رەنگە پرۆسەی رێكخستنی هیچ دامەزراوەو كایەیەكی كۆمەڵگەیی، لەسیستمە كراوە و دیموكراسەكاندا، هێندەی رێكخستنی میدیا، سەخت و ئاڵۆز نەبێت. لە نێوان كۆمەڵگە و حكومەت و میدیادا، تەنانەت لە نێوان میدیا و زۆر لە دامەزراوە كۆمەڵگەییەكانی دیكەدا هەمیشە مشتومڕ و هەنجەت لێكدی گرتن و جۆرێك لە ناتەبایی هەیە، هەر بۆیەش میدیاكاران پیشەكەی خۆیان بە پیشەی سەرئێشە ناودەبەن و حكومەت و كەرتەكانی كۆمەڵگەش زۆربەی جار میدیا بە بێزاركەر و كارلێتێكدەر دەبینن.
رەنگە جگە لە كایەی میدیا، هیچ كایەیەكی دیكەی كۆمەڵگە، هاوشانی یاسا پێویستیی بە هۆكاری دیكەی زەبت و رێكخستن نەبێت. ئەوە تەنیا میدیایە لە تەجروبەی وڵاتان و گەلاندا نەتوانراوە تەنیا بە زەبری یاسا چوارچێوەی بۆ دیاری بكرێت و پەنا بردراوەتە بەر میكانیزم و هۆكاری دیكەش بۆ رێكخستنی ئەو بوارە، لەوانە دامەزراندنی ئەنجومەنی نیشتمانیی میدیا و سپاردنی بەشێك لە ئەركی رێكخستنی بوارەكە بە سەندیكای میدیاكاران، هەروەها نووسینەوەی بەڵێننامەكانی شەرەف و ئیتیكی كاری میدیایی و پابەندكردنی میدیاكاران پێیانەوە و دواجاریش هەوڵدان بۆ بڵاوكردنەوەی چەمكی (بەرپرسیاریی كۆمەڵایەتی) لەنێو میدیاكاراندا وەك چوارچێوەیەكی دیكەی ئاكاریی بە هەمان مەبەستی رێكخستنی بوارەكە.
چەمكی بەرپرسیاریی كۆمەڵایەتی لە بنەڕەتدا لە كایەی ئابووری و بەتایبەتی لە كایەی بازاڕی ئازادەوە بۆ كایەی میدیا گوێزراوەتەوە.
رەنگە سادەترین پێناسە بۆ ئەم چەمكە لە كایەی ئابووریدا لەم پرسیار و وەڵامانەی خوارەوەدا بەرجەستە ببێت.
لە بازاڕی ئازاد و قۆرغنەكراودا، هەر كەس بۆی هەیە لە رێی بەگەڕخستنی سەرمایەكەیەوە قازانج بەدەست بێنێ. بەڵام پرسیار ئەوەیە:
ئایا ئەو قازانجەی بەدەست دێت، تەنیا بەرهەمی سەرمایەیە؟ ئایا سەرمایە بە بێ ژینگەی لەبار بۆ بەگەڕخستنی، قازانج وەبەردێنێ؟ ئایا ئەو ژینگەیە جگە لە دەوڵەت و دامەزراوە گشتییەكانی و كۆمەڵگە كێ فەراهەمی دەكات؟ ئایا سەرمایەگوزاری پێویستی بە كارمەندی پسپۆڕ و لێزانی لۆكاڵیی نییە؟ ئایا ئەو پسپۆڕ و كارزانانە جگە لە كایەی گشتیی پەروەردە و خوێندنی باڵا كە حكومەت ئیدارەی دەدات، لە كوێ ئامادە دەكرێن؟ ئایا كرێكاری لەش ساغ و تەندروستی ناوێت؟ ئەو تەندروستی و لەشساغییە جگە لە دامەزراوەی تەندروستی كە حكومەت مەسرەف كێشێتی، كێ دابینی دەكات؟ ئایا زەمینەیەكی ئەمنیی ئارامی ناوێت كە بێ ترس سەرمایەكە تێدا بەگەڕبخرێت؟ ئایا ئەو ئەمنییەتە دەزگا ئەمنییەكانی حكومەت نین كە دەستەبەری دەكەن؟ ئایا یاسا و رێسایەكی ئاسانكار و هاندەری ناوێت كە متمانە بداتە سەرمایەگوزاری؟ ئایا ئەو زەمینەسازییە یاساییە كۆمەڵگە و حكومەت نین كە دابینی دەكەن؟ئایا سەرمایەبەگەڕخستن سەقامگیرییەكی سیاسی و كۆمەڵایەتیی لەباری ناوێت؟ ئایا ئەوەی بەرپرسە لە دابینكردنی ئەو سەقامگیرییە، حكومەت و كایەی سیاسی نییە؟ ئایا بازاڕ و كڕیاری گیرفان گەرمی ناوێت بۆ ساغكردنەوەی كاڵا و بەرهەمەكان؟ ئایا ئەوەی بازاڕ و ئابووری رێكدەخات و بازاڕگەرمیی دابین دەكات، حكومەت و دەزگا بەرپرسەكانی و سیاسەتەكانی نین؟
لە هەموو ئەمانە گرنگتر، ئایا سەرمایەدار بۆ بەدەستهێنانی زۆرترین قازانج، بۆی هەیە هەموو رێكارێك بگرێتەبەر؟ بۆی هەیە گوێ بە ژینگە نەدات، كارگە و سەنعەت و پرۆژەكانی زیانبەخش بن بۆ تەندروستیی گشتی، یان لە بوارگەلێكدا وەبەرهێنان بكات كە لەگەڵ كەلتوور و باوەڕ و بەهاكانی كۆمەڵگە تێكنەكاتەوە؟ ئایا بۆی هەیە هەرچی كەرەستەی خاوی وڵاتە بەركاری بخات و هیچ بۆ نەوەكانی داهاتوو نەمێنێتەوە؟ ئایا بۆی هەیە لە پێناو قازانجی زۆرتر، كاڵای خراپ و ساختەكارانە بەرهەم بێنێ و مافی بەكاربەر بخوات؟
لە سەرینی ئەم پرسیار و وەڵامانەوە، پرسیارێكی سەرەكی و كۆكەرەوە دێتەئاراوە: ئایا كۆمەڵگە و حكومەت بە تەنێ بەرپرسیارن لە دابینكردنی زەمینە و پێداویستییەكانی سەرمایەگوزارییەكی سەركەوتووی بێ سەرئێشەی گەرەنتیكراو، بێ ئەوەی هیچ ئەرك و بەرپرسیارییەك بكەوێتە سەرشانی سەرمایەداران. ئایا تەنیا سەرمایەت هەبێ كافییە بۆ ئەوەی سوود و قازانج بە مافی خۆت بزانی و هیچ پابەندییەكت لە ئەستۆ نەبێ؟
چەمك و تیۆریی بەرپرسیاریی كۆمەڵایەتی لە وەڵامی ئەم پرسیارگەلەدا دوو پرەنسیپی سەرەكی دەكاتە ئیلتیزام و ئەرك بۆ سەرمایەگوزاران:
- سەرمایەدار لە سایەی سەرمایەكەی مافی رەوای خۆیەتی سوود و قازانج بەدەست بێنێ، بەڵام كاتێك ئەو سوودوەرگرتنە ببێتە مایەی زیانگەیاندن بە كۆمەڵگە و لەسەر حیسابی ژینگە و كەلتوور و بەرژەوەندیە گشتییەكانی كۆمەڵگە و وڵات و مافە رەواكانی خەڵك بێت، رەوایەتی لەدەست دەدات، چونكە لەگەڵ رەوایەتییەكی دیكەدا بەریەككەوتنی بۆ دروست دەبێ.
- مادام سەرمایەدار لەو زەمینە ساز و لە بارە و لە سایەی ئەو هەلو مەرجەدا كە كۆمەڵگە و دەوڵەت و دامەزراوەكانی فەراهەمیان كردووە، دەتوانێ سەرمایەگوزاری و قازانج بكات، دەبێ دەسباری حكومەت بێ و بە پێی قەبارەی سەرمایە و چالاكی و قازانجەكەی بەشدار بێت لەو پرۆسەی تەنمییە گشتییەدا كە حكومەت شانی دەداتە بەر. بۆ نمونە دەبێ لە گەشەپێدانی خوێندن و باشتركردنی باری تەندروستی و بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاری و گەشەپێدانی خزمەتگوزارییە گشتییەكاندا دەسباری بەشە ئەركێك بگرێتە ئەستۆ. بۆ نموونە دەبێ بەشدار بێ لە دروستكردنی قوتابخانە و زانكۆكاندا تا دواجار لە رێی ئەو دەزگایانەوە كادری پسپۆڕ و كارزانی لۆكاڵیی بەدەست كەوێت.
كاتێ ئەم چەمكە دەگوێزرێتەوە بۆ ناو كایەی میدیا، هەمان پرەنسیپ و پرسیارگەل دێنە ئاراوە.
ئازادیی كاری میدیایی ئەو سەرمایە و دەستمایە رەوا و بەدەستهاتووەیە كە میدیاكار هەیەتی. دەتوانێ لە سایەی ئەو سەرمایە مەعنەوییەدا ئازادانە هەڵسووڕێ و سەرمایەگوزاریی میدیایی بكات. هەر رێگرییەك لە مومارەسەكردنی ئەم مافە بەرتەسككردنەوە و رێگرییە لە مافێكی رەوای بێ چەند و چوون.
بەڵام ئایا ئەو مافە لە ئاسمانەوە دابەزیوە، یان تەفویز و سەرپشكییەكی میللییەو كۆمەڵگە لە رێی یاسا پەسەندكراوەكانیەوە بە رۆژنامەنوسانی داوە و هەركات بە زیانی خۆی بەكارهات، دەتوانێ موراجەعەی بكاتەوە؟
ئایا ئەو مافە لە زەمینەیەكی لەبار و پشتیوانیكراو و ئاسانكاردا نەبێ، دەكرێ مومارەسە بكرێت، لە نیشتمانێكی ئەمینی پارێزراوی سەقامگرتووی دامەزراوەیی دوور لە هەڕەشەی دەرەكی و ناوخۆیی و تەنگ پێهەڵچنین و رێگریدا نەبێ، دەكرێ بێ سەرئێشە و ئازادانە مومارەسە بكرێت؟
ئایا میدیاكار تەنیا لە سایەی (ئازادی)دا وەك سەرمایەیەكی مەعنەوی، بە بێ زەمینە و هەلومەرجی لەبار و ئاسانكار، كاری خۆی پێدەكرێ و پەیام و مەبەستی خۆی دەپێكێ و بێ منەتە لەوەی لە وڵات چی دەگوزەرێ و هیچ پەیوەندی بەو نییە؟
ئایا وەك هەر پیشەكار و خاوەن پرۆژە و مەبەستێك، بەرژەوەندی لەگەڵ بەرژەوەندی كۆمەڵگەدا تێكناكاتەوە كە لە سەقامگیریی و ئارامیی سیاسی و ئەمنی و ئیداری و تەبایی كۆمەڵگەییدا خۆی دەنوێنێ؟
هەر كۆمەڵگەیەك لە كەرت و كۆمەڵان و گروپی جیا جیا پێكدێت، هەر یەك لەوان دەكرێ ئامانج و بەرژەوەندی و ویستی تایبەت بەخۆی هەبێت، بەڵام كۆی ئەو ئامانجە لاوەكی و فیئەوییانە لە چوارچێوەی ئامانجێكی گشتگیردا جێ بۆخۆیان دەكەنەوە كە پێی دەگوترێت ئامانجی گشتیی كۆمەڵگە. لە راستیدا ئەوەی تاك و گروپە كۆمەڵایەتییەكان لە یەك كۆمەڵگەدا كۆدەكاتەوە، زمان و مێژوو، كەلتوور و ناسنامە و خاكی هاوبەش نییە وەك مێژووناسان و جوگرافیاناسان باسی دەكەن. بەڵكو لە بنەڕەتدا ئامانجی هاوبەشە. هیچ كۆمەڵگەیەك نییە ئامانجی هاوبەشی نەبێت كە گوزارشت لە بەرژەوەندیی هاوبەش و شەریكایەتی هەمووان دەكات.
پابەندنەبوونی هەمووان بە ئامانجی هاوبەش، بنەما ئەساسییەكەی كۆمەڵگە هەڵدەتەكێنێ كە بریتییە لە تەماسوك و یەكانگیریی كۆمەڵگەیی. ئایا میدیاكار دەتوانێ بە پێچەوانەی ئەم ئامانجە گشتییە كاربكات و بەهانەكەی (ئازادی) بێت؟
كێشەكە هەرگیز ئەوە نییە میدیاكار بۆ چ مەبەستێك هەڵدەسووڕێ، قازانجی ماددی رەوایە، پرۆژاگەندە بۆ هەر بیر و ڕایەكی سیاسی یان هەر فكر و ئایدیا و دنیابینییەك كە یاسا ئیجازەی دابێ رەوایە. میدیا بەسەر (حزبی و حكوومی و ئوهلی)دا پۆلێن ناكرێ. هەموو ئەو جوهدە میدیاییانە لە چوارچێوەی مافی تەعبیرلەخۆكردن و ئازادی دەربڕیندا جێیان دەبێتەوە و رەوان. بۆشیان نییە تانە لە یەكدی بدەن. یەكیان خۆی بە باش و ئەوانی دیكە بە خراپ بزانێ. پێوەر ئەوە نییە. پێوەر ئاستی ئیلتزامی هەر میدیاكار و دەزگایەكی میدیاییە بە بەرپرسیاریی كۆمەڵگەیی.
بەرپرسیاریی كۆمەڵایەتی میدیاكاران لە سادەترین پێناسەیدا بریتییە لەوەی (كاتێ میدیاكار لە سایەی ئازادییەكی فەراهەمدا بۆ پێكانی ئامانجی خۆی هەڵدەسووڕێ، دەبێ لەگەڵ ئامانجە گشتییەكانی كۆمەڵگەدا بەریەككەوتنی بۆ دروست نەبێ، ئامانجەكەی خۆی لەسەر حیسابی ئامانجی گشتیی كۆمەڵگە دەستەبەر نەكا. دەنا رەوایی لە ئامانجە رەواكەی خۆی دەستێنێتەوە، میدیاكار وەك چۆن بەرپرسیارە بەرامبەر خاوەنی دەزگاكەی، یان سەرنووسەر و بەڕێوبەرەكەی و دەبێ فرمانەكانی جێبەجێ بكات، ئەوهاش بەرپرسە بەرامبەر كۆمەڵگەو دەبێ بەرژەوەندییەكانی رەچاو بكات).
میدیاكار و دەزگای میدیایی دەبێ لەوە دڵنیا بێت كە ئەو بەشێكە لە نەسیجی گشتیی كۆمەڵگە و وەك هەر دامەزراوەیەكی دیكە لە نەسەقێكی بەیەكداچووی هاوچارەنووسدایە لەگەڵ كۆی كۆمەڵگە. ناتوانێ بێمنەت لەوەی ئامانجە گشتییەكانی كۆمەڵگە لە چ بارێكدان و روویان لە كوێیە، لە كاری خۆی بەردەوام بێت. میدیا لە دەرەوەی كۆمەڵگەدا ناژی.
لە ئاستی كوردستان و ئەو هەرێمەی ئێمەدا ئامانجی سەرەكی و گشتیی كۆمەڵگە لە ئێستادا تێپەڕاندنی حاڵەتی چەقبەستن و بێ ناسنامەیی و ناڕۆشنییە بەرەو واقعێكی رۆشنتری ئایندە دیاری سەقامگرتوو. ئەم دۆخە نادیار و قەلەقە (وجود و مان و نان و ژیانی خستووینە مەترسییەوە) شەڕ و نانبڕین و هەڕەشەی سیاسی ئیقلیمی و تەگەرەنانەوەی نێوخۆیی و جۆرەها گرفتی بۆ دروست كردووین. هەمومان پێوەی گیرۆدەین، نەك كەرت و فیئەتێك بە تەنیا. كەواتە بەرژەوەندیی هەموومان لە تێپەڕاندنی ئەم حاڵەتەدایە، كەواتە ئەو تێپەڕاندنە دەبێتە ئامانجی گشتی كۆمەڵگەی ئێمە لەم ئان و ساتەدا. ناكرێ میدیاكاران بەشێك نەبن لە خەباتكارانی گەیشتن بەو ئامانجە.
ئەم ئامانجە گشتییە دەبێ كۆی دامەزراوە كۆمەڵایەتییەكان لە نەسەقێكی مونسەجیم و هەماهەنگدا كۆبكاتەوە. سەرچیخ چوون و لادانی هەر دامەزراوێك ئیرتباك و سەرلێشێوان لە ئاراستەی گشتی كۆمەڵگەدا دێنێتەئاراوە. (ناكرێ دامەزراوەی پەروەردەیی بە فەلسەفەیەك كاربكات كە لەگەڵ فەلسەفەی دامەزراوەی سیاسی و حوكمڕانی دژ بێت. ناكرێ دامەزراوەی میدیایی بە جۆرێك هەڵسووڕێت كە كار لە دامەزراوەی ئەمنی و سەربازی تێكبدات.)
سۆسیۆلۆجیستەكان دەڵێن هەركاتێ دامەزراوەكانی كۆمەڵگە پێچەوانەی یەكدی رێیان گرتەبەر، مەترسیی جددی لەسەر یەكانگیری كۆمەڵایەتی سەرهەڵدەدات. بیرمەندانی تیۆریی (بینائی وەزیفی) كە لەبارترین تیۆرییە بۆ دیاریكردنی ئەركی دامەزراوە كۆمەڵایەتییەكان لە كۆمەڵگە قەیرانبار و ئینتیقالییەكاندا ئەم هەمانگییە بە مەرجی تێپەڕاندنی قەیران دەزانن.
بە كورتی:
ئازادیی كاری میدیایی وەك هەر سەرمایەگوزارییەكی دیكە لە كۆمەڵگەی قۆرغنەكراودا مافێكی موكتەسەب و بەدەستهاتووە. بەڵام مافێكی ئیلاهی نییە و تەفویزێكی میللییە و قابیلی نوێ نەكردنەوە و كەم و زیاد كردنە.
بەرپرسیاریی كۆمەڵایەتی لە میدیاكاران دەخوازێ پابەندی یاسا و بەڵێنامەكانی شەرەف و ئیتیكی كار و پرەنسیپەكانی پیشەكە و پاراستنی كۆمەڵگە و بەرژەوەندی و ئامانجی گشتی بن لە هەر زیان و ئازارێك كە بە هۆی ئەوانەوە پێی بگات.
دەزگای میدیایی بۆ هەر مەبەستێك كاربكات رەوایە، قازانجی ماددی، یان پرۆپاگەندە بۆ هەر فكر و ئایدیایەكی ئیجازەدراو، بەڵام هیچ دەزگایەكی میدیایی بۆی نییە لە پێناو قازانجی ماددیی زیاتر، یان رەواجی زۆرتر بۆ بیر و رایەكەی درۆ و بوختان و ناڕاستی بڵاوبكاتەوە، یان ئەو ئامرازانە بەكار بێنێ كە یاسا و ئیتیك و ئەخلاقییاتی پیشەكە قەدەغەی كردووە، یان نەهی لێ كردووە.
بەدیهاتنی ئامانجی گشتیی كۆمەڵگە بەدیهاتنی بەرژەوەندیی هەمووانە، میدیاكاران بەشێكن لەو هەمووانە، دەبێ بەشدارێكی پۆزەتیف بن لەبەدیهاتنی ئەو ئامانجەدا. ئازادی هەرگیز میدیاكاران ناخاتە دەرەوەی ئەو ئەركە و دەرەوەی خەباتی گشتیی كۆمەڵگە. ئەم پابەندییەش دونیایەك ئەرك و بەرپرسیاریی دەخاتە ئەستۆی كایەی میدیایی كە لە یاسا و بەڵێننامەكان و لە كۆڕ و نیقاشاتی رۆژنامەگەریدا بەردەوام دەگوترێنەوە و رەنگە لێرە پێویست نەبێ دووبارە خاڵبەندی بكەین.