1
دڕندەیی و سرووشتە تۆقێنەرەكەی داعش پێویستی بە پێناسەكردن نییە، ئەوان خۆیان دان بەوەدا دەنێن كە بەرنامەكەی حوكمڕانییان دڕندەییە، داعش ترس و تۆقاندنیان لەهەموو جیهاندا بڵاوكردۆتەوە، فڕۆكەخانەكانی دنیاش رەنگدانەوەی ئەو تۆقاندنەن، پاشان تاوانكارییە تیرۆریستییەكانیان لە رووی قێزەوەنی و ستەم و پێشێلكاری و كردەوە خوێناوییەكانیان سنووری مرۆڤایەتی تێپەڕاندووە، ئەم جۆرە دیاردەیەش پەڵەیەكی رەشە بۆ هەر نەتەوەیەك كە ئینتیمابوونی داعشی پێوەبلكێت، جا ئەم تۆمەتە واتا ئینتیمابوونی داعش بۆ هەر نەتەوەیەك راست بێت، یان درۆ، بۆیە بەرەنگاربوونەوەی ئەم تیرۆرە لە رووی فیكرییەوە بێت، یان سەربازی، یان ئەمنی، یەكێكە لە یەكەمین ئەركی رۆڵەكانی ئەو نەتەوە تۆمەتباركراوە، بەتایبەتیش ئەوانەی پێوەندییان بەو دیاردەوە هەیە، واتا موسڵمانان و زانایانی ئایینی بە شێوەیەكی تایبەتی.
بێگومان هەموومان دەزانین كە پەیامی تیرۆریستیی داعش بە تەواوی لەگەڵ پەیامی ئیسلام ناكۆكە كە رێنوێنییە بۆ رووناكی و بەزەیی، بەڵام رووی ناكۆكییەكە بەر لە عەقڵ و هۆش بۆ هەمووان روونە، چونكە بەرنامەی حوكمڕانیی داعش بریتییە لە توندوتیژی و سەربڕین و تۆقاندنی هاووڵاتیان و زەوتكردنی مافی ژیانی ئافرەتان و بەدیلگرتنیان بۆ مەرامە تاوانكارییەكانیان، بەڵام ئیسلام بەرنامەكەی بە سڵاوكردن لە هەمووان دەست پێدەكات، خوای گەورەش داوای ئاشتی و سڵاومان لێ دەكات، بەرنامەكەشی بەزەیی و لێبووردەییە، لەكاتێكدا كە داعش هەر مرۆڤێكی بكەوێتە ژێردەست كە سەرپێچیی لە كەمترین رێسای ئەوان كردبێت كە هیچ بەهایەكی نییە، نە لە فیقهـ و نە لە داب و نەریت وەك ریش و شێوەی جلوبەرگ و جگەرەكێشان، یەكسەر لەبەر چاوی خەڵك بەبێ هیچ بەزەییەك، سەختترین سزای دەدەن، ئیسلام بە دەقی قورئان پرەنسیپی لێبووردەیی بڵاودەكاتەوە، جگە لە هاوەڵپەیداكردن بۆ خوای گەورە. بێگومان قورئانی پیرۆز قسەو ئاخافتنی خوایە، خواش دەزانێت چۆن ئادەمیزادی درووستكردووەو حەزو ئارەزووە رەمەكییەكانیشی پێ بەخشیوە كە بە ئارەزووەكانی دنیاشەوە بەندن، بە شێوەیەك كە ئەو هاوسەنگییە داواكراوەی لەگەڵ توخمەكانی ئیرادەی خێر لەدەست دەچێت، ئەو بەزەییە زۆرەی خوا پاكانەی لە هەموو گوناهێك لەسەر نەسەپاندووە، بەڵكو ئازادیی فراوانی پێ بەخشیوە، تاكو بە شێوەیەكی هاوسەنگ رەفتاربكات، تا نزیكبوونەوە لە بازنەی یاساغ بە هەر هۆیەك بێت، بە مەرجێ پابەند بێت بە سیستمی گشتی و نەبەزاندنی سنووری ئەوەی شەریعەتی ئیسلام ناوی ناوە گوناه و گوناهە گەورەكان كە دەبێتە هۆی دەستدرێژیكردنە سەر كەسانی دیكەو شێواندنی ئاسایشی كۆمەڵایەتی، ئەمەش بە ئاشكرا لەو ئایەتەدا هاتووە كە خوا دەفەرموێت: « إِن تَجْتَنِبُواْ كَبَآئِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُم مُّدْخَلاً كَرِيماً» سورەتی النساء31.
