژنامه‌نووسی فزوول هه‌ندێكی لێ بخوێنێته‌وه ، لێره‌دا به‌چه‌ند خاڵێك ئاماژه‌ی پێده‌كه‌ین:
• ئه‌گه‌ر په‌یوه‌ندیی نێوان كوردستان و عێراق، په‌یوه‌ندیی هه‌رێمێك بوایه له‌ناو ده‌وڵه‌تێكی فیدڕاڵیدا، ئه‌وا هه‌رگیز سه‌رۆك بارزانی و شاندی كوردستان سه‌ردانی به‌غدایان نه‌ده‌كرد، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی چۆن حكومه‌تی مالیكی رێككه‌وتنی هه‌ولێری پێشێل كرد، به‌هه‌مان شێوه حكومه‌تی عه‌بادییش رێككه‌وتنی نێوان كورد و به‌غدای بۆ به‌شداریكردن له كابینه‌كه‌ی پێشێل كرد، ئه‌م هاوشێوه‌ییه‌ی نێوان حكومه‌تی عه‌بادی و مالیكی به‌رامبه‌ر كوردستان، ئه‌و وه‌رچه‌رخانه‌مان بۆ ئاشكرا ده‌كات كه حه‌یده‌ر عه‌بادی گه‌یشتۆته ئه‌و قه‌ناعه‌ته‌ی كه به‌رژه‌وه‌ندیی كوردستان و عێراق له‌وه‌دایه دوو ده‌وڵه‌تی دراوسێ بن، بۆیه له‌چوارچێوه‌ی بونیادنانی په‌یوه‌ندیی دراوسێیه‌تییه‌كی باش له نێوان كوردستان و عێراقدا، سه‌رۆك بارزانی به یاوه‌ری شاندێكی كوردستانی سه‌ردانی به‌غدای كردو له‌ویێش پشتیوانی بۆ حكومه‌تی عه‌بادی راگه‌یاند، وه‌ك حكومه‌تی ده‌وڵه‌تێكی دراوسێ.
• حكومه‌تی عه‌بادی له رووی سه‌ربازییه‌وه به‌و سنووره رازی بووه كه هێزی پێشمه‌رگه‌ی كوردستان هه‌تا 27ی نۆڤه‌مبه‌ری 2016 ئازادی كردووه، هه‌روه‌ها به‌وه‌ش رازی بووه ئه‌و ناوچه كوردستانییانه‌ی كه هێزی پێشمه‌رگه له‌چوارچێوه‌ی ئۆپه‌راسێۆنی موسڵ ئازادی ده‌كاته‌وه، له ژێر كۆنتڕۆڵی هێزی پێشمه‌رگه‌ی كوردستاندا بمێنێته‌وه، ئه‌مه‌ش ئه‌و راستییه‌مان بۆ ئاشكرا ده‌كات كه حه‌یده‌ر عه‌بادی به‌وه رازییه له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌و رێككه‌وتنه سه‌ربازییه دوای ته‌واوبوونی شه‌ڕی دژی داعش له‌گه‌ڵ كوردستان ده‌ست به دیالۆگ و دانوستاندنی سیاسی بكات، بێگومان حه‌یده‌ر عه‌بادی له‌وه‌ش بێئاگا نییه كاتێك هێزی پێشمه‌رگه ناوچه كوردستانییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێمی كوردستان به خوێنی خۆی ئازاد ده‌كاته‌وه، ئه‌وا ئه‌و كات ده‌بێت به‌وه‌ش رازی بێت، دانیشتووانی ئه‌و ناوچانه خۆیان چاره‌نووسی خۆیان دیاری بكه‌ن، ئه‌مه‌ش نه‌ك هه‌ر چاره‌نووسی گه‌ڕانه‌وه‌ی ئه‌و ناوچانه، به‌ڵكو به‌شداربوونیان له پرۆسه‌ی ریفراندۆمیشدا كه چاره‌نووسی كوردستان به یه‌كجاره‌كی دیاری ده‌كات.
