فەلسەفەی حەشدی شەعبی زاراوەیەكی نوێیە و بەم دواییە لە گۆڕەپانی سیاسیی شیعەی عێراقی هاتۆتەئاراوە، ئەو زاراوەیە فەرماندەكانی حەشدی شەعبی بەكاریان هێنا تاكو ئەم حەشدە رۆڵی بنەڕەتیی خۆی لە پرۆسەی سیاسیدا دوای داعش هەر بمێنێت، چونكە ئەوان چاك دەزانن ئەو حەشدە كۆتایی دێت و نامێنێت و لە ئایندەدا هەڵدەوەشێتەوە، ئەو دەنگەشی كە لە پەرلەمانی عێراق بۆی درا، سەرپێچی بوو لە ئیرادەی شەریكەكانی پرۆسەی سیاسی، بۆیە دروشمگەلێكی دیاریكراو دەڵێنەوە نموونەی (حەشد هەر دەمێنێت و پیرۆزە و نابێ دەستی لێ بدرێت) ئەمانە بۆ ئەوەیە كەس لە بەهای ئەو حەشدە كەم نەكاتەوە، گرنگیی ئەم زاراوەیە بۆ دوای قۆناخی داعش دێت، هەروەها بۆ قۆناخی پێش هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی 2018.

بێگومان حەشدی شەعبی قوربانیی زۆری داوە لەكاتی نزیكبوونەوەی داعش لە بەغدا، هێزێكی میللیی خۆبەخشە بۆ قۆناخێك و ناوچەیەكی دیاریكراو، خاوەنی فیتواكە عەلی سیستانی قەد بەبیریدا نەدەهات یان بەنیاز نەبوو كە ئەم حەشدە ببێتە دامەزراوەیەكی سەربازیی فەرمی سەر بە سەرۆكایەتیی وەزیران، بەڵام ئەم فەتوایە بۆ بەرژەوەندیی تاكەكەسیی قۆسترایەوە، هەروەها بۆ مەرامی سیاسیی هەڵبژاردن هەر لە سەرەتای دامەزراندنیەوە، ئەوان ئێستا باسی حەشدی سیاسی دەكەن، یەكێكیان دەڵێت: پێویستە حەشد ئامادەیی هەبێت لە زانكۆكاندا، سبەی بێگومان داوادەكەن حەشد لە مزگەوت و قوتابخانەو وەزارەت و دامەزراوەكان، هەروەها لە بازاڕو شەقام و ماڵەكان و پەرلەمان و باڵیۆزخانەكان و كونسوڵخانەكانیش هەبێت، ئەو كاتە كۆتایی دەوڵەتی مەدەنی رادەگەیەنین، كاتێكیش دەنگ لەسەر یاسای حەشدی شەعبی درا لە پەرلەمانی عێراق یەكەم كەس بووم كە لێدوانم دا بەوەی كە دەوڵەتی مەدەنی كۆتایی هات، ئەمەش بووە مایەی تووڕەبوونی پەرلەمانتارانی هاوپەیمانی نیشتمانیی شیعەو بەتایبەتیش پەرلەمانتارانی دەوڵەتی یاسا، جێگەی داخە هەندێ لە پەرلەمانتارانی فراكسیۆنە كوردستانییەكان دەنگیان بۆ ئەم یاسایەدا، لەوانەش فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانی كوردستان و بزووتنەوەی گۆڕان جگە لە پەرلەمانتارانی یەكگرتووی ئیسلامیی كوردستان و كۆمەڵی ئیسلامی، سەبارەت بە پەرلەمانتارانی پارتی ئەوا سەركردایەتیی حزب ئەو كارەی بۆ سەرۆكی فراكسیۆن بەجێهێشت، خەسرەو گۆران سەرۆكی فراكسیۆنەكە ئەو كاتە بڕیاری دا كە پەرلەمانتارانی پارتی ئازاد بن، لەگەڵ ئەوەی ئەم بڕیارە راستیش نەبوو، سەركردایەتی دەركی بە هەڵەی بڕیارەكە كرد، پێویست بوو دەنگ لەسەر ئەم یاسایە نەدرێت، چونكە هەڕەشەیە بۆ سەر بنەماكانی دەوڵەتی مەدەنی و دیموكراسی، هەروەها لە ئایندەدا هەڕەشەیشە بۆسەر كوردستان، بەتایبەتی دوای كۆتایی هاتنی شەڕی داعش.
