2- حوكمداری: خوای گەورە مرۆڤی درووستكردووە كە تژییە لە بەرپرسیارێتی (وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ) و چەندین ئارەزووی بۆ ژیان پێ بەخشیوە كە دەروونەكەی وای لێدەكات فەرمان بە خراپە بكات، هەروەها عەقڵی داوەتێ تا بتوانێت هاوسەنگی بكات لەنێوان خێرو شەڕدا، پێغەمبەرانی ناردووە بۆ ئەوەی بۆ رێگەی یەزدان رێنوێنی بكەن، یەكێك لە توخمەكانی ئەو بەرپرسیارێتییە ئازادییە لە رێكخستنی بارودۆخی یاسایی و دنیایی بەپێی دادپەروەری كە شەریعەتەكانی ئاسمان و دانراو جەختی لەسەر دەكەنەوە، بەڵام چەواشەكردنی خەڵك بەوەی كە حوكمڕانیی ئادەمیزاد بۆ خۆی بە دادپەروەری كوفرەو تەنیا حوكمڕانی بۆ خوایە بەپیێ لێكدانەوەی خۆیان، ئەوەیان كارێكی خراپەو هیچ بنەمایەكی نییە، مەسەلەی حوكمداریم لە كتێبەكانمدا تازەكردنەوەی هەڵوێستی ئیسلامی لە فیقهـ و فیكر و سیاسەتدا بە شێوەیەك كە هیچ گومان هەڵناگرێت، پوختەكەی ئەوەیە كە ئایەتەكانی حوكمداریی بەپێی ئەوەی كە هاتوون لێك نەدراونەتەوە، بەڵكو مەبەست لەو ئایەتە پیرۆزە (إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ) بریتییە لە حوكمی تەكوینی كە گوزارشتی لێدەكرێت بە قەزاوقەدەر، نەك بە حوكمی یاسادانان، یان هی دیكە، هەروەها بە ئاشكرا لە دەقی ئایەتی پیرۆزدا هاتووە (وَقَالَ يَا بَنِيَّ لا تَدْخُلُوا مِنْ بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُتَفَرِّقَةٍ وَمَا أُغْنِي عَنْكُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلا لِلَّهِ) بەڵام توندڕۆیە تەكفیرییەكانی وەك داعش لەوە ناسڵەمێنەوە كە تەكفیری حوكمڕان و خەڵكەكە بكەن ئەوانەی یاسای دانراو دەردەكەن و جێبەجێی دەكەن، لەگەڵ ئەوەی كە پێوەری ئیسلام بۆ حوكمڕانی تەنیا دادپەروەرییە.
سێیەم: خودی ئیسلام ئایینی پێوەندییە لەگەڵ یەكدی و ئایینی یەكترناسینە، بەڵكو یەكترناسینی داناوە كە ئەوەی پێویستی بە قبووڵكردنی كەسانی دیكەو پێوەندیكردنە لەگەڵیان لە حیكمەتی فرەیی لە مرۆڤ و دابەشكردنیەتی بەسەر چەندین گەل و هۆز و زمان و رەنگی جیاواز، هەروەك لە ئایەتەكانی (الحجرات)دا هاتووە: (يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا)، یەكترناسین بە رەتكردنەوەو سەربڕینی بەرامبەر دروست نابێت، بەڵكو بە لێك نزیكبوونەوەو پێوەندیكردنە. پێغەمبەر(د.خ) داوای جیابوونەوەی لە یەكدی نەكردووە، لە پەیماننامەی مەدینە پێغەمبەر(د.خ) بڕیاری دا لەگەڵ جوو و ئایینی دیكە لەسەر بنەمای هاوكاری بژین، موسڵمانان ئایینی خۆیان هەیەو جووش ئایینی خۆیان هەیە، لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە كە خەڵك بە جیاوازیی ئایینەكانیان لەبەردەم خوادا یەكسانن لە پێبەخشیندا، هەروەك لە دەفەرموێت (كُلًّا نُّمِدُّ هَٰؤُلَاءِ وَهَٰؤُلَاءِ مِنْ عَطَاءِ رَبِّكَ وَمَا كَانَ عَطَاءُ رَبِّكَ مَحْظُورًا) سورەتی الاسراء. بەڵام بەداخەوە لایەنی زۆری كەلتووری فیقهی ئیسلامی بە واتا فراوانەكەی لایەنی توندوتیژی لە پێوەندی لەگەڵ یەكدیدا لە ئایین دەرخستووە، ئەویش بە پشتبەستن بە پێداویستییەكانی هەلومەرجە نائاساییەكان كە متمانە لەنێوان لایەنەكان ناهێڵێت، ئەمانەش دۆخی نائاسایین كە ناكرێ پرەنسیپی گشتیی قورئان و رێبازی پێغەمبەر(د.خ) بەلاوەبنرێت لە رێزگرتن لە كەرامەتی ئادەمیزاد و بڵاوكردنەوەی ئاشتی و یەكترناسین لەنێوانیاندا، لەپێناو دۆخێكی نائاسایی كە هەلومەرجێكی لەناكاو و لە حاڵەتی شەڕدا پێویستی كردووە، هەر وەكو لە(الولاء و البراء)دا هاتووە، لەم بارەوە شێخ محەمەد ئەلغەزالی دەڵێت: یەكێك پەنادەباتە بەر ئەو ئایەتە (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارَىٰ أَوْلِيَاءَ) سورەتی المائدە 51، ئەوەی پێشی و دواتری دەبڕێت، بۆ ئەوەی خەڵك تێبگات كە ئیسلام بە تەواوی رێگەنادات هاوڕێیەتی جوولەكەو كریستیان بكەن و دەبێت پێوەندیتان لەگەڵیاندا بپچڕێنن، مانای ئەمەش بەم لێكدانەوەیە نادرووستە، چونكە ئایەتەكانی دواتر ئەم باسە بە ئاشكرا دەخەنەڕوو. شێخ دەڵێت: ئەم ئایەتانە بۆ پاككردنەوەی كۆمەڵگەی ئیسلامی لە گەمەو فێڵی دووڕووەكان دابەزیون، هەروەها لە پیلانەكانیان كە بە نهێنی تەگبیردەكەن بۆ یارمەتیدانی تاقمێكی دیاریكراو لە ئەهلی كتێب كە شەڕێكی دژواریان راگەیاندووەو لەگەڵ ئایینی تازەدا لە شەڕدان، جوولەكەو كریستیان لەم ئایەتدا قەومێكن بە راستی شەڕ دژی موسڵمانان دەكەن، ئەوەی قورئان باسیان دەكات لەو ئایەتانەدا كە رووكەشەكەیان كەمكردنەوەیە لە یەكدی كە جەنگاوەرەكانن، یان ئەوانەن كە پیلانیان گێڕاوە بۆ لەناوبردنی ئیسلام، بە هیچ شێوەیەكیش عیبرەت لەو فتوایانەی فیقهیدا نییە كە جیاخوازی بە یاسا دادەڕێژێت، چونكە لە راستیدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو هەلومەرجە سیاسی و كۆمەڵایەتی و مێژووییانەی كە پاساون و هانیان دەدەن.
نموونەی دیكە كە پرەنسیپە گشتییەكەی قورئان دەخاتەلاوە بەوەی كە خەڵك یەكسانن تەنیا لەبەر سەركەوتنی رایەكی فیقهییە كە باوە لەوانە:
أ- خوای گەورە دەفەرموێت: (وَلَن يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا) سورەتی النساء 141 .