ئەم پێشەكییە بۆ روونكردنەوەی ئەوەیە كە داعش راستیی ئیسلامی گۆڕیوە، بۆیە لە رێی ئامانج و شێوازە شەڕخوازەكانییەوە هیچ پێوەندییەكی بە ئیسلامەوە نییە، كە بۆ ئەوە هاتووە خەڵك بە دادپەروەری و یەكسانییەوە حوكمڕانی بكەن، مادام كارەكە بەم شێوەیەیە، بۆچی ئایینی ئیسلام بە تیرۆر تۆمەتباردەكرێت و كێ بەرپرسە لە درووستكردن و ئاسەوارە تۆقێنەرەكانی داعش؟
رێكخراوی تیرۆریستی داعش وەك خۆر روونە، تاوان و پێشێلكارییە مەترسیدارەكانی دەرحەق كەرامەتی مرۆڤ و ئەو تۆقاندنەی هەموو جیهانی گرتۆتەوە، رەنگە بپاڵێورێت بۆ خەڵاتی مەترسیدارترین رێكخراوی تیرۆریستی و تاوانكار كە ئەم سەدەیەو سەدەكانی دیكەش بەخۆیانەوە دیوە، چونكە ئەو هەموو ئاسەوارە خراپانەی لە رووی سەقامگیریی جیهانی بە هەموو جۆرەكانیەوە هێناوەتەدی، ئەمە وێڕای ئەو هەموو تاوانەی لە عێراق و سووریا و یەمەن و لیبیا و هەرێمی كوردستان ئەنجامی داون، هێشتا لیستی تاوانەكانی دوورو درێژە، لە هەموویان قێزەوەنترین بازاڕی فرۆشتنی كچانی ئێزیدییە بە تاوانباران و دڕندەكان، بە پاساوی شەرعییەتی ساختەی فیقهی، هەروەها تەقاندنەوەی مێرمنداڵان لەنێو خەڵكی سڤیلدا، مێژووش سەربڕینی قەشەیەكی پیر لەبیر ناكات لە نێو پەرستگاكەی لە فەرەنسا. بەڵام بۆچی ئایینی ئیسلام بە تیرۆر تۆمەتباردەكرێت هەر لەبەر ئەوەی كە ئەوان خۆیان بە ئیسلام دەزانن؟ ئەوان سەر بە كریستیان و جوو و هیندۆس و هیچ ئایینێكی دیكە نین، ئەوان لەگەڵ هەر تاوانێكدا كە ئەنجامی دەدەن، دروشمی ئەڵاهوئەكبەر دەڵێنەوە، لێپرسینەوە لەو خەڵكە دەكەن كە بەقسەی ئەوان كار بە قورئان و سوننە ناكەن، تەكفیر بە خەڵك دەكەن و بە هەڵگەڕانەوە تۆمەتباریان دەكەن، تاكو بەو پاساوە بیانكوژن، ئەمانە هەموویان بەو فتوایانە دەیكەن كە دەیخەنە پاڵ ئیبن تەیمیە، یان فەقیهێكی دیكەی سەلەفی، لە راستیدا ئەم هەموو فتوایانە لە سیاق و هەلومەرجەكانی دابڕاون، دواتر بابەتەكانیان هەموویان لە یاساو نەریتی ئادەمیزادن، كە لەگەڵ هەموو نۆڕم و نەریتێكی شارستانیدا بە كات و شوێن بۆ چاك و خراپ دەگۆڕێن، رەنگە لە سیاقی هەلومەرجەكانی خۆیان بەهایان هەبێت، بەڵام بەهیچ شێوەیەك لە هەلومەرجی ئێستادا بەهایان نییە، پاشان هیچ بەهایەكی راستی تێدا نییە حوكم بە كوشتنی یەكێك بكەیت كە لە ئایین هەڵگەڕاوەتەوە، مادام قورئان بە ئاشكرا دەڵێت: (لا اكراه فی الدین)، قورئانیش قسەی كۆتاییە. جا ئەگەر ئێمە بە تەواوی حوكم بدەین بەوەی كە داعش موسڵمان نین لەبەر ئەوەی شەڕخواز و دڕندەن و خەڵك لە تۆقاندنیان رزگاری نابێت، یان حوكم بدەین بەوەی كە دروشم و پاشكۆیان سەلەفی و جیهادییە، لە راستیدا ئەوان لە ئامێزی كەلتوورێكی تایبەتی فیقهی لەدایكبوون لە سەردەمانێكی مێژووی ئیسلامدا، كە تێیدا شەڕو هێرشی بەرامبەر روویانداوەو رێسای مرۆڤی تێدا سەپێندراوە، لەكاتێكدا كە داب و نەریت وای دەخواست كە ئەوەی بەهێز بووایە هێرش بۆ بەرامبەر ببات، سەركەوتووش مافی هەبوو كە ژێردەستەكەی بكاتە كۆیلە، یان كەنیزە و دەست بەسەر ماڵەكەیدا بگرێت، رێسای مرۆڤ بەم شێوەیە بوو، پێش ئەوەی خۆری تازەی شارستانییەت هەڵبێت كە ئازادی و مافەكانی مرۆڤی چەسپاند.
مایەی ئێش و ئازارە كە فیقهی ئیسلامی بەپێی ئەم رێسایە دەڕوات، بێ ئەوەی رەچاوی گۆڕانكاریی هەلومەرج و بەرژەوەندییەكان بكات، بەلاساییكردنەوەی موجتەهیدانی كێشەكانی سەردەمە بەسەرچووەكان، كە نە لەنزیك و نە لەدوورەوە لەپێشهاتەكانی شارستانی ناچن، هەرچەندە قورئانی پیرۆز هانی داوە كە كۆتایی بە كۆیلەیی بێنێت كە بەم شێوەیە باسی دەكات: (وما أدراك ما العقبة فك رقبة)، ئەم نەریتەش بە تەواوی كۆتایی پێ نەهاتووە، بۆیە كۆیلەیی وەك رێسایەك بەردەوام بوو تا ئەو كاتەی لنكۆلن-ی سەرۆكی ئەمریكا لە 1862 قەدەغەی كرد، هەرچەندە خودی فیقهی ئیسلامی دانی ناوە بە جیاوازیی نێوان (چەسپاوەكان و گۆڕاوەكان) و (حوكم بەپێی گۆڕینی كات و سەردەم دەگۆڕێن)، هەروەها قورئانی پیرۆز داوا لە موسڵمانان دەكات كە پەیڕەوی دانایی (الحكمة) بكەن لە هەموو ئەو شتانەی كە چاكن، بەڵكو دانایی (الحكمة) لە قورئانی پیرۆزدا وەك هاوەڵ وشەو تەواوكەری ئایەتەكان هاتووە (ویعلمكم الكتاب والحكمة)، بۆیە فەقیهەكان لەسەر ئەوە كۆكن كە لەهەر شوێنێك حیكمەیان دۆزییەوە، شەرعی خوا لەو شوێنەیە، بەڵام پرسیاری گرنگ ئەوەیە كێ داعشی درووستكرد؟ ئایا ئەوەندە بەسە كە لە چەند دەستەواژەیەكی بۆماوەی كتێبەكانی كەلتووری فیقهیدا هاتووە كە بیرو هزرگەلێك هەن جەخت لەسەر توندوتیژی و توندڕەوی و رەتكردنەوەی بەرامبەر دەكاتەوە؟ ئایا ئەوە بەسە بۆ دامەزراندنی دەستگایەك كە دەوڵەتێكی گەورە بنیادبنێت، نەك لەسەر بنەمای شارستانیی مرۆڤایەتی كە ركابەریی شارستانییەتی ئێستای زانستی بكات، بەڵكو لەسەر بنەماگەلێك كە ئەم هزرانە جەختیان لێ دەكاتەوە و ئەو دەستەواژانەی بەدەر لە ژیان جەختیان لێدەكاتەوە كە لە شارستانێتیی زانست و رەوشتدا شوێنیان نییە؟
من لێرەدا بەدوای گەمەیەكی قێزەوەنی نێودەوڵەتیدا ناگەڕێم، لەگەڵ ئەوەی كە پیلانگێڕیی پێشوەختەی هەمە لایەن و رەهەند بەدوور نازانم، كە مەبەست نەهێشتنی زیندەگیی ئاسەواری ئیسلامە لە بنیادنانەوەی جیهانی ئیسلامیدا، ئەمە هەموو ركابەرییەك لەبەین دەبات كە رەنگە ئەو جیهانە دەوڵەمەندە بە توانای مرۆیی و ماددی پەیڕەوی بكات، ئەوەی لێرەدا بۆ من گرنگە قەبارەی ئەو كارەساتە ترسناكەیە كە داعش رووبەڕووی ئاسایشی هەموو جیهانی كردۆتەوە كە خەریكە جیهانی ئیسلامی و نائیسلامی لە دەریای خوێن و ترس و تۆقاندن و رەتكردنەوەی بەرامبەر نغرۆدەكات، بەپشتبەستن بە دیدگای چەوت و بنیادنراو لەسەر هەڵە، بەمەش راستییەكانی ئیسلامی شێواندووە، كە توندڕۆكان و خاوەن دەنگە بەرزەكان رەواجی بۆ دەكەن كە گوایە ئەمەیە ئیسلام، كە شتەكانی دیكە بیدعەیە واتا داهێنراوەو هەموو بیدعەیەكیش گومڕاییەو هەر گومڕاییەكیش شوێنی دۆزەخە، لێرەدا پێویستە بە شانازییەوە باسی ئەو قوربانی و بەرخۆدانییەی پێشمەرگەی كوردستان بكەین، كە بوونەتە چەپەر لەبەرامبەر هەڵكشانی تیرۆریستییانە رووەو كوردستان و عێراق و هەموو جیهان.
لای كەس شاردراوە نییە كە پیاوەكانی دەوڵەتە ساختەكەی خەلافەت بە زانست و دانایی ناناسرێن، ئەو زانستەی كە هەشیانە هەمووی لەسەر كاغەزە، یان لە كتێبی سەرپێیە كە چەند قسەیەكی بەگومان و دوور لە راستییان تێدا نووسراوەو داویانەتە پاڵ سەلەفی ساڵح كە سەرتاپای درۆو بوختانن. ئەوانە تیرۆریستی شەڕاوین، بەڵام سەلەفی ساڵح رۆشنایی و خێرخوازن، لەگەڵ ئەوەشدا دەیانەوێت ئیسلام بۆ سەپاندنی بیروڕا داخراو و خاڵی لە عەقڵ و لۆژیك بقۆزنەوە، بەمەش بەرنامەی توندڕۆو رەتكەرەوەی بەرامبەر بسەپێنن، بەڵام نۆرم و پێوەرە مرۆیی و شارستانێتییەكان لەحوكمڕانی و پێوەندییە نیشتمانی و نێودەوڵەتییەكان گوایە گومانی ئەوان تاكە لێكدانەوەی درووستی ئیسلامە بە بەڵگەی فتوای فیقهی، یان ئیجتهادی فەقیهەكان كە لەهەلومەرجی سەردەمی خۆیان دەرچووە، رەنگە ئەو كاتە وا پێویستی كردبێت و نكۆڵی لە گۆڕینی حوكمەكان ناكات بە گۆڕینی رۆژگار، یان بە دەقی پچڕاودا.
لە راستیدا نەك بۆ دیدو گومانیان كە پێوەندیی نییە بە ئیسلام كە پشت بە ئاشتی و كرانەوەو فرەیی دەبەستێت، مەبەستم ئەو ئیسلامەیە كە خوای گەورە بۆ موحەمەد(د.خ)ی ناردووە، لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەی لەسایەی ئەو دەوڵەتە ترسناكە روودەدات لە رەواجدان بە كەلتووری فیقهی وەك جیهادو هێشتنەوەی ریش و سەپاندنی بەرگێكی دیاریكراو بۆ پیاوان و ئافرەتان و رقلێبوونەوە لەكەسانی دیكە، هاوكات حوكمكردن بە یاخیبوون و تەكفیركردن تەنیا لەبەر ئەوەی بە رێساكانی ئەوان پابەند نابن، هەروەها كوشتنی هەڵگەڕاوەو یاخیبوو، وێڕای هەڵخەڵەتاندنی لاوان و پشتیوانیكردنیان لەچەندین وڵات و نەتەوەوە بۆ ئەو خەلافەتە ساختەیە تا دەگاتە رادەی قوربانیدان و خۆكوشتن. ئەمانە هەموویان ئەو كەلتوورە پێكدێنن كە هەرگیز لەگەڵ سروشتیی زگماكیی مرۆڤ یەكناگرێتەوە.
ئەمەش چەند فڕت و فێڵێكە كە خەڵكی ساویلكەی پێ هەڵدەخەڵەتێنن:
یەكەم- دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی:
دوابەدوای رووخانی دەوڵەت، یان خەلافەتی عوسمانی بە ماوەیەكی كەم ئیسلامی سیاسی، یان ئەوانەی پەیوەستن بەم كارەوە، مەسەلەی خەلافەت و سیستەمەكەی لەسەر بنەمای ئەوەی كە هێمای قەوارەی ئیسلامە دەورووژێنن، لەسەر هەموو موسڵمانانیش پێویستە كاربكەن بۆ ژیاندنەوەی سیستەمی ئیسلامی واتا خەلافەت، وەك ئەوەی كە هەموو موسڵمانێكیان ئاگاداركردبێتەوە بەوەی كە بەرپرسیاری ئایینە لەبەردەم خوادا ئەگەر بەیعەت بە خەلیفە نەدات، بە شێوەیەك كە ئەوەی بمرێت و بەیعەت نەدات، ئەوا بە جاهیلی مردووە، بەمەش لایەنگرێكی زۆریان بۆ مەرامی سیاسیی خۆیان كۆكردەوە، بەتایبەتیش لەنێوان ئەو موسڵمانانەی كە پابەندی ئەو بیرۆكەیەن، ئەو ماوە درێژەش كاریان كردووە بۆ ئاگاداركردنەوەی موسڵمانان كە دەوڵەتی درووستی ئیسلامیەتی لە دەوڵەتی خەلافەتە، نەك كۆماری، یان پاشایەتی، هەروەها دەوڵەتە نیشتمانییەكانیان دەوڵەتی ئیسلامی نین، ئەمانە هەموویان لەپێناو دانانی بەربەستێكی ئایینی كە لەمپەر بێت لەنێوانیان و لەنێوان وەلایان بۆ دەوڵەتەكانیان و لەپێناو ئامادەسازیی گشتیی دەروونی تاكو بگەنە دۆخێك كە تینووی ژیاندنەوەی سیستەمی خەلافەت بن. لێرەوە هەستی سۆزی گشتیی ئیسلامی ئامادەیە كە پێشوازی لەو دەوڵەتە بكات، بێ ئەوەی بیر لە ئەنجامەكەی بكەنەوەو رەچاوی گۆڕانكاریی ریشەیی بكەن كە لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی روودەدات. هاوكات زەحمەت بوو كە پیاوانی ئایینی ئەوانەی چاودێریی ئەو سۆزە گشتییەیان دەكرد، بە هەستێكی بەهێزەوە بەرەوڕووی هەموو دروشم و دیاردەكانیان بوەستنەوە كە باس لە ئیسلام دەكەن و نامۆ نییە لە كەلتووری فیقهیی ئەوان، ئەوەش لەبەر رەچاوكردنی شتی شەخسیی نائایینی و نازانستی.
جارێكی دیكە شانازی بە زانایانی كوردستانەوە دەكەین كە لە سەرەتاوە دەركیان بەوە كرد كە تیرۆریستان دوژمنی ئیسلامن، ئەوان وێنەی ئیسلامیان شێواندووەو ماناكەشیان تێكداوە و هەموو خراپەكارییەكی شەرعی و عەقڵییان كردۆتە بەرنامەی خۆیان، ئەوان لە یەكی شوباتی 2004 لە رۆژی جەژنی قورباندا كردەیەكی خۆكوژییان لەنێو ئاهەنگێڕانی جەژنی گەورەی ئایینی ئەنجامداو چەندین گەورە پیاوی كوردستانیان تیرۆركرد، لە هەورامانیش تیرۆریستان توانییان شوێن پێیەك بۆ خۆیان لە چیاكان بكەنەوەو ئەوێشیان تێكدا، وەك ئەمڕۆش كە لە موسڵ دەیكەن و پشت بەخوا بەم زووانە رزگاردەكرێت، تەنانەت خەڵكیان ئاگاداركردەوە لە مەترسیی بەرنامەی داعش بۆ سەر ئیسلام و كوردستان.
لە راستیدا ئەم دیاردەیە واتا ئەم خەلافەتە، تەنیا گومڕاییە، چونكە نە لە كتێب و نە لە سوننەی چەسپاودایە، تەنانەت نە لە پێشداو لە دواتر و نە لە فەقیهی سەردەمیشدا نەهاتووە كە خەلافەت تاكە سیستەمی شەرعی موسڵمانانە، شەریعەت سروشتی سیستەمی سیاسیی دەستنیشان نەكردووە، تەنیا باسی دانانی هێڵە پانەكان و كۆی پرەنسیپەكانی كردووە، وەك دادپەروەری و یەكسانی، لە كەلتووری ئیسلامیشدا نەهاتووە كە كۆت بۆ كۆمەڵگەكان و نەوەكانی داهاتوویان دابنێت، جگە لە بەها گشتییەكانی رەوشتە پیرۆزەكان. بۆ هەر قۆناغێكی شارستانییش ئەو سیستەم و یاسایانە دانراون لە چوارچێوەی كۆلێژەكانی شەریعەت و رێسا مرۆییە گشتییەكان. بۆیە حیكمەت لەوەدا نییە كە شێوەیەكی دیاریكراوی سیستەمەكە دەستنیشان بكرێت كە بەپێی هەلومەرج دەگۆڕێت، پاشان مێژووی ئەو سیستەمە بەهیچ شێوەیەك رەنگدانەوەی پرەنسیپەكانی ئیسلام و لێبووردەیی و دادپەروەرییەكەی نییە، تەنیا لە ماوەگەلێكی كەمی مێژووی ئیسلام نەبێت.
مێژوو هیچ وێنەیەكی پرشنگداری مرۆیی ئیسلامیی سەردەمی خەلافەتی پێشكەش نەكردووە، جگە لە سەردەمی راشیدییەكان، دەوڵەتی داعش كە بەدرۆ پێیوایە دەوڵەتی راستەقینەی ئیسلامەو دوژمنەكانیشی كافرن، خەلافەتی بە نموونەیەكی كوشتن و كاولكاری و تۆقاندن داناوە، لە ماوەی دوو ساڵی رابردوودا دەیان هەزار موسڵمانی بێتاوانی كوشتووە، بەبێ بەزەییش ئێزیدییەكانی سەربڕیوەو سووتاندوونیەتی و كردوونی بە كۆیلە، هەموو منارەو مزگەوتێكیشی رووخاندووە، لەجیاتی ئەوەی وێنەی مێژوویی شێوێندراوی خەلافەت راستبكاتەوە، دەوڵەتی داعش هیچ ترووسكاییەك هیوای بۆ سیستەمەكە بە ناوی خەلافەت نەهێشتۆتەوە، ئەوەی بەرهەمی هێناوە، تەنیا دژ و ناكۆكە بە كەرامەتی ئادەمیزاد لەو قەسابخانەو كۆمەڵكوژییە دڕندانەو ئەو شێوازە قێزەوەنانەی حوكمڕانی كە ئەنجامیداون.
دووەم: شێواندنی چەمكەكانی قورئان وەك هەردوو چەمكی جیهاد و حوكمڕانی:
1. جیهادی ئیسلامی، لە راستیدا بریتییە لە ئامادەبوونی بەردەوام بۆ بەرگریكردن لە نیشتمان و میللەت و هەرگیز مانای ئەوە نییە هێرش بكرێتە سەر بێتاوانان، زۆربەی فەقیهەكانیش تەنیا بە بەرگرییان لەقەڵەمداوە، جیهادی گەورەش كە بە فەریزەیەكی نادیار دادەنرێت، بریتییە لە جیهادی نەفس، واتا پاكیی گیان و كەلتووری پێكەوەژیان و هاوكاری و یەكترناسین، بەڵگەش بۆ ئەمە ئەو ئایەتانەی سورەتی(البقرة)ن، (وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ) هەروەها (لا يَنْهَاكُمْ اللَّهُ عَنْ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ). هەموو ئەو شتانەی لە ئیسلامدایە پێكەوەژیانی ئارەزوومەندانەیە بە ئاشتی و دادپەروەری و دوور لە دوژمنكاری و بە ئاشتیی نەك بە شەڕ (وان جنحوا للسلم فاجنح لها)، بەڵام ئەوەی لە هەندێ ئایەتدا باس لە كوشتار و هەندێ غەزوەكانی پێغەمبەر(د.خ) كراوە، كە وا تێیان دەگەن لایەنی توندییان تێدایە، ئەوا ناكرێ جیابكرێنەوە لە سیاق و هەلومەرج و هەڵوێستی هێرشبەرانەی بەرامبەر، هەروەها نابێت شەڕە مێژوویی و ئاینییەكان، یان لەبەر هەر هۆیەكی دیكە بێت لە سوننەتی مرۆیی جیابكرێنەوە،كە پاشاكان ئەگەر چوونە نێو شارێكەوە كاولی بكەن، لەگەڵ ئەوەشدا مێژوونووسان پێیانوایە كە شەڕەكانی موسڵمانان بەبەزەییترین شەڕ بوون، رەنگە شەڕەكانی فەرماندەی كوردی موسڵمان سەڵاحەددین ئەیوبی دەگمەنترین نموونە بن لە رووی رەچاوكردنی بەها مرۆییەكان لە مێژوودا. هەروەها ئازادیی ئایین رەواكراوەو جەختی لێكراوەتەوە بە چەند ئایەتێك، لەوانە (لا اكراه فی الدین) سورەتی البقرة 256، (فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ) سورەتی الكهف 29، بۆیە هیچ بنەمایەكی نییە ئەوەی رەواجی پێ دەدەن بۆ گومڕاییكردن كە گوایە جیهاد بە مانا هێرشەكەی ئەركە، مەترسییەكە لەوەدایە كە تا ئێستاش نووسراوە فیقهییەكان جەخت دەكەنەوە كە لەسەر موسڵمان پێویستە غەزوبكات، یان خۆی بۆ ئامادەبكات. رەنگە ئەو قسەیە لە سەردەمانێكدا دیار بووبێت بەوەی كە غەزو نەریتێكی نێو خێڵەكان بووە، بەڵام دوای پێشكەوتنە كۆمەڵایەتی و نێودەوڵەتییەكان و سەرهەڵدانی رێككەوتننامە مرۆییەكانی دواتری نەتەوەكان مەسەلەكە تەنیا ئەوەیە كە شەڕی كراوەیە دژی شارستانییەت، بەم گومڕاییە چەندین كارەساتی كوشندەو تراژیدیای ترسناكیان بەسەر جیهان و میللەتانی موسڵمان و ناموسڵمان هێنا. بەڵام هەروەك چۆن لە ئیمام عەلی (ر.خ) دەگێڕنەوە كە ئەوەی لەناو ماڵی خۆی شەڕی بۆ هات، ئەگەر بەرگری نەكات، ئەوا سەرشۆڕ دەبێت، مێژووش دووپاتی دەكاتەوە كە ئەو نەتەوەیەی بەرگری ناكات دژ بە پەلاماردەران، هەمیشە سەرشۆڕو لاوازە. جیهاد گیانی بەرگرییەو دوژمنایەتی تێدا نییە، بەرگرییەو بەرگریش مافێكی شەرعییە لە هەموو شەریعەت و یاساكاندا، پوختەی بابەتەكە ئەوەیە كە جیهاد بە واتای ئەوەیە كە بەرگری لەنیشتمان و ئایین ئەركە، غەزو و تاڵانیش سوننەتێكی مرۆییە ستەمكارو بەهێزەكانی نێو خێڵەكان و هەروەها ئیمپراتۆرییەكانە كە لە دێرزەمانەوە پەیڕەویان كردووە.
ماویەتی

* سەرۆكی كۆڕبەندی هزری ئیسلامی
ش