له ته‌واوی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی ته‌نیا كوردستان خاوەنی پێناسه‌ی ده‌وڵه‌تی هاوچەرخە
فه‌رهاد محه‌مه‌د
له‌یه‌ك دوو هه‌فته‌ی رابردوو، هاووڵاتیانی كوردستان ره‌خنه‌ی زۆریان له راپۆرته‌كه‌ی (ئۆلبرایت – هادلی) گرت، به‌وه‌ی ئه‌و راپۆرته دژی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی كوردستانه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر به‌وردی ئه‌و به‌شه بخوێنینه‌وه كه تایبه‌ته به "هه‌رێمی كوردستانی عێراق" ده‌بینین كه ده‌وڵه‌تی ئه‌مری واقیعی كوردستان، ته‌نیا حوكمڕانییه له‌ناو هه‌موو ده‌وڵه‌تانی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست كه له‌و راپۆرته‌دا وه‌ك حوكمڕانییه‌كی سه‌ركه‌توو ئاماژه‌ی پێكراوه، هه‌روه‌ها ئه‌و راپۆرته راشكاوانه ئاماژه به‌وه ده‌كات كه ته‌نیا سیستمێكی حوكمڕانی كه له‌ته‌واوی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا پێویستی به دووباره داڕشتنه‌وه، یان دووباره بونیادنانه‌وه نه‌بێت، هه‌رێمی كوردستانه، به‌ڵام ئاماژه‌شی به‌وه‌كردووه كه ئه‌مه‌یان له‌وانه‌یه جێگه‌ی ره‌زامه‌ندی ئێمه نه‌بێت و ده‌ڵێت: "له ئێستادا راگه‌یاندنی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی كوردستان له‌بری ئه‌وه‌ی ببێته فاكته‌رێك بۆ چاره‌سه‌ر، ده‌بێته فاكته‌رێك بۆ ناسه‌قامگیری، باشتره ئه‌م پرسه دوابخرێت بۆ كاتێكی گونجاو بۆ ئه‌وه‌ی پێشوازی لێبكرێت."
راپۆرته‌كه‌ی ئۆلبرایت هادلی، راگه‌یاندنی ده‌وڵه‌تی كوردستانی گرێداوه‌ته‌وه به چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی ناوچه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێمی كوردستان و چۆنیه‌تی چاره‌سه‌كردنی چاره‌نووسی ئه‌م ناوچانه به وتووێژ له‌گه‌ڵ به‌غدا، به‌ڵام له پرۆسه‌ی دووباره بونیادنانه‌وه‌ی سیستمی حوكمڕانی له‌عێراقدا، له‌دوور و نزیك باسی ئه‌وه نه‌كراوه كه هه‌رێمی كوردستان ده‌بێته به‌شێك له پرۆسه‌ی بونیادنانه‌وه‌ی ئه‌و سیستمه تازه‌ی كه له‌عێراقی عه‌ره‌بیدا پێوه‌ندی نێوان عه‌ره‌بی شیعه‌و سوننه رێكده‌خات و كۆتایی به شه‌ڕی ناوخۆی نێوان شیعه‌و سوننه ده‌هێنێت. ئه‌مه‌ش مانای ئه‌وه‌یه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی سیستمه جیهانییه مردووه‌كه رێگه‌ی ئه‌وه نادات راسته‌وخۆ كوردستان به‌بێ رێككه‌وتن له‌گه‌ڵ به‌غدا بڕیاری سه‌ربه‌خۆی تاكلایه‌نه بدات، به‌ڵام سه‌قامگیری رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌راستیش رێگه به‌وه نادات ئه‌زموونی سه‌ركه‌تووی ئه‌مری واقیعی كوردستان تێكه‌ڵاوی سیستمی فاشیلی به‌غدا بكرێته‌وه، كه ستیفن هادلی وه‌ك سیستمی حوكمڕانیی به‌شار ئه‌سه‌د پێناسه‌ی ده‌كات.
ئه‌م دێڕانه به‌رگریكردن نییه له راپۆرته‌كه‌ی (ئۆلبرایت – هادلی)، به‌ڵكو ئاماژه‌كردنه بۆ ئه‌و راستییه‌ی كه ئه‌م راپۆرته له‌سه‌ر چ بنه‌مایه‌ك نووسراوه؟ ئایا ئه‌م راپۆرته بۆ ئه‌وه نووسراوه كه كێشه‌كانی ناو رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست چاره‌سه‌ر بكات، یان ئه‌م راپۆرته به‌و ئامانجه نووسراوه ده‌رهاویشته خراپه‌كانی كێشه‌ی رۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست له‌سه‌ر ئاشتی و سه‌قامگیری جیهان كه‌م بكاته‌وه؟ سه‌باره به وه‌ڵامی ئه‌م دوو پرسیاره، مادلین ئۆلبرایت ده‌ڵێت: "مه‌به‌ستمان كێشه‌ی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاسته له‌سه‌ر جیهان، نه‌ك كێشه‌كانی ناو رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست". ئه‌م قسه‌یه‌ی مادلین ئۆلبرایت ئه‌وه‌مان پێده‌ڵێت، رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست بۆته هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر ئاشتی و ئاسایشی جیهان به‌گشتی، نه‌ك ته‌نیا ناوچه‌كه، هه‌ربۆیه پێشنیارده‌كات هه‌موو سیستمی حوكمڕانی ته‌واوی ده‌وڵه‌تانی ناوچه‌كه به توركیاشه‌وه (بێجگه له‌كوردستان) هه‌موویان ده‌ستكاری بكرێن و دابڕێژرێنه‌وه، له‌ناو ئه‌و چوار ده‌وڵه‌ته‌ش كه بریتین له (سووریا، عێراق، یه‌مه‌ن و لیبیا) پێویسته له ریشه‌وه سیسته‌مه‌كانیان بگۆڕێت. ستیفن هادلی ده‌ڵێت: "باشترین فرسه‌ت ئه‌وه‌یه له‌عێراقه‌وه ده‌ست پێبكرێت." به‌ڵام پرسیار ئه‌وه‌یه هادلی مه‌به‌ستی كام عێراقه؟ بێگومان هادلی نایشارێته‌وه‌و له‌قسه‌كانیدا به راشكاوی ئاماژه به‌وه ده‌كات كه مه‌به‌ستی (عێراقی عه‌ره‌بی و رێكخستنه‌وه‌ی پێوه‌ندی نێوان شیعه‌و سوننه‌یه).
هه‌ر سه‌باره‌ت به‌م پرسه و له‌ژماره‌ی مانگی كانوونی دووه‌م و شوباتی 2017ی گۆڤاری فۆرین ئه‌فێرز كه رۆژی 15ی كانوونی یه‌كه‌می 2016 بڵاوكراوه‌ته‌وه‌و تایتڵی سه‌ره‌كیی به‌رگی ئه‌م گۆڤاره بریتییه له "نه‌مانی سیسته‌م: ئاینده‌ی سیستمی نێوده‌وڵه‌تی"، ریچارد هاس راشكاوانه ئاماژه به‌وه ده‌كات كه جیهانی ئێستا پێویستی به سیستمێكی دیكه هه‌یه، كه ئه‌و ناوی لێناوه "سیستمی دووه‌می جیهان"و داواده‌كات پێویسته له‌م سیستمه‌دا پێداچوونه‌وه به دووخاڵی گرنگدا بكرێت كه بریتین له:
1- پێناسه‌كردنه‌وه‌ی سه‌روه‌ریی ده‌وڵه‌ت وه‌ك سه‌روه‌ریی مولزه‌م.
2- پێناسه‌كردنه‌وه‌ی مافی چاره‌ی خۆنووسین و دیاریكردنی حاڵه‌ته‌كه‌و دانپێدانانی ئه‌و مافه، واته بدرێت، نه‌ك ته‌نیا ئاماژه‌ی پێبكرێت.
ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر ئه‌م دووخاڵه هه‌ڵوه‌سته بكه‌ین، ئه‌وه‌مان پێده‌ڵێت، ئه‌و پێناسه‌ی سه‌روه‌ریی ده‌وڵه‌ته‌ی كه له‌چوارچێوه‌ی سیستمه كۆنه‌كه هاتووه، ناتوانێت وه‌ڵامده‌ره‌وه بێت بۆ جیهانێك كه ته‌واو ته‌واو له‌هه‌موو روویه‌كه‌وه گۆڕانكاری به‌سه‌ردا هاتووه‌و ده‌بێت سه‌روه‌یی ده‌وڵه‌ت له‌سه‌روه‌ریی ره‌هاوه بگۆڕێت بۆ سه‌روه‌ری مولزه‌م، واته ده‌وڵه‌تان پابه‌ندبن به هۆكاری هه‌موو كێشه‌كانی سه‌رده‌م وه‌ك (تیرۆر، نه‌خۆشی، به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رما، بازرگانی و...هتد) له‌به‌رامبه‌ر ده‌وڵه‌تانی دیكه‌دا .
سه‌باره‌ت به پێناسه‌كردنه‌وه‌ی مافی چاره‌ی خۆنووسین كه دواده‌كات پێناسه بكرێته‌وه، داوای ئه‌وه ده‌كات، نابێت پێناسه‌ی ئه‌م مافه پێناسه‌یه‌كی گشتگیر بێت، به‌ڵكو ده‌بێت دیاریكراو بێت، كاتێكیش ئه‌م مافه بۆ گه‌لێك دیاری ده‌كرێت، نابێت ته‌نیا به‌وشه دابنرێت، به‌ڵكو كه دیاری ده‌كرێت، ده‌بێت دان به‌و مافه‌دا بنرێت، بۆ ئه‌مه‌ش ئاماژه به‌توێژه‌كانی رێككه‌وتنی كامپ دێڤید ده‌كات، كه ئه‌م مافه به‌جێهێڵدراوه بۆ وتوێژه‌كانی نێوان فه‌له‌ستین و ئیسرائیل، هه‌روه‌ك چۆن ئێستا له‌سه‌ر پرسی سه‌ربه‌خۆیی كوردستان و بڕیاردانی مافی چاره‌نووس داوامان لێده‌كه‌ن، هه‌رێمی كوردستان به دیالۆگ و دانوستاندن ئه‌م بڕیاره بدات.
دیاره ئه‌م توێژینه‌وه‌ی ریچارد هاس وه‌ك پێشنیار، یان به‌رچاوڕوونییه‌ك بۆ ئیداره‌ی داهاتووی ئه‌مریكا نووسراوه‌و وه‌ڵامدانه‌وه‌یه‌كه بۆ بانگه‌شه‌كانی هه‌ڵبژاردنه‌كانی دۆناڵد ترامپ كه دوای ده‌كرد، ده‌بێت ده‌وڵه‌تانی جیهان پابه‌ندبن به‌رامبه‌ر به ئه‌مریكا، یان پابه‌ندبن به‌و هه‌ڕه‌شانه‌ی رووبه‌ڕووی ئه‌مریكا و جیهان ده‌بنه‌وه، له‌م چوارچێوه‌یه‌دا هاس داوا له‌ئیداره‌ی داهاتووی ئه‌مریكا ده‌كات: "پێش ئه‌وه‌ی داوای پابه‌ندبوون له‌ده‌وڵه‌تانی جیهان بكه‌یت، باشتره بزانی كه ئه‌و پابه‌ندبوونانه چین كه پێویتسه ئه‌مریكا پێوه‌یان پابه‌ند بێت."
به‌ڵام ئه‌گه‌ر پێگه‌ی كوردستان له‌چوراچێوه‌ی ئه‌و وه‌رچه‌رخانه بخوێنینه‌وه كه له‌سه‌ر ئاینده‌ی سیستمی نیوده‌وڵه‌تی باسی لێ ده‌كرێت، ئه‌وا چ له‌سه‌ر ئاستی پێناسه‌كردنه‌وه‌ی سه‌روه‌ریی ده‌وڵه‌ت و چ له‌سه‌ر ئاستی پێناسه‌كردنه‌وه‌ی مافی چاره‌ی خۆنووسین، دوو ئاراسته‌ی ئه‌رێنین بۆ پرۆسه‌ی سه‌ربه‌خۆیی ده‌وڵه‌تی كوردستان و دانپێدانانی له‌لایه‌ن كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تییه‌وه.
ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر پرسی سه‌روه‌ریی مولزه‌م بۆ ده‌وڵه‌ت هه‌ڵوه‌سته بكه‌ین، ئه‌وا ده‌بێت ده‌وڵه‌تانی دراوسێی كوردستان پاپه‌ندبن به‌وه‌ی خۆیان له پرسی ده‌وڵه‌تی كوردستان هه‌ڵنه‌قورتێنن، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌م پرسه تایبه‌ت ده‌بێت به دیالۆگ و دانوستاندنی نێوان كوردستان و عێراق، له‌م حاڵه‌ته‌شدا كاره‌كه زۆر ئاسانتر ده‌بێت. ئه‌گه‌ر له‌روانگه‌ی پێناسه‌كردنه‌وه‌ی مافی چاره‌ی خۆنووسینه‌وه‌ش هه‌ڵوه‌سته‌ی له‌سه‌ر بكه‌ین، دیاره پێشنیاره‌كه‌ی هاس بۆ ئه‌وه‌یه كاتێك نه‌ته‌وه‌یه‌ك بانگه‌شه بۆ مافی چاره‌نووس ده‌كات، ده‌بێت پێشتر سه‌لماندبێتی كه شایسته‌ی ئه‌و مافه‌یه، كاتێكیش ئه‌و مافه‌ی پێده‌درێت، ده‌وڵه‌تێكی هاوچه‌رخ دروست ده‌كات، نه‌ك ده‌وڵه‌تێكی فاشیل، بۆ ئه‌مه‌شیان كوردستان ته‌نیا كیانی سیاسی ده‌وڵه‌تی ئه‌مری واقیعه له‌ناو ته‌واوی ده‌وڵه‌تانی عه‌ره‌بی و جیهانی ئیسلامیدا كه سه‌لماندویه‌تی ده‌وڵه‌تیكی سه‌ركه‌تووه، بۆیه ئه‌گه‌ر پێشتر مه‌ترسیی كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی له‌سه‌ر ئه‌وه بووبێت، كه ئه‌گه‌ر بوار به‌وه بدرێت كورد بڕیاری مافی چاره‌نووس بدات، ده‌بێته پێشینه‌یه‌ك بۆ جیابوونه‌وه‌ی زۆر نه‌ته‌وه‌ی دیكه، ئه‌وا له‌ئێستادا رێزگرتن له‌بڕیاری كورد بۆ مافی چاره‌نووس ده‌بێته ده‌ستپێك و هاندانێك بۆ بونیادنانی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆ له‌جیهان و ناوچه‌كه‌دا، ئه‌مه‌ش ئه‌و ئاكامه‌یه كه هه‌موو ده‌وڵه‌تانی جیهان ئومێدی بۆ ده‌خوازن.