دیارە حەشدی شەعبی بە فەتوای سیستانی دامەزرا، بەڵام سەیرەكە لەوەدایە كە نوری مالیكی لە هەموو وتارو لێدوانەكانیدا بانگەشەی ئەوە دەكات كە گوایە پڕۆژەی فیكریی ئەو بووە، ئەو بە جیددییەوە بیری دەكردەوە كە پێویست بوو سوپایەكی بەبیروباوەڕ دامەزرێت كە داكۆكی لە شەرەفی نەتەوەو دەستكەوتەكانی بكات (بە بۆچوونی ئەو)، لە راستیدا مالیكی بیری لەوە دەكردەوە، بەڵام جورئەتی ئەو ئیشەی نەدەكرد، چونكە رەتدەكرایەوە نەك هەر لەلایەن سوننەو كوردو پێكهاتەكانی دیكە، بەڵكو تەنانەت لەلایەن خودی شیعەشەوە، چونكە ئامانجەكە بۆ هەمووان دیاربوو، كە دەبێتە سوپایەكی تایفەگەری تاكو دژایەتیی ئەوانە بكات كە سەرپێچی دەكەن لە غەیری شیعە، لە شیعە و ئەوانەیشی پشتیوانیی پڕۆژە حزبی و سیاسییەكەی ناكەن، لەگەڵ ئەوەی كە نەیتوانی ئەمە بكات، بەڵام سوپای نیشتمانیی عێراقی كردە سوپایەكی تایفی حزبی، بۆیە سوننە لە ئەنبارو سەلاحەدین و فەلوجەو موسڵ و دیالە دژی وەستانەوە، كوردیش لە كەركووك دژی وەستایەوە، تەنانەت شیعەش بە هەمان شێوە، بۆ نموونە رەوتی سەدر لە بەسرە دژی وەستایەوە، بەم شێوەیە مالیكی هەوڵدەدات كە وا پیشان بدات ئەو رابەری رۆحیی حەشدە و بناغەی حەشد زادەی بیری ئەوە.
كەس ناتوانێ لە قوربانییەكانی حەشد كەمبكاتەوە و گومان بكات كە بۆ ئەو قۆناخە كاتییە گرنگ بووە، بەڵام نە سوننەو نە زۆربەی كوردیش رازین بە مانەوەی ئەو حەشدە، تەنانەت عەلی سیستانیش بەم ئەنجامەی حەشد قایل نییە، هەتا عەبادی هیوادەخوازێت لە نزیكترین كاتدا هەڵوەشێتەوە، چونكە مانەوەی هەڕەشەیە بۆ چارەنووسی سیاسیی ئەو لە هەڵبژاردنی داهاتوودا، ئەو چاك دەزانێت كە حەشد دژی دەوەستێتەوەو پشتیوانی لە نەیارەكەی (مالیكی) دەكات، بەڵام عەبادی توانیویەتی بەسەر هەموو تەگەرەو ئاستەنگێكدا زاڵ بێت، هەرچەندە حكومەتەكەی كەوتۆتە ژێر هەڕەشەی رووخان و هەڵوەشانەوە لە هەر چركە ساتێكدا بە هۆی هەڵوێستی پەرلەمانتارانی دەوڵەتی یاسا لە پەرلەمانی عێراق.
لە مەرجەكانی كارتی یەكلاییكردنەوەی مێژوویی سوننە هەڵوەشاندنەوەی یەكجارەكیی حەشدی شەعبییە، چونكە سوننە بینییان كە ئەم فەتوایەی سیستانی لەلایەن هەندێك كەسەوە بۆ لێدانی سوننە قۆسترایەوە، بۆیە ئەحمەد كوبەیسی كە مەرجەعێكی سوننەیە و كەسانی دیكەش رەخنەیان لێ گرت، بوونی دامەزراوەیەكی سەربازیی فەرمی بە ناوی حەشد لەپاڵ هێزە نیشتمانییەكانی عێراق سەرپێچیی دەستوورە و دژی سادەترین پرەنسیپی دەوڵەتی مەدەنی و دیموكراسی و چەمكی دەوڵەتی نیشتمانییە، مانەوەی حەشد بەم شێوەیە مەترسی و هەڕەشەیە بۆسەرچارەنووسی هەڵبژاردنی داهاتوو، بۆیە سوننە و رەوتی مەدەنی ترسیان هەیە لە ئامادەیی حەشدی سیاسی لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوودا، توندترین كەس بۆ بەشداریكردنی حەشد مالیكییە و زیاترین دەوڵەتیش كە هانی دەدات ئێرانە، بۆیە موقتەدا سەدر هەوڵدەدات لە پڕۆژە سیاسییەكەی كە لە 29 خاڵدا پێشكەشی كرد حەشدی شەعبی هەڵوەشێتەوە، لە دوا لێدوانیشی گوتی: سەرایای سەلام كە سەر بەخۆیەتی و هێزێكی سەر بە حەشدی شەعبییە هەڵدەوەشێنێتەوە، ئەنجومەنی باڵاش بە جیددی بیر لەمە دەكاتەوە، لە راستیدا كارتی یەكلاییكردنەوەی مێژوویی كە عەمار حەكیم پێشكەشی كرد بە مردوویی لەدایك دەبێت، ئەگەر بڕگەیەكی نوێی بۆ زیادنەكرێت كە بە راشكاوی بڵێ حەشدی شەعبی هەڵوەشێتەوە، چونكە كارتەكەی یەكلاییكردنەوەی مێژوویی سوننە بە ئاشكرا لە یەكێك لە بەندەكانی داوای ئەمە دەكات، ترسی هەندێ گروپی شیعەی سیاسی لە حەشدی شەعبی لەبەر ئەوەیە كە رەنگە حزبی دەعوە بێنێتەوە گۆڕەپانەكە بە سەرۆكایەتی مالیكی، هەروەها گەڕانەوەی مالیكی بۆ گۆڕەپانەكە كردارێكی خۆكوژییە بە نیسبەت رەوتی سەدر، بۆیە بە تەواوی رەتدەكرێتەوە، لەبەرئەوە سەدر كار بۆ هەڵوەشاندنەوەی سەرایای سەلام دەكات و ئەنجومەنی باڵاش لەگەڵ سەدرییەكان كۆكە كە نەهێڵن حزبی دەعوەی باڵی مالیكی بگەڕێتەوە.
بەڵام حەیدەر عەبادی كە سەركردەیەكیشە لە حزبی دەعوە، كەچی پێموایە پیاوێكی مەدەنیی رۆشنبیرەو لە هەفتاكانەوە تا رووخانی سەدام لە 2003 لە دەرەوە ژیاوە، پیاوێكی ئایدیۆلۆجی تۆخ نییە وەك ئەوانەی دیكەی حزبی دەعوە، بەڵام لە هەمان كاتدا پیاوێكی لاوازو بێ دەسەڵاتە، فراكسیۆنەكەی لە پەرلەمانی عێراق لاوازترینە، هەرچەندە سەركەوتنی بەرچاوی لە شەڕی داعش بەدەستهێناوە، لەگەڵ توركیاو كەنداوو دەرەوە لە رووی دیبلۆماسییەوە سەركەوتووبووە، بەڵام لەهەر كاتێكدا بێت رەنگە متمانەی لێ بسەنرێتەوە، چونكە فراكسیۆنی مالیكی گەورەترە، رەنگە پەرلەمانتارانی دیكەش بچنە پاڵی بۆ دژایەتیكردنی عەبادی، بۆیە عەبادی پشت بە دەرەوە قایم دەكات وەك سعودیەو ئەمریكا، لە ناوخۆش بە پارتی دیموكراتی كوردستان و رەوتی سەدر، لەبەر ئەوەشە كە پەیوەندیی نێوان عێراق و سعودیە باش بووە، هەروەها لەنێوان هەولێر و بەغدا بەتایبەتیش لە رووی سەربازییەوە، پێموایە كە عەبادی بە جددی حەزدەكات كێشەكان لەگەڵ هەرێم چارەسەربكات، بەڵام نەیارانی زۆرن و فشاری میللی و راگەیاندنی لەسەرە، هەوڵدەدات پارێزگاری لە هاوسەنگی بكات تا بەتەواوی بەسەر داعشدا سەردەكەوێت.
زەحمەتە عەبادی بتوانێت لە ویلایەتێكی دیكەدا ببێتەوە بە سەرۆك وەزیران، چونكە زۆرینەی حزبی دەعوە لەگەڵیدا نین، ئەوان لەگەڵ نوری مالیكیدان، ئێرانیش نایەوێت عەبادی بگەڕێتەوە، هەوڵدەدات پشتگیریی مالیكی بكات، بەڵام درزو ناكۆكی لە ریزی حزبی دەعوەدا هەیە، ئەو ناكۆكییە لە نێوان مالیكی و عەبادی لە رووخساردا دیارە، بەڵام ئەم ناكۆكییانە لە ناوەوە لەنێوان مەرجەعییەتی نەجەفی عێراقی بەسەرۆكایەتی عەلی سیستانی و لەنێوان مەرجەعییەتی قەومی ئێران بەسەرۆكایەتی خامنەئی زۆر زەقن، عەبادی گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی كە تەنیا پشت بەستن بە حزبی دەعوە دادی نادات بۆ ویلایەتێكی دیكە، چونكە كاندیدی نەكردووە، بۆیە باشترین چارەسەر ئەوەیە كە كوتلەیەكی راگوزاریی تایفی پێكبهێنێت، بە پشتبەستن بە لایەنەكانی دیكەی دژ بە گەڕانەوەی مالیكی، لە سوننە (موتەحیدونی ئوسامە نوجێفی) و كورد(پارتی دیموكراتی كوردستان) و رەوتی مەدەنی(وەتەنیەی ئەیاد عەلاوی) و شیعە (رەوتی سەدر)، هاوكات بە لایەنی دەرەكی وەك سعودیەو دەوڵەتانی كەنداو، سەردانی عادل جوبێری وەزیری دەرەوەی سعودیەش بۆ بەغداو بۆ یارمەتیدانی عەبادی لە پڕۆژە مەدەنییەكەی بە پاڵپشتیی راستەوخۆی ئەمریكا، دواتر سەردانی عەبادی بۆ واشنتۆن بۆ دیداری ترەمپ، ئەمەش زۆر گرنگ بوو، لەم سەردانەدا سەرۆكی ئەمریكا باسی لە هەڵەی رێككەوتنی ئەتۆمی لەگەڵ ئێران كرد، هەروەها هەڵەی كشانەوەی ئەمریكا لە عێراق، رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێرانی هۆكار بوو بۆ دەستتێوەردانی ئێران لە زیاتر لە ناوچەیەك بەتایبەتیش لە عێراق، بۆیە رێككەوتنی ئەتۆمی و كشانەوەی ئەمریكا لە عێراق لە سەردەمی سەرۆكی پێشوو ئۆباما روویاندا، عەبادی لەبەردەم تاقیكردنەوەیەكی زەحمەتدایە، یان ئێران رازی بكات، ئەوكاتە پشتیوانیی ئەمریكاو كەنداو بەتایبەتیش سعودیە لەدەست دەدات، یان ئەمریكا قایل بكات ئەمەش وەك خۆكوشتنێكی سیاسییە لە شەقامی شیعە، لە راستیدا ئەو دەیەوێت پارێزگاریی لە هاوسەنگیی نێوان هەردوو بەرەدا بكات تا گەلی عێراق چارەنووسی خۆی لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوو یەكلادەكاتەوە، هەرچەندە عەبادی زیاتر مەیلی بەلای بەرەی ئەمریكادا هەیە، چونكە تاكە زامنە بۆ پاراستنی عێراق لە دەستتێوەردانی دەرەكی، هەروەها یارمەتیدانی ئاوەدانكردنەوەو گەڕانەوەی ئاوارەكان و وەستان بەرووی تیرۆریستان، ئەگەر ئەمریكا و هاوپەیەمانان نەبان بەری چەپی موسڵ ئازاد نەدەكرا، بۆیە پرۆسەكە زۆر زەحمەتە، بریتییە لە كاردانەوەو دەرهاویشتەی هەڵەی كشانەوەی پێشوەختی ئەمریكا لە عێراق، ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ گەیشتە ئەو قەناعەتە كە ناكرێ هەوڵەكانی ئەمریكا لە ئازادكردنی عێراق بەفیڕۆ بڕوات، چونكە هەر ئەمریكا بوو سەدام حوسێنی رووخاند و عێراقییەكانی رزگاركرد، ئەگەر ئەو نەبوایە هەر سەدام حوكمی دەكرد، بۆیە ترەمپ پێیوایە كە پێویستە ئەمریكا قسەی یەكلاكەرەوەی هەبێت لە عێراق، ئەو گلەیی لە سەرۆكی پێشوو دەكات كە هۆكاری كاولكردنی عێراق بوو، هەروەها هۆكاری دەستتێوەردانی دەوڵەتان بوو لە كاروباری عێراق، كە نەیتوانی سنوورێك بۆئەو دەستتێوەردانانە دابنێت، نەشیتوانی گەلی عێراق رازی بكات كە ئەم ئازادییەیان بە هۆی ئەمریكاوەیە، ئۆباماش یارمەتیی مالیكی دا كە بۆ دووەم جارحوكم بكات، هەرچەندە لە بەرامبەر عەلاوی لە ساڵی 2010 دۆڕاندبووی، ئەمە هەمووی بۆ رازیكردنی ئێران بوو، چونكە دژی عەلاوی بوو كە ببیێت بە سەرۆك وەزیران، ئەم هەڵانە بە دیدی دۆناڵد ترەمپ هەڵەی كارەسات و خیانەتن بەرامبەر بە خوێنی سەربازانی ئەمریكا، بۆیە دەبینین كە ئیدارەی ئەمریكا پەلەیەتی شەڕی موسڵ و رەقە یەكلایی بكرێتەوە، تاكو تەنیا رووبكاتە كاروباری سیاسی لە ناوچەكە، بەتایبەتیش لە سوریاو عێراق، ئەمریكا سنوورێك دادەنێت بۆ ئەوانەی دژی پڕۆژەی ئیدارەی تازەی ئەمریكان بە لۆژیكی هێز، خەریكی دانانی خشتەیەكە بە ناوی ئەوانەی دەخرێنە لیستی تیرۆرەوە، كە لیستێكی درێژەو و چەندین سیاسەتوانی عێراقی و سەركردەكانی حەشدی شەعبی لەخۆدەگرێت.