• حكومه‌تی عه‌بادی رازی بووه به ناوبژیوانیی ئه‌مریكا هێزی پێشمه‌رگه‌ی كوردستان سوپای كوردستان بێت، بۆ ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی خۆی له پێدانی مووچه‌ی پێشمه‌رگه دزیوه‌ته‌وه، به‌ڵام ئه‌مریكا به كرده‌یی هاوكاری كوردستانی كردووه بۆ ئه‌وه‌ی له رووی مووچه‌وه هاوكاری كوردستان بكات، له‌سه‌رووی ئه‌مانه‌شه‌وه حكومه‌تی عه‌بادی رازییه كه هاوپه‌یمانان هاوكاری كوردستان بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی هێزی پێشمه‌رگه‌ی كوردستان وه‌ك سوپایه‌كی مودێڕن بۆ كوردستان ریكبخرێته‌وه.
• حكومه‌تی عه‌بادی به‌شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان به‌وه رازی بووه دوای هه‌ڵبژاردنی پارێزگاكانی عێراق له مانگی ئه‌یلوولی داهاتوو، پرۆسه‌ی ریفراندۆم له كوردستان ئه‌نجام بدرت، له‌سه‌ر ئه‌م پرسه وه‌ك سه‌رۆكی كۆمسێۆنی سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردن و راپرسی كوردستان به گوڵانی راگه‌یاندووه، حكومه‌تی به‌غدا ئاسته‌نگی بۆ كۆمسیۆنی كوردستان دروست نه‌كردووه بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م پرۆسه‌یه ئه‌نجام بدات.
• دوای هه‌ڵبژاردنه‌كانی پارێزگاكانی عێراق، نه‌خشه‌ی پرۆسه‌ی سیاسی له عێراقی عه‌ره‌بیدا وه‌رچه‌رخانێكی گه‌وره‌ی به‌سه‌ردا دێت، ئه‌م وه‌رچه‌رخانه په‌یوه‌ندی به كوردستانه‌وه نابێت، به‌ڵام ئه‌م هه‌ڵبژاردنه ئه‌وه پیشانی جیهان ده‌دات ، ئایا پرۆسه‌ی سیاسی له عێراقدا پڕۆ ئێرانی ده‌بێت، یان پڕۆ عێراقی؟ زۆر له چاودێران پێیانوایه، كه ستراتیژیه‌تی ئێران له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا ئه‌وه‌یه كه به رێگه‌ی سندوقه‌كانی ده‌نگدان وه‌كیله‌كانی خۆی له میلیشیاكانی حه‌شدی شه‌عبی بخاته ناو ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی عێراق به‌تایبه‌تی به‌غداو ئه‌و پارێزگایانه‌ی كه شیعه‌نشینن، یان زۆربه‌یان شیعه‌ن، ئه‌گه‌ر له هه‌ڵبژاردنی پارێزگاكان ئه‌م ئاراسته‌یه ده‌ركه‌وت، ئه‌وا ئه‌مه ده‌بێته پێشینه‌یه‌ك بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی عێراق له 2018، ئه‌وكات وه‌كیله‌كانی ئێران كۆنترۆِڵی پرۆسه‌ی سیاسی له عێراقدا ده‌كه‌ن، ئه‌گه‌ر ئه‌مه روویدا، كوردستان پێویستی به دیالۆگ له‌گه‌ڵ به‌غدا نابێت و ریفراندۆمی خۆی ئه‌نجام ده‌دات و له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی قسه‌ی خۆی ده‌كات، ئه‌گه‌ر ئه‌و ستراتیژه‌ی ئێرانیش سه‌ری نه‌گرت و عه‌ره‌بی عێراق به شیعه و سوننه‌وه، ده‌نگیان به ئاراسته‌ی پرۆ عێراقی دا، ئه‌وا له‌م حاڵه‌ته‌دا پرۆسه‌ی دیالۆگ به‌رده‌وام ده‌بێت و هه‌وڵه‌كان به‌و ئاراسته‌یه ده‌بێت كه كوردستان و عێراق به شێوه‌ی ئاشتییانه له‌یه‌كتری جیاببنه‌وه.
