گوتاری دەستبەكاربوونی ترامپ و خستنەڕووی سیماكانی دەوڵەتی هاوچەرخی بەهێز
فه‌رهاد محه‌مه‌د
(ماكس ڤێبەر)ی بۆ دەوڵەتی هاوچەرخ بەسەردا جێبەجێ نابێت و سیستمی سیاسیی ئەمریكا تووشی حاڵەتێكی لەبەریەك هەڵوەشانی سیاسی ( Political Decay) بۆتەوەو دەبێت لەمڕۆوە قۆناخێكی تازە دەستپێبكات كە ئەویش قۆناخی راگواستە لە دەوڵەتی دەستەبژێری سیاسییەوە بۆ دەوڵەتی هاوچەرخ( modern state).
لەم روانگەیەوە دیدوتێڕوانی ترامپ و كرۆكیی تێڕوانینی پارتی كۆماری بۆ ئایندەی ئەمریكا، لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت، كە چیدیكە ناكرێت دۆناڵد ترامپ خۆی بە درێژەپێدەری شێوازی سەرۆكایەتیی سەرۆكەكانی پێش خۆی سەرقاڵ بكات، بەڵكو دەبێت بە گەڕانەوەی بۆ بەیانی سەربەخۆیی و دەستووری ئەمریكا، جارێكی دیكە قۆناخێكی دیكەی راگواستن بۆ دووبارە دروستكردنەوەی ئەمریكا وەك ئەمریكایەكی مەزن دەستپێبكاتەوە.
خاڵی هەرە گرنگ لە گوتاری دەستبەكاربوونی ترامپ ئەو خاڵەیە كە لەدەستپێكدا ئاماژەی پێدەكات و دەڵێت: (ئەمڕۆ ئێمە تەنیا پرۆسەی گواستنەوەی دەسەڵات لە حزبێكەوە بۆ حزبێكی دیكە، یان لە ئیدارەیەكەوە بۆ ئیدارەیەكی دیكە ئەنجام نادەین، بەڵكو پرۆسەی گواستنەوەی دەسەڵات لە واشنتۆنەوە بۆ گەلی ئەمریكا ئەنجام دەدەین(.
ئەگەر هەڵوەستەیەكی راشكاوانە لەسەر ئەم گوتانەی ترامپ بكەین، تێدەگەین كە ئەو سیستمە سیاسییەی لە نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە لە واشنتۆن حوكمڕانی دەكات، دووچاری سێ پەتای گەورە بووە كە بریتین لە:
1- جەمسەرگیری حزبایەتی لەنێوان دیموكراتی و كۆمارییەكان، ئەم نەخۆشییە كە نەتوانراوە لەماوەی حەوت ئیدارەی یەك بەدوای (بوشی باوك، كلینتۆن، بۆشی كوڕ، ئۆباما) چارەسەر بكرێت، بۆتە هۆكاری ئەوەی هەردوو حزب هێندەی خەریكی ئەجیندای حزبی خۆیان بن، هیندە خەریكی وەڵامدانەوەی خواست و دواكاری و خەمەكانی خەڵكی نەبوون، ئەمەش بۆتە هۆكاری ئەوەی بۆشاییەك لەنێوان خەڵك و هەردوو حزبەكە دروست بێت و، حوكمڕانیی سیستمی سیاسیی ئەمریكای گۆڕیوە بۆ حوكمڕانیی دەستە بژێری سیاسی، نەك خەڵك.
2- دروستبوونی هاوپەیمانییەكی بەهێز لە نێوان كۆنگرێسمان و سیناتۆرەكان لەگەڵ گروپەكانی بەرژەوەندی، كۆمپانیاكان، بانكەكان، ئەمەش بەو مانایەی كونگرێسمان و سیناتۆرەكان هێندەی نوێنەرایەتی كەمینەی خاوەن بەرژەوەندی و دەوڵەمەندەكانیان كردووە، هێندە نوێنەرایەتی خەڵكیان نەكردووە، بۆیە كاتێك كۆنگرێسمان، یان ئەندام پەرلەمان شكست دەهێنێت لە نوێنەرایەتیكردنی خەڵك، ئەوا سیستمی سیاسی رووبەڕووی لەبەریەك هەڵوەشانی سیاسی دەكاتەوە و دیموكراتی دەخاتە گومان و پرسیارەوە.
3- لە سیستمی سیاسیی ئەمریكادا، سیستمی (چێك و باڵانس) هەیە، ئەم سیستمە بۆ چاودێری دەسەڵات و راگرتنی هاوسەنگییە لە نێوان حكومەت و كۆنگرێس و دەسەڵاتی دادوەری، هەروەها لەم سیستمەدا گروپێكی بچكۆلە، یان لە هەندێك حاڵەتەدا تەنیا سیناتۆرێك دەتوانێت ڤیتۆی بڕیارەكانی حكومەت، یان پرۆژە یاسایەك لەناو كۆنگرێسدا بكات، ئەمەش لە پێناوی ئەوە دامەزراوە كە دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت) لەئەمریكا بەرەو سەنتڕاڵیزم یان دیكتاتۆریەت هەنگاو هەڵنەگرێت، بەڵام لە وەرچەرخانی سیستمی سیاسیی ئەمریكا بۆ سیستمی حوكمڕانیی دەستەبژێری حزبە سیاسییەكان، سیستمی چێك و باڵانس بەكارهێنراوە بۆ رێگرتن لەو یاسا و بڕیارانەی كە دژی بەرژەوەندی گروپەكانی خاوەن بەرژەوەندی و دەوڵەمەند و كۆمپانیا و بانكەكانە، ئەمەش وایكردووە سیستمە سیاسییەكە دژی بەرژەوەندی خەڵكی ئەمریكا بێت.
ئەم سێ خاڵە كە هەرسێكیان ئێستا سێ دیاردەی بەرچاو بەربڵاون لە سیستمی سیاسیی ئەمریكادا، بۆتە هۆكاری ئەوەی سیستمە سیاسیەكە كارنەكات و نەتوانێت وەڵامی خواست و داواكاری خەڵكی ئەمریكا بداتەوە، لەم حاڵەتەدا كاتێك ترامپ لە دەستپێكدا دەڵێت، دەبێت پرۆسەی گواستنەوەی دەسەڵات لە واشنتۆنەوە بۆ خەڵك بێت، نەك تەنیا لەنێوان دوو حزب، یان دوو ئیدارە، ئەمە مانای ئەوەیە هەنگاوی یەكەمی ترامپ ئەوەیە كە وەرچەرخانێك دروست بكات لە دەوڵەتی دەستەبژێری سیاسییەوە بۆ دەوڵەتی هاوچەرخی بەهێز.