ئەوەی پەیوەستە بە سوننەوە لە ئەنكەرا بە چاودێریی ئەمریكاو بەهەوڵی دەوڵەتانی كەنداو(بەتایبەتیش سعودیەو ئیمارات و قەتەر) و توركیاو ئەردەن كۆبوونەوە تاكو یەك بەرە پێكبهێنن و دوای داعش مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت، سەلیم جبورییان بۆ سەركردایەتیی هاوپەیمانی سوننە هەڵبژارد كە لەلای سوننەو شیعەوە پەسندكراوە، ئەم هەنگاوە ئێرانی هەژاندو رۆڵی لە عێراق لەق كرد، ئەمریكا هەوڵدەدات هاوپەیمانیی بەهێز دروست بكات بەرامبەر بە ئێران و رووسیاو چین، بەڵام كورد هەڵوێستیان روونە، خەمیان تەنیا سەربەخۆییە، هەرچەندە كە لەناوخۆ هەڵوێستیان جیاوازبێت، بەڵام راو عەقڵی جەمعی هەموو لایەك نەگەڕانەوەیە بۆ بەغدا، بەڵكو بەرەو سەربەخۆبوونە، هاوپەیمانانیش بە سەرۆكایەتیی ئەمریكا لاریان نییە لە پرسی سەربەخۆیی كورد، چونكە فاكتەری سەقامگیری و ئاشتی و بەیەكەوەژیانن لە نێوان نەتەوەو ئایین و ئایینزاو پێكهاتەكان، ئەویش رێزدار مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانە، پرسی سەربەخۆیی كوردستان زۆر پێویست بووە بۆ بەهێزكردنی ئەو هاوپەیمانییە، هەموو دەوڵەتانی هاوپەیمانیش بە خۆشییەوە پیرۆزبایی لە سەربەخۆیی كوردستان دەكەن، تەنیا ئەو دەوڵەتانە نەبێ كە دژی ئەم هاوپەیمانییەن.
لەبەر ئەوە ئەمریكا بەدوای كەسێكی گونجاودا دەگەڕێت بۆ سەركردایەتیكردنی عێراق لە قۆناخی داهاتوودا، كە بتوانێت هەموو پێكهاتەكانی گەلی عێراق لە پرۆسەی سیاسی بەشداری پێ بكات، هەروەها بڕوای تەواوی هەبێت بە پرەنسیبەكانی دیموكراسی و فرەیی ئایینی و سیاسی، نەبێتە ئاستەنگ لەبەردەم خواستەكانی گەل لە هەڵبژاردنی هەر سیستەمێك، چ فیدڕاڵی یان كۆنفدڕاڵی بێت، چونكە هەموو ئەوانەی حوكمڕانیی عێراقیان كرد دوای 2003 بە پێچەوانەی ئەمە بوون، بۆیە عێراق گەیشتە ئەو قۆناخە ناسكە لە گەندەڵی و نەبوونیی و شەڕو ئاوارەیی و دابڕان لەنێوان هەولێرو بەغدا، ئەمانە هەموویان بە هۆی ئەو سیاسەتە چەوتانەی ئەوانە بوون كە حوكمی عێراقیان كرد.

* سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق