-1-
پێویستیی ئادەمیزاد بە سەرچاوەكانی وزە و فرە بەكارهێنانی بۆتە هۆی ئەوەی كە هەر لە كۆنەوە بایەخ بەو ناوچانە بدرێت كە ئەو سەرچاوانەیان تێدایە، هەروەها لە دامەزراندنی میرنشین و ئیمپراتۆرییەكان كە شەڕو هێرشی زۆریان تێدا روویداوە، زۆر لەو سەرچاوانەی وزە دۆزراونەتەوە، لەبەر ئەوە دەبینین كە هێزە داگیركارەكان لە نزیك ئەو سەرچاوانە نیشتەجێ بوون و بەكاریان هێناون، هەربۆیەش كوردستان بوو بە گۆڕەپانی شەڕو كوشتار بە هۆی دەوڵەمەندیی بە یەدەگی نەوت و غاز و ئاوی كانزایی.
چەمكی وزە
وزە بنەمایەكی سەرەكیی كۆمەڵگە پێشكەوتووەكانە، كە هەموو كەرت و توێژەكانی كۆمەڵگە پێویستیان پێیەتی لە راییكردنی ژیانی رۆژنەیاندا، چونكە وزە بۆ بەگەڕخستنی كارگەكان و هۆیەكانی گواستنەوە و ئامێرەكانی نێوماڵ و زۆر شتی دیكە بەكاردەهێنرێت. وزە لەچەند شێوەیەكدا هەیە، وەك وزەی میكانیكی، گەرمی، دینامیكیی گەرمی، كیمیایی، كارەبایی، تیشك و ناوك.
كورتەیەك لە بەكارهێنانی نەوتی خاو
1- قیر لە سواخكردنی ناوەوەی كەشتییەكەی نوح سڵاوی خوای لێ بێت بەكارهاتووە.
2- فیرعەونییەكان جۆرێك قیریان لە بەمۆمیاكردنی تەرمی مردووەكانیان بەكارهێناوە، تاكو نەڕزێت.
3- پترۆل بۆ رووناككردنەوە بەكارهاتووە بە بەڵگەی دۆزینەوەی چرایەكی كۆن كە پاشماوەی وشكی زەیتی خاوی تێدا بووە لە كوڵخانەكانی زێڕ لە میسر.
4- بەكارهێنانی نەوت وەك سەرچاوەیەكی بەهەڵمكردنی شۆڕاو بۆ بەرهەمهێنانی خوێ لە سەدەی چوارەمی زایین، كە ئەو كات خوێ لە زێڕ گرانتر بووە.
5- نیشتەنییەكانی نەوت و قیر لە سەدەی هەشتەم لە عێراق بەكارهاتوون بۆ بیناكردن و رێگاوبان.
6- بۆ یەكەم جار نەوت بە رێگای ئابووری لە سەدەی نۆیەمی زایین لە كێڵگەكانی باكۆی ئازەربایجان بەرهەمهاتووە.
7- پترۆل وەك دەرمان بۆ نەخۆشییەكانی پێست و باداری و ژانی ددان و برین و سووتان بەكارهێنراوە.
8- نەوتی سووتێنەر وەك چەك لە شەڕوشۆڕدا بەكارهاتووە.
9- مێژووی تازەی نەوت لە ساڵی 1853 دەست پێدەكات ئەویش بە دۆزینەوەی یەكەم كوڵخانی بەردینی نەوت لە پۆڵۆنیا، لە هەمان ساڵیشدا پرۆسەی دڵۆپاندنی نەوت بۆ دەستكەوتنی كیرۆسین لەلایەن زانایەكی پۆڵۆنییەوە دۆزرایەوە، دواتر لە ساڵی 1861 یەكەم كارگەی دڵۆپاندن لە رووسیا لە كێڵگەی نەوەتی سروشتی لە باكۆ دروستكرا.