توندڕۆكان پابەندبوون بەو ئایەتە پیرۆزەوە لە مەسەلەی وەلابوون و بێبەشكردنی موسڵمان لەگەڵ غەیری خۆیدا لە قبووڵكردنی شایەدی، یان هەر پۆستێك كە وەلای بەسەردا بسەپێنێت، بەڵكو نابێت بەپێی ئەم گومانە جگە لە موسڵمان شتی دیكەی بەدەست بێت، بۆ نموونە تەرازووی خزمەتگوزارییەكانی بازاڕ وەك شارەوانی. گفتوگۆم لەسەر دكتۆرانامەیەك لە شەریعەتدا دەكرد كە خاوەنە بەڕێزەكەی ئەم ئایەتەی بە بەڵگە هێنابۆوە وەك بڕینی هاوكاری و پێوەندی لە نێوان موسڵمان و غەیرە موسڵمان بە شێوەیەكی شارستانییانە، لەگەڵ ئەوەی كە هەموو خەڵك بران هەروەك ئیمام عەلی فەرموویەتی: هەموویان بەندەی خودان، بە توێژەرەكەم گوت: نابێت هاودژییەك هەبێت لەنێوان دانراوی ئیلاهی و واقیعدا، سەركەوتن و بردنەوە بەنۆرە یەكسانن، مێژوو و واقیع گەواهیدەرن لەسەر ئەوەی كە خوای گەورە بردنەوەو سەركەوتنی بۆ كافرانیش داناوە لە هەندێ هێرشدا، وەك كەوتنی بەغدا لەسەردەمی پەلامارەكەی هۆلاكۆ، هەروەها كەوتنی ئەندەلووس و زۆر شوێنی دیكەش كە تا ئێستا درێژەی هەیە.
لە سیاقی ئایەتەكە گەیشتم و زانیم كە ئەم بەڵێنە دواییە، نەك دنیایی، ئەوەیە كە ئیمام رازی لە لێكدانەوەكەی كە لە ئیمام عەلی (ر.خ) وەریگرتووە، ئایەتەكەی روون كردۆتەوە، ئەوانەی فتوا توندەكانیان كە مەبەستیان گۆشەگیرییەو دەیخەنە پاڵ ئەو ئایەتە گیرۆدەی فیكری پێشترن كە رێگرە لەوەی بابەتییانە خوێندنەوە بۆ ئەو ئایەتە بكەن، لەو ئایەتەدا روونییەكی تەواو لە كرانەوە بەرامبەر كەسانی دیكە دیاركراوە، رێنوێنی دەكات كە ئەو كێشە ئایینییانەی نێوان پێكناكۆكەكانی ئایین بۆ رۆژی دوایی دوابخەن، خوا رۆژی قیامەت حوكم دەكات، ئەم بابەتەم باسكردووە لە توێژینەوەیكی خۆمدا كە لە كتێبێكمدا بە ناوی (دروس فی الانفتاح علی الرأی الآخر) بڵاوم كردۆتەوە.
ب- بەمەبەستی هاندانی خەڵكی ساویلكەی موسڵمان بە هەڵگرتنی رق وكینە بەرامبەر یەكدی، هەندێ لە دیمەنی قورئان دەپچڕێنن و دیمەنەكەی دیكە دەشارنەوە كە وێنەی تەواو رووندەكاتەوە، بۆ نموونە ئەو پارچەیە باس دەكەن «وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّهِ» ئەوان ئەو دیمەنە دەشارنەوە كە بەشێكە لە دیدگای گشتی كە بەو ئایەتە پیرۆزەی سورەتی البقرة دەست پێدەكات «وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ» هەروەها پارچەیەكی دیكەی هەمان دیمەنی قورئان دەشارنەوە كە تایبەتمەندیی ئەم كوشتارە دەخاتەڕوو «وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ» البقرە 190 – 193 .
ج- لەبەر رۆشنایی بنەما نەگۆڕەكانی فیقهی لە رووی دان نەنان بە بەرامبەر، دانیان بە حوكمیی روونی قورئان نەناوە بە پەسندكردنی شایەدی لە ناموسڵمان وەك ئەو ئایەتە پیرۆزە (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِّنكُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ) بۆیە لێكدانەوەی روون ئەوەیە كە شایەد دوو موسڵمانن، یان دوو لە ناموسڵمانان، چونكە ئەو لێكدانەوەیە لەگەڵ كەلتووری گشتی كە ماوەیەك لەبەر چەند هەلومەرجێك باوبووە، ناگونجێت تایبەت بە لەیەكدی دووركەوتنەوە، لەجیاتی ئەوەی كە ئەو ئایەتە پیرۆزە ببێتە بەڵگەیەكی كرانەوە، تا ئەم سەردەمەش هەر وەك بەڵگەی توندڕۆیی و داخراوی ماوەتەوە، تەنانەت هەندێك دەڵێن كە ئەوە نەسخكراوە تاكو لەكۆڵ لێكەوتەكانی ببنەوە، واتا ئەو ئایەتە لەجیاتی هاتووەو نەسخی كردووە (وَأَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ) ئەمەش نامۆیە بە لۆژیكی عەقڵ و ئایین، خوداش بەمە زانایە.
چوارەم: لەگەڵ ئەوەی كە عەقڵە فیقهییەكان و فیكرییە كەلتوورییەكان كە ئەمانە دەگرێتەوە (ئەبو حەنیفە و شافعی و قازی عەبدولجەبار موعتەزیلی و ئیمامی حەرەمەین جوینی و باقلانی و غەزالی و قرافی و شاتبی و ئیبن خەلدون و ئیبن روشد و سەدان عەقڵی داهێنەر) كە داهێنانیان كردووە لە بنیادنانی سیستمی فیكریی فیقهی پێشترو تا ئێستاش سەرچاوەی دەوڵەمەندی زانستن، بەڵام ئەوانە لە سەردەمی خۆیاندا ژیاون، ئەوان مرۆڤن و نەیانتوانیوە پێشبینی بكەن بەوەی كە لە رۆژانی دواتر روودەدات لە شارستانیی مرۆڤایەتی و جیهانیش دەبێتە گوندێكی بچووك.
هیچ دەرچەیەك نییە بۆ رێككەوتن لەسەر كۆشێوازێك وەك رێككەوتننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان و مافەكانی مرۆڤ، بۆیە پێویستە واز لەو بەهایانە بێنین كە یاساكانی مرۆڤ لەنێوان نەتەوەو شەریعەتەكان دایانڕشتووەو لەگەڵ بەرژەوەندی و بوونی ئادەمیزاد ناگونجێت، مەبەستم لەمەدا جیاوازیی نێوان یاساكانی مرۆڤە كە قابیلی گۆڕانن و یاساكانی خودایە كە هەرگیز گۆڕانیان بەسەردا نایەت، بە رێنوێنیكردنی ئاگاداركردنەوەی قورئان بۆ ئەم راستییە كاتێ خوای گەورە دەفەرموێت: (يُرِيدُ اللَّهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ وَيَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ) سورەتی النساء. بەم شێوەیە هەندێ گرفت دەبینین كە بەدرێژیی چارەسەرنەكراون، لەوانە:
ئایا هیچ كەسێك جیاوازیی كردووە لەنێوان حوكم لە ئیسلامدا كە سەرچاوەكەی داب و نەریتی عەرەب بێت كە رەوشی خۆیانیان پێ سەقامگیركردووەو لەگەڵ ئاییندا ناكۆك نییەو لەنێوان ئەوەی كە سروشە (وحی). لەگەڵ ئەوەی كە كۆیلەیی لەگەڵ پرەنسیپەكانی بەزەیی و مرۆڤایەتیی چەسپاو لە ئیسلامدا بەیەك ناگەن، قورئانیش هانی موسڵمانان دەدات بە شێوەیەكی كاریگەر بەڵام ئازادە لەوەی گەردەنی كۆیلە ئازادبكات، نەك بیبڕێت، (فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ (11) وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْعَقَبَةُ (12) فَكُّ رَقَبَةٍ) سورەتی البلد. كتێبەكانی فیقهی ئیسلامی چەندین تیۆری فیقهی و ئوسوڵیان بۆ سەپاندنی سیستەمی كۆیلەیی داهێناوە، بۆیە جورئەتی ئەوە دەكەن كە بڵێن ئەم سیستەمە سیستەمی خودایی نییە، بەڵكو یاسای داڕێژراوی خۆمانە، ئیسلامیش نەیهێناوە بەڵكو وا هێناویەتی كە رەتی بكاتەوە، لە ئەدەبی ئیسلامیشدا وەك ئەندامی خێزان مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت، تا ئازاد دەكرێت، داعش ئەم یاسایە كۆنەی مرۆڤ پەیڕەوی دەكات بە پشبەستن بە كەلتووری فیقهی، كاتێ زۆر بە قێزەوەنی بەسەر ئافرەتانی ئێزیدیدا جێبەجێی كرد، بووە هۆی ئازارو ئابڕووچوون بۆ موسڵمانان، هەر ئەوەشە كە رۆژهەڵاتناسە قین لەدڵەكان شانازی پێوە دەكەن.
هەروەها بەشێوەیەكی گشتی پشت بەو فەرموودەیە دەبەسترێت كە دەیخەنە پاڵ پێغەمبەر(د.خ) بێ ئەوەی راستییەكەی بزانن، جا ئەگەر فەرموودەكە بەشێوەی پەیام، یان بەشێوەی پێغەمبەر (د.خ) وەك مرۆڤ گوترابێت، خۆشەویستمان دەڵێت: (إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ ، إِذَا أَمَرْتُكُمْ بِشَيْءٍ مِنْ دِينِكُمْ ، فَخُذُوا بِهِ ، وَإِذَا أَمَرْتُكُمْ بِشَيْءٍ مِنْ رَأْيٍ ، فَإِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ)، هەروەها لە ئایەتێكی پیرۆزیشدا خوای گەورە دەفەرموێت: (قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَىٰ إِلَيَّ) بە گوزارشتێكی دیكە تێكەڵییەكی روون لە نێوان ئەم شتانەی خوارەوە هەیە:
1- تێكەڵیی لەنێوان بڕاوەو گوماندا.
2- لەنێوان فیقهـ و شەریعەتدا.
3- لەنێوان ئەوەی پێغەمبەر(د.خ) وەك نێردراو گوتوویەتی و لەنێوان ئەوەی كە وەك مرۆڤ گوتوویەتی.
4- لەنێوان گۆڕراوەكان و نەگۆڕەكان. بۆ ئەمانە هەموویان، توندڕۆكان ئەوەیان كردووە:
1- پشتگوێخستنی رەهەندی قووڵی مرۆیی لە فیكری ئیسلامدا و هێنانی شێوازی تۆقاندن لە شوێنیدا.
2- بەسەرخستنی كێشەكانی هەلومەرج كە لە چوارچێوەیەكی تەسكی كات و شوێندا كۆكراونەتەوە بەسەر كێشە بەردەوامەكانی ژیاندا.
3-شێواندنی چەمكەكانی قورئان لە مەبەستەكانی خۆیەوە وەك جیهاد.
4- گۆڕینی شتە رێگەپێدراوەكان كە شەرع و ئەسڵ بێدەنگییان لێكردووە بۆ سەپاندنی ئایینی وەك روخسارو جلوبەرگ، ئەمەش داهێنانێكی گومڕاییە.
لێرەوەو لەبەر رۆشنایی ئەوەی كە باسمانكرد، پێویستە پڕۆژەیەكی فیكریی هەبێت كە هەڵتەكاندنی بنەما فیكرییەكانی تیرۆر بگرێتە ئەستۆ. پوختەی ئەوەی لەم بارەوە پێشنیاری دەكەین، ئەمەیە:
لەم رۆژانەدا بەشێكی زۆری جیهانی ئیسلامی لەسایەی تیرۆری فیكریی كوشندەدا دەژی، یان پشت بە دەقە ئاینییەكان دەبەستێت كە لە ئەسڵەكەیان دابڕێندراون، یان لە مەبەست و داناییەكانیان جیاكراونەتەوە، یاخود تایبەت بوون بە تاكەكەسێك، یان بە شوێن و سەردەمانێك و پەلكێشیان كردووە بۆ هەندێ بواری دوورتر بەمەبەستی بەدیهێنانی ئامانجی خۆیان، یان بۆ هەندێ سەرگوزەشتە دەربارەی پێغەمبەر (د.خ)، هەروەهاڵ بۆ هەندێ سەرگوزەشتەی دانراو لەكاتی خۆیدا بۆ ئاراستەكردنی خەڵك و چەواشەكردنیان بە پاساوی پیرۆزیی، یان بۆ لێكدانەوەی شێوێندراو كە خزاونەتە نێو كەلتووری ئیسلام، ئەوانە كەڵەكەیان كردووە ئەو وێنە شێواوە ترسناكەی لێ بەرهەم هاتووە كە بەرامبەر رەتدەكاتەوەو ناتوانێت لەگەڵیدا هەڵبكات، تەنیا بۆ پێویست یان لە حاڵەتی لاوازبوونیان و چەوساندنەوەی خەڵكی دیكە.
لەگەڵ ئەوەی زۆر لە بیرمەندو مامۆستاو زانایانی ئایینی ئیسلام ئەو وێنەیە رەتدەكەنەوە، بەڵام رەوتە توندڕۆكانی ئیسلام بە تایبەتیش رەوتە سیاسییەكان كە هەوڵدەدەن دەسەڵات بگرنەدەست لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی وەك داعش و هی دیكە بە پاساوی گێڕانەوەی شكۆی مێژووی نادروستی ئیسلامی، ئەوانە توانییان ئازادیی فیكری كپبكەن و ئایین و چەمكەكانی لە چوارچێوەی ئەو شێواندنە مێژووییە بەندبكەن كە خەڵك دەترسێنن و مرۆڤی موسڵمان بە ژن و پیاوەوە لەبەین دەبات. كەشوهەوای كۆمەڵایەتیی ئایینیی ئێستا دەكەوێتە بەر تیرۆری فیكریی ترسناك كە ئەوانەی رەخنەی لێ دەگرن، یان رەتی دەكەنەوە، دووچاری تانەوتەشەرو تەنانەت كوشتن و تیرۆركردنیش دەبنەوە.
لەپێناو بەرەنگاربوونەوەی ئەم وێنە شێواوەو راستكردنەوەی چەمكەكانی، ئێمە پێویستمان بە پڕۆژەیەكی گونجاوی فیكریی و فیقهییە كە رەگوڕیشەی كێشەكە چارەسەربكات، بێ ئەوەی ئیستیفزازی ئیمانداران بكات بە پڕۆژەی شارستانیی ئیسلامیی ئاشتەوایی لەگەڵ كەسانی دیكەدا، دەتوانین بیرۆكە سەرەكییەكەی پڕۆژەكە لەم خاڵانەدا پوخت بكەینەوە:
یەكەم: كەلتووری فیقهی ئیسسلامی وەك كەلتووری فیقهی رۆمانی كە نەك ئایینە و نە پێویستیشە، بەڵكو رەنگدانەوەی پەرەسەندنەكانی سەردەمەكانی پێشووە كە تاریك و روونی تێدایە.
دووەم: دەبینین كە مەرجەعییەت لە ئیسلام لە فیكرو ئایین و فیقهدا بریتییە لە كتێب و حیكمەت (دانایی) (وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ)، كتێب مەرجەعییەتی كاروباری ئایینی و بڕواداریی غەیبییە، بەڵام دانایی مەرجەعییەتی مامەڵەكردنە بە واتا فراوانەكەی، كە مەبەستی عاقڵبوونە، حیكمەتیش تایبەت نییە بە توێژێك، چونكە عاقڵەكان بریتین لە نێرو مێ و لە بژاردەی تایبەت و گشتی و پیاوانی ئایینی، هەر بەم شێوەیەش بوون لەسەروبەندی ئیسلامدا. كێشەی مێژووییمان ئەوەیە كە موسڵمانان ئایینزای حەنبەل و ئەشعەرییەكانیان هەڵبژاردووە بەسەر عەقڵانییەتی موعتەزیلە، بۆیە پێویستە بە گوێرەی ئەو دوو ئایینزایە یەكەم جار پەنا بەرینە بەر دەق، هەتا ئەگەر لاوازبێت و بڕاوە نەبێت، نەك بۆ سروشتیی كردەوەكە وەك ئەوەی كە بڵێین: هەڵوێستی عەقڵ بەر لە دەق لەمەدا چییە؟
سێیەم: پێویستە فەرموودەی پێغەمبەر(د.خ) سەردەمییانە بخوێنینەوە كە هەمووی پۆلێن دەكات جگە لە چەند فەرموودەیەك نەبێت كە فەرموودەن لە چوارچێوەی بەدگومانی و نەبڕاوە، بۆیە گومان بڕیار لە حوكمی چارەنووسساز نادات، بۆ نموونە وەك كوشتنی ئەو كەسەی لە ئایین و هەموو ئەحكامی دەستوور هەڵگەڕێتەوە.
چوارەم: پێداچوونەوەی چەند چەمكێك كە هۆكاری گەورە بوون لە شێواندنی ئایینە پیرۆزەكەمان، وەك ئەو كارەساتەی كە زۆرینە پێیانوایە (مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ) شەریعەتێكی نەمری خواییە، مادام لە قورئاندا هەبێت، ئەمە یاسای مرۆڤ بووە لەدێرزەمانەوە، قورئانی پیرۆز ئاماژەی بەوە كردووە (يُرِيدُ اللَّهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ وَيَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ) سورەتی النساء، ئەمە یاسای خودایی نییە كە یاساكانی ئەو هیچ ناگۆڕێن، بەڵكو هی ئادەمیزادەو هێڵی سوور نییە، بۆیە دەبوو فەقیهەكان لەوەتەی چەند سەدەیەك قەدەغەیان بكردایە، نەك دوای ئەوەی كەسانی دیكە قەدەغەیان كردووە.
چەند ئایەتێك لە قورئانی پیرۆزدا واقیعی ئەو كاتە تۆماردەكات، مانای ئەوە نییە كە واقیع بە نەمریی بێڵێتەوە وەك ( وَمِن رِّبَاطِ الْخَيْلِ) و (إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُم بُنْيَانٌ مَّرْصُوصٌ)..
پێنجەم: چاوخشاندنەوە بە پرۆگرامی دیاریكردنی حەڵاڵ و حەرام بۆ موسڵمانان، بۆیە لە رۆژئاوا دروشمگەلی حەلاڵ دەبینیت كە لە هەموو شوێنێكدا خاوەنەكەی كە موسڵمانە دەقۆزێتەوە، لەگەڵ ئەوەی كە شتە حەرامەكان فرەو زانراون، كەواتە بۆچی كاربكەن بۆ فراوانكردنی بۆشایی نێوان مرۆڤێك و مرۆڤێك، بۆیە پێویستە چاوبخشێنینەوە بە كتێبەكانی حەڵاڵ و حەرام لە ئیسلامدا، هەروەها دەبێت ئەو شتە حەرامكراوانەی بەدەق لە قورئان هاتوون لەگەڵ ئەوانەی حەڵاڵن دیارییان بكەین (هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا).
شەشەم: هیچ كێشە لە شتە چەسپاوەكانی ئایینی ئیسلامدا نییە بۆ گونجان لەگەڵ یاساكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، هەروەها مەسەلەی جیهادی بەرگریی رەوایە، مێژووش كارێكی مرۆییە، ئەوەی لە مێژووی ئیسلامدا روویداوە بڕیار لە رێسا نادات، شتە چەسپاوو نەگۆڕەكان زیاتر باوەڕی ئایینین كە زۆرن، بەڵام گۆڕاوەكان لە هەموو بوارەكاندا هەن وەك حوكمڕانی و سیاسەت ومامەڵەكردن لەگەڵ خود، یان لەگەڵ كەسانی دیكەو قابیلیشە بۆ هەموو هەمواركردنێك لەچوارچێوەی دەستپاكی و دادپەروەری و حەقدا.

* سەرۆكی كۆڕبەندی هزری ئیسلامی
ش