بەهۆی ئەوەی كە شەڕەكان لەجیهاندا چ لە كۆن و چ لەئێستادا زۆرترین كات لەژێر كاریگەری و پاڵنەرەكانی فراوانخوازی و ئابووری و سیاسی هەڵگیرساون، هەر بۆیە كاتێك باسی كاریگەرییەكانی شەڕو قۆناغی دوای شەڕ دەكرێ، لایەنی سیاسیی هاوكێشەكان و چارەنووسی ململانێ سیاسی و ئابوورییەكان و دابەزینی ئاستی ژێرخانی ئابووری، دۆخی بازاڕو گرانیی بازاڕ، گەشەی ئابووری، جووڵەی بازرگانی و...هتد، ئەمانە بەپلەی یەكەم گفتوگۆیان لەبارەوە دەكرێ. زۆر بەكەمی تیشك دەخرێتەسەر لایەنێكی زۆر گرنگی ئەو قۆناغە تازەیە، كە ئەویش چارەنووسی كۆمەڵگەیە پاش ئەو سەردەمە. لەكاتی شەڕدا ستراكتۆری كۆمەڵگە چی بەسەر دێ؟ دۆخی پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكان، نۆرم و بەهاكان، جووڵەی دانیشتووان، شێوازی ژیان، ئاستی خوێندەواری، قوربانییەكان و.. چۆن دەبێت؟ ئەمانەو چەندین بابەتی گرنگی دیكە دەكەونە ژێر كاریگەریی دۆخێكی تازەو كۆمەڵگە دەگۆڕێنن. ئێمە لەو باسە كورتەدا هەوڵدەدەین قسەی لەسەر بكەین .
كاریگەرییەكانی شەڕی داعش لەسەر كۆمەڵگەی كوردستان:
كاریگەریی ڕاستەوخۆ:
توێژەرەكانی تایبەت بەكۆمەڵناسیی جەنگ لەو باوەڕەدان، كە جەنگ كۆمەڵگەكان ڕووبەڕووی وەرچەرخانی زۆر خێرا دەكاتەوە. بەو مانایەی كە كۆمەڵگە لەدۆخێك بۆ دۆخێكی جیاوازتر دەبات. كەواتە لەئەنجامی شەڕی داعش وەرچەرخانێكی كۆمەڵایەتی لەهەندێك بواری ژیانی كۆمەڵایەتیی كوردستانیش ڕووی داوە.
گۆڕانكاری دیمۆگرافیایی:
- بەهۆی كاریگەرییەكانی شەڕی داعش، دۆخی دیمۆگرافیی كوردستان هەم لەسەر ئاستی ژمارەو هەم جۆرایەتی (جۆری پێكهاتە)ی دانیشتووان گۆڕانكاری بەسەرداهاتووە. لەو ئاكامە هەم ڕێژەیەكی زۆری پێكهاتەی عەرەب بەرەو هەرێم ئاوارە بوون، هەمیش ژمارەیەكی زۆری پێكهاتەكانی كوردستان بەهۆی دۆخی شەڕ، بۆ شاروشارۆچكەكانی كوردستان كۆچیان كردووە، ئەمە سەرەڕای ئەو ڕێژە دانیشتووانەی كە بۆ دەرەوەی وڵات كۆچیان كردووە، ئەمەش لەئەنجامدا تێكەڵبوونی كەلتووری و لەهەندێك كاتیشدا پێكدادانی كەلتووری دروست دەكات، كە نۆرم و بەهای تازە دێنێتەكایەوە. بەپێی دوالێكۆڵینەوەی وەزارەتی پلاندانان، لەماوەی هەڵگیرسانی شەڕی داعشدا ڕێژەی دانیشتووانی پارێزگای دهۆك 31% بەرزبۆتەوە، كە 49%ی ئاوارەو پەنابەرن. پارێزگای سلێمانی 11% ڕێژەی دانیشتووانی بەرزبۆتەوە كە 13%ی ئاوارە و پەنابەرن. هەر لەو پارێزگایە (سلێمانی ) تەمەنی دانیشتووانی میوان گەنجترە لەدانیشتووانی خانەخوێ كە 54%ی تەمەنیان لەخوار 19 ساڵانە.
ئاشتیی كۆمەڵایەتی:
لەبەر ئەوەی شەڕی داعش پشتئەستوورە بەبنەمای ئایینی، هەر بۆیە تاوانەكانی داعش بۆتە هۆی دروستكردنی جۆرێك لەگومان و بێ متمانەیی لەنێوان پێكهاتە ئایینییەكانی نیشتەجێی هەمان ناوچەی جوگرافی، واتا ئاشتیی كۆمەڵایەتی لەنێوان پێكهاتەكانی كوردستان كێشەی تێكەوتووە. وێڕای ئەو تاوانانەی كە بەناوی ئایینەوە بەرامبەر بە پێكهاتە جیاوازەكان ئەنجام دراون، لەماوەی پەنابەری و ئاوارەییدا بەهۆی پێكدادانی ژیانی رۆژانەو دروستبوونی قەیرانی بازاڕ و كەمبوونەوەی دەرفەتی كارو بەرزبوونەوەی نرخی كرێی خانوو، هەروەها تێكەڵیی كەلتووریی جۆرێك لەبێزاری لەلایەن دانیشتووانی میواندار لەگەڵ میوان دروست دەبێ، كە ئەوەش كاریگەری لەسەر متمانەو پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكان دروست دەكات. (ئاوارەیی گرفت و دەرفەت، لێكۆڵینەوەیەكە وەزارەتی پلاندانان لە ساڵی 2016 لەگەڵ چەند ڕێكخراوێكی نێودەوڵەتی ئەنجامی داوە).