10- بۆ یەكەم جار پیشەسازیی نەوتی ئەمریكا بە دۆزینەوەی نەوت لە 1859 لە رێگای لێدانی بیری پترۆل لە ئەمریكا – ویلایەتی بنسلڤانیا دەستی پێكرد.
11- لەگەڵ سەرهەڵدان و پەرەسەندنی شۆڕشی پیشەسازی لە ئەوروپا، دەوڵەتانی پیشەسازی كەوتنەخۆ بۆ گەڕان بە دوای نەوتدا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە حوكمی پەیوەندییان لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی لەبەر بوونی نیشتەنیی سرووشتی لە كوردستان، هەروەها فراوانبوونی بازرگانی لە رێی درووستكردنی رێگاوبان.
12- لە ساڵی 1859 بەرهەمی نەوت گەیشتە 2000 بەرمیل لە رۆژێكدا و بۆ نزیكەی 3 ملیۆن بەرمیل لە ساڵی 1926، دواتر نەوت لەم وڵاتانە دۆزرایەوە، لە ساڵی 1860 لە رۆمانیا و لە 1863 لە پیرۆو لە ساڵی 1868 لە رووسیا و لە ساڵی 1908 لە ئێران و لە ساڵی 1914 لە فەنزویلا و لە ساڵی 1923 لە عێراق و لە ساڵی 1936 لە سعودیەو لەساڵی 1940 لە قەتەر و لە ساڵی 1949 لە جەزائیرو لە ساڵی 1958 لە لیبیا و لە ساڵی 1968 لە میسر، هەروەها لە چەندین دەوڵەتانی دیكەی جیهان.
13- بەكارهێنانی پترۆل دوای داهێنانی ئامێری سووتانی ناوخۆیی لە ساڵی 1908 پەرەی سەند، دواتر بۆ بەگەڕخستنی ئۆتۆمبیل بەكارهێنرا، ئەو ماشێنانە زۆر بە خێرایی بڵاوبوونەوە.
14- مرۆڤ لەمیانی جەنگی یەكەمی جیهاندا پەرەی بە پترۆل دا تا دواتر وەك هێزو توانای سەربازی بەكارهێنرا، بە شێوەیەك كە گرنگیی پترۆل وای لێهات هەر دڵۆپێك لە پترۆل بەرامبەر دڵۆپێك خوێن بوو.
15- لەبەر زیادبوونی گرنگیی سەرچاوەكانی وزە بەتایبەتیش پترۆل، ئابووریی وزە بوو بە هۆكارێك بۆ دەستتێوەردانی داگیركەران لە رابردوو لە ئێستاو لە ئایندەدا بە شێوازی جیاجیا كە لەگەڵ قۆناخ و هەلومەرجی نێودەوڵەتیدا بگونجێت، سیاسەتیش لەژێرەوە لەپشت پاراستنی كۆمپانیاكانی پترۆل بوو لەو دەوڵەتانەی بەرهەمیان هەیە.
16- بۆ یەكەم جار لە ساڵی 1946 پترۆل وەك چەكێكی سیاسی بەكارهات، دووەم جاریش لە ساڵی 1948، سێیەم جار لە ساڵی 1956، چوارەم جار لە 1967، دواتر چەندین جاری دیكە وەك چەكی شەڕ بەكارهات لە ساڵی 1973 و 1979 و لە شەڕی كەنداو.
سەرهەڵدانی قەیرانی وزە لە جیهاندا
پەرەسەندنەكانی ئێستا ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە ئەگەری سەرهەڵدانی قەیرانێكی جیهانی وزە لەئارادایە، ئەویش لەبەر ئەوەیە كە داخوازیی سەر نەوت لەگەڵ خستنەڕوو رێ ناكات، ئەو پەرەسەندنانە وایان لە دەوڵەتانی پیشەسازی كردووە كە بتوانن خۆیان رزگاربكەن لە پشتبەستن بە نەوت، ئەمەش بووە هۆی پەیدابوون و پەرەسەندنی سەرچاوەی دیكەی وزە لە دەوڵەتانی پیشەسازیدا، لەگەڵ پێشكەوتنی تەكنەلۆجیاشدا رێگە خۆشكرا بۆ ئەوەی هەموو جۆرەكانی وزە لە شێوەیەكەوە بگۆڕێن بۆ شێوەی دیكە بە بەكارهێنانی ئامێری سادەو تەكنیكی ئاڵۆز.
سەرچاوەكانی وزە بە چوار بواری سەرەكیدا بەكاردەهێنرێن: (گواستنەوە، پیشەسازی، نیشتەجێبوون، كەرتی بازرگانی)، گرنكیی سەرچاوە جیاوازەكانی وزە لە بڕی ئەو سەرچاوانە و رادەی بەردەوامبوونیاندایە، هەروەها لە تەكنەڵۆجیای ئێستاو ئایندە بۆ دەرهێنانی ئەو سەرچاوانەو نرخی وزەو پەرەسەندنی بەكاربردن. قەبارەی یەدەگی نەوتی خاو لە جیهاندا بە 1051.6 ملیار بەرمیل لە ساڵی 1998 دەخەمڵێنرێت و 63% یەدەگی جیهانی لە دەوڵەتانی عەرەبیدایە، كە دەگاتە 643.6 ملیار بەرمیل نەوتی خاو، لە كاتێكدا كە قەبارەی یەدەگی غازی سروشتی لە جیهاندا لە ساڵی 1998 بە 152215 ملیار مەتر سێجا دەخەمڵێنرێت و 22%ی لە دەوڵەتانی عەرەبیدایە، كە دەكاتە 32708 ملیار مەتر سێجا، هەروەها تێكڕایی بەرهەمی وزە لە جیهاندا لە ساڵی 1998 بە 173.7 ملیۆن بەرمیل لە نەوتی خام دەخەمڵێنرێت، 17.6%ی كە 30.6 ملیۆن بەرمیل نەوتی خاوە لە دەوڵەتانی عەرەبی بەرهەم دەهێنرێت.
دیارترین گرنگیی پرۆسە بنەڕەتییەكانی پیشەسازیی پترۆل لە دەرهێنانی پترۆلدایە لە بیرەكان و گواستنەوەیان بە بۆری بۆ بەندەرەكانی بە مەبەستی هەناردەكردن بە نەوتهەڵگر لە دەریا یان گواستنەوەی بە ترێلە بە رێگای وشكایی، دواتر پاڵاوتنی پترۆل و دابەشكردنی یاخود عەمباركردنی یانیش بەكارهێنانی وەك كەرەستەی بەرایی لە پیشەسازییە پترۆكیمیاوییەكاندا.
رێژەی سەدیی بەكاربردنی سەرچاوە جیاجیاكانی وزە لە ساڵی 1990 ( نەوت 33% و خەڵووز 22.8%، غاز 18.8%، سەرچاوەكانی بارستە زیندووەكان 13.8%، وێستگە ئاوییەكان 5.9% و وێستگەكانی وزەی ئەتۆم 5.6%). پرۆسەی بەردەوامیی رەوشی وزە لەئێستاو لە ئایندەدا جیاوازە لەگەڵ پێش 20-30 ساڵی رابردوو، دابەزینی نرخی وزە و هەبوونی بڕێكی زۆری سووتەمەنی لە بازاڕەكاندا بوونە هۆی زێدەڕۆیی لە بەكاربردنی وزە و پابەندنەبوون بە پاشەكەوتكردن، هەروەها بووە هۆی مەترسیی زیاتری پیسبوونی سەرچاوەكانی ژیان( خاك و ئاوو هەوا).
بڕی وزەی ناخی زەوی سنووردارەو ناكرێ بۆ ماوەیەكی زۆر بمێنێتەوە، سەرەڕای بوونی زیاتر لە 1000 ملیار بەرمیل لە یەدەگی نەوتی خاو لە جیهاندا كە دابەشبووە بەسەر 600 حەوزی نەوت و هەزارانی دیكەش دۆزراونەتەوە، بەڵام كۆمپانیاكانی نەوت پەنایان بردۆتە بەر لێدانی بیر لە پێكهاتە جیۆلۆجییەكانی تەنكایی و قووڵاییە مامناوەندەكان، وێڕای شوێنی سەختتر لە دەریا و وشكایی كە پێویستیان بە ماندووبوونی زۆرە، هەروەها وزەی زۆر كە هەندێ جار وزەی پێویست یەكسان دەبێ بە وزەی دەرهێنراو، ژمارەكانی یەدەگی نەوت و غاز كە تازەنەكراونەتەوە زۆر بەسوودو پێویستن لەم بوارەدا (رێژەی یەدەگ بەرامبەر بەرهەمهێنراو) كرداری دابەشكردنی یەدەگی مسۆگەر لە كۆتایی هەموو ساڵێك بەسەر بەرهەمی هەمان ساڵ، ئەنجامەكەی دەبێتە درێژیی تەمەنی یەدەگ، نزیكەی 1138 ملیار بەرمیل نەوتی خاو لە جیهاندا هەیە كە بە شێوەیەكی ناڕێك بەسەر دەوڵەتەكان دابەش بووە، بڕی بەرهەمی رۆژانەش لە سنووری 94 ملیۆن بەرمیلدایە، لەبەر ئەوە دەبینین كە درێژیی تەمەنی نەوت 40-45 ساڵی داهاتووە، بەپێی ئەمە یەدەگی نەوت لە ئەوروپا تەنیا بەشی 10 ساڵ دەكات، یەدەگی ئەمریكاش بەشی 25 ساڵ دەكات و یەدەگی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەشی زیاتر لە 100 ساڵ دەكات. بەڵام لە كوردستان بەشی زیاتر لە 120 ساڵ دەكات.
لایەنی باشیی و خراپیی وزەی ئیحفوری (سروشتی)
سووتەمەنی ئیحفوری چڕییەكی بەرزی هەیە و بە ئاسانی دەگوازرێتەوە و هەڵدەگیرێت، لەرێی مامەڵەكردنی سووتەمەنی ئیحفوری بە پترۆكیمیاوی چەندین جۆری جیاوازمان دەست دەكەوێتە، لە خراپییەكانی بەكارهێنانی سووتەمەنی ئیحفوری ئەوەیە كە بە سووتانی هەواو خۆڵ و ئاو پیس دەبن و دواتر زیان بە تەندروستیی مرۆڤ دەگەیەنێت، هەروەها قەتیس بوونی گەرمی، ئەمەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی گەرمیی زەوی و قەبارەی بەبیابانبوون و وشكەساڵی زیاددەكات. سەبارەت بە غازی سروشتی جیاوازە، چونكە یەدەگی گەورە لە رووسیای فیدڕاڵە، كە 40%ی یەدەگی جیهانە، دەوڵەتانی ئۆپك 405ی غازیان هەیە، ئەوەی دەمێنێتەوە 20% بەسەر وڵاتانی دیكەی جیهاندا دابەشبووە، رێژەی یەدەگ بۆ بەرهەمهێنراو لەئێستادا نزیكەی 65 ساڵە، یەدەگێكی زۆری خەڵووزی بەردین لە جیهاندایە كە بە 9000 بلیۆن تەن دەخەمڵێنرێت و بەسەر 33 دەوڵەتدا دابەشبووە، تێكڕای بەرهەمهێنانی ساڵانەی خەڵووز 300 ملیۆن تەنە و بڕی یەدەگ بۆ بەرهەمهێنراو بۆ زیاتر لە 150 ساڵە.
گرنگیی پترۆل
گرنگیی پترۆل لە چەند روویەكەوەیە، دیارترینیان یەكەم: ( لە رووی ئابووری و سیاسی و جەنگەوە) ئەوەش وا دەكات كە ئەم داهاتە تا رادەیەكی زۆر هێڵی سەرەكیی سیاسەتی جیهان بكێشێت. دووەم: گرنگییەكەی لە تایبەتمەندیی قۆرخكردنی بەرهەم و داگیركردنی ناوچەی دیاریكراوی بەشێكی زۆری پێكهاتەكان دەردەكەوێت، هەروەها دەستبەسەرداگرتنی ژمارەیەكی دیاریكراوی كۆمپانیاكان لە بەشێكی فرەی بەرهەمهێنان و گواستنەوەو پاڵاوتن، لە كۆتاییدا دیراسەكردنی پترۆل لە دیاریكردنی ناوچەكانی بەرهەمهێنان، تا دەگاتە دەست بەكاربەر لە شێوەی جۆرەكان و پیشەسازییە جیاوازەكانی پترۆكیمیاوی كە بە 1500 چەشن مەزەندەدەكرێت.
دوای جەنگی یەكەم و دووەمی جیهان هەردوو هێزی سەرەكی ئەمریكاو سۆڤییەتی جاران پێگەیەكی تازەیان لە جیهاندا داگیركرد، ئەویش لە ئەنجامی گۆڕینی باڵانسی دابەشكردنی سامانی سرووشتی لە سەرچاوەكانی پترۆل لە جیهاندا، هەردوو لا هەوڵیاندا كۆنتڕۆڵی ئەو سەرچاوانە بكەن، لە كۆنگرەی ماڵتا رێككەوتن كە ئەوروپای رۆژهەڵات لەژێر هەژموونی سۆڤییەت بێت بە رێژەی 100%و ئەوروپای رۆژئاواش بۆ ئەمریكا 100%، لە بەلقانیش بۆ هەر یەكێكیان 50% بێت، بەڵام بە نیسبەت رۆژهەڵاتی ناوەڕاست (سەرچاوەكانی پترۆل) هەر یەكەیان دانی بە بەرژەوەندی ئەوی دیكە دانا، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پێشتر هەوڵیدا و ئێستاش هەوڵدەدات دەست بەسەر كۆڵەگەكانی ئابووریی جیهاندا بگرێت بۆ ئامانجی ئابووری و سیاسی و ستراتیژی، لەپێشەوەیان وزەو سەرچاوەكانی نەوت، لە رێی هاوپەیمانەكانییەوە دەیەوێت بازاڕی جیهان قۆرخ بكات بە نرخێكی گونجاو، زۆربەی دەوڵەتانی بەرهەمهێنی نەوت بەهۆی لاوازیی توانای ئیدارییان لە دامەرزاوە حكومییەكان و كەرتی تایبەت پەنایان بردە بەر گرێبەستكردن لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان بۆ جێبەجێكردن و بەگەڕخستن و بەڕێوەبردنی پڕۆژەكانی نەوت، ئەمەش پاشكۆیەتیی ئەو دەوڵەتانەی زیاتر چەسپاند و دەرفەتی گەشەسەندنی توانای ئیدارەی خۆجێیی پڕۆژەكانی لاوازكرد.
گرنگیی پترۆل لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا
لەئێستادا لەسەر ئاستی جیهاندا هیچ سەرچاوەیەكی دیكە و بەردەست بۆ بەرهەمهێنانی وزە لە ئارادا نییە جگە لە نەوت و غاز، زۆربەی كێڵگە زەبەلاحەكانی نەوتیش دەكەونە دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كە بە عەمبارگەی بنەڕەتیی سووتەمەنی جیهان دەژمێردرێت، بەرهەمەكەش 47%ی بەرهەمی گشتیی جیهانە، دەوڵەتانی بەرهەمهێنی نەوت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چ لەئێستادا یان لە ئایندەدا دەكرێ پشتیان پێ ببەسترێت بۆ پڕكردنەوەی داواكاریی جیهان لە پترۆل و غاز كە زیادی كردووە، لەبەر ئەوەی یەدەگێكی زۆری تێدایەو بە ئاسانی بەرهەم دەهێنرێت و قابیلی ئەوەیە ئاستی بەرهەمهێنان بە بەكارهێنانی تەكنیكی تازە بەرز بێتەوە. بۆیە ئەو ناوچەیە لەرووی جیهانییەوە بۆتە ناوچەیەكی ئەكتیڤ و راستەوخۆ مۆركی نێودەوڵەتی پێوەنووساوە، هەر گۆڕانكارییەكی جیۆسیاسی لەو ناوچە نەوتاوییە رووبدات دەبێت مەترسی بۆ سەر سەقامگیریی جیهان، بەتایبەتیش دەوڵەتانی بەكاربەری نەوت و لەسەروویانەوە ئەمریكا، كە رۆژانە نزیكەی 17 ملیۆن بەرمیل پترۆل بەكاردەبات، ئەمەشە نهێنی ئەوەی كە ئەمریكا دەیەوێت كۆنتڕۆڵی شوێنەكانی پترۆل بكات تاكو بەردەوام سوودیان لێ وەربگرێت، هاوكات كۆنتڕۆڵكردنی نرخی نەوتیش بگرێتە دەست، چونكە ئەگەر نرخی نەوت یەك دۆلار بەرزبێتەوە، مانای وایە خەرجی و پێدراوەكانی ئەمریكا ساڵانە بە بڕی 4 ملیار دۆلار زیاددەكات، لێرەدا دەكرێ قەبارەی پێدراوەكانی ئەمریكا لە ئەنجامی یاریكردن بە نرخی پترۆل لە نێوان 30 بۆ 147 دۆلار بۆ یەك بەرمیل هەڵبسەنگێنرێت.
گرنگیی ئابووریی پترۆل بۆ دەوڵەتانی بەرهەمهێن و بەكاربەر لەوەدایە كە زیاتر لە 20%ی بەرهەمی جیهانی بەرهەم دەهێنن، و بە 50%ی هەناردەی جیهان و 50%ی یەدەگی جیهان پشكداریی دەكەن، هاوكات دەبێتە سەرچاوەی سەرەكیی داهاتی نەتەوەیی زۆربەی دەوڵەتانی بەرهەمهێنی نەوت.
ئایندەی وزە- پترۆل
ئاستی بەكاربردنی ئێستا كە بە 25 ملیار بەرمیل دەخەمڵێنرێت، كە ساڵانە دەكاتە 3.5 ملیار تەن كاریگەریی دەبێت بۆ وشككردنی زۆربەی بیرە نەوتییەكانی جیهان لە ساڵانی 2050-2060 جگە لە دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كە ئەو وڵاتانە و عێراق و هەرێمی كوردستان تا ساڵی 2100 پترۆل بەرهەم دەهێنن، وشكبوونی بیرەكانی نەوت لە دەوڵەتە پیشەسازییەكانی وەك ئەمریكا و لە حەوزی دەریای باكوور لە ماوەی 20-30 ساڵی داهاتوودا ململانێی دەوڵەتانی پیشەسازی لەسەر قۆرخكردنی پترۆڵ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاددەكات، ئەو ململانێیە دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت، وێڕای نەهێشتنی سەقامگیریی سیاسی و كۆمەڵایەتی لە وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوت، زۆر زەحمەتیشە پێشبینی ئەو كاریگەرییانە بكرێت كە لە ئەنجامی ململانێی سەر سەرچاوەكانی نەوت دێنە ئاراوە.


* راوێژكاری وزە لە ئاژانسی پاراستنی كوردستان
a