بەرزبوونەوەی ڕێژەی قوربانییان:
1. ژمارەی قوربانییانی شەڕ 1600 شەهیدن، كە زۆربەیان سەرپەرستی خێزان و بەخێوكەری خانەوادەكەیان بوون، بەپێی ئەو لێكۆڵینەوەیەی كە دەزگای خێرخوازی روانگە ئەنجامی دەدات، كەتا ئێستا كۆتایی نەهاتووە، لە 669 شەهیدی تۆماركراو 1806 منداڵ بێ سەرپەرشت بوون كە ئەوە تەنیا 42%ی كۆی شەهیدەكانی شەڕی داعش پێكدەهێنێ. ئەمە وێڕای 9452 برینداری پێشمەرگە كە بەشێكی زۆریان كەمئەندام بوون.
2. بەهەزاران هاووڵاتی قوربانی كە كەوتنە دەستی داعش، چ ئەوانەی شەهیدكران و چ ئەوانەی گیران و تائێستا چارەنووسیان دیار نییە. باری دەروونی ئەو كچ و ژنانەی كە داعش بە دڕندەترین شێوە دەستدرێژی كردە سەریان. هەروەها دۆخی دەروونی خێزانەكانیان.
كاریگەری ناڕاستەوخۆ:
چارەنووسی پرۆسەی بەمەدەنی بوون و كێشە كۆمەڵایەتییەكان:
1. شەڕی داعش بۆتە هۆی سستبوونی پرۆسەی دیموكراسی و بەمەدەنی بوونی كۆمەڵگەو (تهمیش)كردن، یان پەراوێزخستنی ئەو پرسانەی كە پەیوەستن بە مافەكانی ئافرەتان و مرۆڤ بەگشتی، چونكە لەئێستادا ئەولەوییەتی دەسەڵات و هاووڵاتیان دابینكردنی ئاسایش و خۆراكە، پرسەكانی دیكە بوونەتە بابەت و پێویستی.
2. تەشەنەسەندنی دیاردەی چەكداری، كە هاوكاتە لەگەڵ بەرزبوونەوەی ڕێژەی تاوان بە هەموو جۆرەكانییەوە.
3. ئەو دۆخە كۆمەڵایەتییە تازەیە، چەندین كێشەی كۆمەڵایەتی بەدوای خۆیدا هێناوە، یەك لەوانە بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێكارییە لەهەرێمی كوردستان كە 13،53%ـە، لەكاتێكدا ئەو ڕێژەیە لەساڵی 2013 تەنیا (7%) بووە.
4. بەر لەهەڵگیرسانی شەڕ قەبارەی خێزان و شێوەكەی زیاتر بەرەو بچووكبوونەوە و خێزانی سادە دەچوو، بەڵام لەئێستادا خەریكە دۆخەكە دەگۆڕێت و خێزانی تێكەڵ و قەبارە گەورە ڕێژەكەی بەرزدەبێتەوە. بۆنموونە بەپێی دوائاماری وەزارەتی پلاندانان لەپارێزگای دهۆك 54%ی خێزانەكان بەهاوبەشی لەگەڵ یەكتردا دەژین.
5. بەرزبوونەوەی ڕێژەی جیابوونەوە، بەپێی زانیاری ئەنجومەنی دادوەریی كوردستان، بۆ نموونە ڕێژەی جیابوونەوە لەپارێزگای هەولێر لەساڵانی 2014 بۆ 2015 لە 27% بۆ 35% بەرز بووەتەوە.
6. بەرزبوونەوەی ڕێژەی دابڕاوان لەخوێندن. هەر بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی پلاندانان لەپارێزگای دهۆك ڕێژەی 10%ی ئەو منداڵانەی تەمەنیان لەنێوان 6 بۆ 15 ساڵانە، بەهۆی دەستڕانەگەیشتن بەقوتابخانە لەخوێندن دابڕاون. بەرزبوونەوەی ڕێژەی هەژاری، كەمبوونەوەی ئاستی خزمەتگوزاری.
7. زیادبوونی ژمارەی ئەو كەسانەی كە ژنی دووەمیان هێناوە، بەپێی تۆماری دادگاكان لە 2014 70 حاڵەتی زەواجی دووەم رێگای پێ دراوەو لە 2015 ئەو ژمارەیە 108 حاڵەت بووە.
دەرئەنجام:
شەڕی داعش خەریكە كۆتایی پێ دێت، بەڵام شوێنەوارو كاریگەرییە كۆمەڵایەتییەكانی بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ بەردەوامیی دەبێت. هەربۆیە لەسەر دامەزراوە زانستی و فەرمییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانە كە لەئێستاوە وەك چۆن بیرلەهەبوونی پلان و بەرنامە دەكەنەوە بۆ ئاوەدانكردنەوەی ژێرخانی خزمەتگوزاری و ئابووریی ناوچە زەرەرمەندبووەكانی شەڕی داعش، دەبێ بەهەمان شێوە پلانیش ئامادە بكرێت بۆ بنیادنانەوەی سەرخانی كۆمەڵگە لەدوای شەڕی داعش، كە خۆی لەچارەسەركردن و مامەڵەكردنی تەندروست دەبینێتەوە لەگەڵ كۆی ئەو كێشەو گۆڕانكارییانەی كە شەڕی داعش لەڕووی كۆمەڵایەتییەوە بەدوای خۆیدا هێناویەتی.

* ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان