شۆكی گەورەی جیهان بەرامبەر سەركەوتنی ترامپ وەك سەرۆكی داهاتووی ئەمریكا ، ئەو دروشمانە بوو كە داوای گۆڕانكاريی گەورەی لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا و گۆڕینی مامەڵە و پەیوەنديی ئەمریكا لەگەڵ هاوپەیمانەكانی لە یەكێتيی ئەورپا و ناتۆ و رۆژهەڵاتی ناوەءاست و رۆژهەڵات و باشووری ئاسیا.
ئەم پەیامانەی لە درووشمەكانی دۆناڵد ترامپدا دەبوو بگوترێن، زەمینە رەخساندنی كۆمارییەكان بوو بۆ ئەوەی ئەو پەیامە تازانە شەرعيیەتی هەڵبژاردن وەربگرن، هەروەك چۆن ئیسپانیا لە ساڵی 2003 كە ئەندامی هاوپەیمانی ئۆپەراسێۆنی ئازادكردنی عێراق بوو، مەبەستی بوو هێزەكانی زوو لە عێراق بكشێنێتەوە، بەڵام پێویستی بە شەرعیيەتی دەنگدان هەبوو، بۆیە كاتێك لە هەڵبژاردنەكانی هەمان ساڵی ئیسپانیادا ئەو شەرعیيەتەی وەرگرت، پێش هەمووان هێزەكانی لە عێراق كشاندەوە، هەروەها هەر لە ساڵی 2003 توركیا نەیدەویست بەبێ جێ بەجێكردنی مەرجەكانی خۆی ببێتە ئەندامی هاوپەیمانی شەڕی عێراق، ئەویش پەنای بۆ پەرلەمان برد و شەرعیيەتی دەنگدانی نوێنەرانی وەرگرت بۆ ئەوەی بەشداری نەكات.
بێگومان ئەو گۆڕانكاریيانەی دۆناڵد ترامپ لە هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن بانگێشەی بۆ دەكرد، گۆڕانكاریيەك نین كە پارتی كۆماری یان دیموكراتی دژی بن یان بڕوایان پێی نەبێت، بەڵكو لەگەڵ ئەو شێوازە زەق و ئاشكرایە نەبوون كە ترامپ بەوجۆرە بانگێشەی بۆ دەكرد، هەر بۆ نموونە ئەو هەڵوێستەی ئێستا ترامپ بەرامبەر پەنابەری موسڵمان و ئەمریكای لاتینی بەرزی كردۆتەوە ، لە ساڵی 1938 هەمان دروشم بەرامبەر پەنابەری جووش بەرزكراوەتەوەو دەرگا نەكراوەتەوە بە رووی لافاوی پەنابەری جووەكاندا، لەمەش زیاتر پێش ترامپ، هنتگتن لە كتێبی ( ئێمە كێین؟) توندتر لە ترامپ هەڵوێستی نەك هەر بەرامبەر پەنابەرانی ئەمریكای لاتینی وەرگرتووە، بەڵكو هنتگتن، ئەو بڕیارەی ئەمریكاشی بەمەترسی داناوە كە زمانی ئیسپانی هاوشانی زمانی ئینگلیزی لە ئەمریكا وەك زمانێكی فەرمی پێناسە بكرێت، بۆیە ئەوەی ترامپ بە ئاشكرا دەیگوت، لەناخی دڵی زۆربەی ئەمریكیەكاندا بوو، بەڵام بە ئاشكرا و بەو زەقیيە نەدەگوترا. هەروەها ئەوەی ترامپ بەرامبەر پەنابەری موسڵمان یان شێوازی مامەڵەی ئایندەی ئەمریكا لەگەڵ دەوڵەتە دۆستەكانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی ئیسلامی، پێش ئەوەی بەكردەیی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن دەست پێبكات، ئەم ئیدارەی ئێستای سەرۆك ئۆباما یاسای ( جاستا) ی دژی سعودیە پەسەند كرد بۆ ئەوەی هەركەسێك لە كارەساتی 11ی سێپتەمبەر زیانی پێگەیشتووە بە پارەی سعودیە دەبێت قەرەبوو بكرێتەوە، بۆیە هیچ سەیر نيیە كە ترامپ داوا دەكات دەبێت لەمەودوا هاوپەیمانەكانی ئەمریكا پارە بدەن بۆ ئەوەی ئەمریكا بیان پارێزیت.
سەبارەت بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دیارە لەدوای راپەڕینەكانی وڵاتانی عەرەبی، ئیدارەی ئەمریكاو ئەنجوومەنی نوێنەران و ئەنجوومەنی سەناتیش گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی كە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە ئاستی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كار ناكات و هیچ كێشەیەكی پێ چارەسەر ناكرێت، بۆیە ئەم سیاسەتە پێویستی بەدووبارە داڕشتنەوە هەبوو، هەروەها پێویستی بەوە بوو ئەم سیاسەتە لە چوارچێوە تەقلیديیەكەی شەڕی سارد و سەروەریی دەوڵەت دەربهێنرێت و بەشێوەیەكی پراگماتیكانە مامەڵە لەگەڵ ئەو كێشانە بكات كە لەسەر ئەرزی واقیع لە رۆهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی ئیسلامی بوونیان هەیە.
خۆگرێدانەوەی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە سیاسەتی سەردەمانی شەڕی سارد و پارێزگاریكردن بە دەوڵەتە بەزۆر دروستكراوەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی ئیسلامی، بووە هۆكاری ئەوەی تەنها بۆ عێراق و ئەفغانستان لەماوەی 8 ساڵدا زیاتر لە 6-7 ترلیۆن دۆلار خەرج بكەن و چەندین هەزار قوربانی و دەیان هەزار بریندار بدەن، بەڵام ئاكامەكەی ئەوەبوو، عێراقی 2016 زۆر لە عێراقی 2003 مەترسیدارترە و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی 2016 زۆر لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی ساڵانی 2000 جێگەی مەترسيیە.
لەلایەكی دیكە ئەگەر سەرنج لە هەڵوێستی دەوڵەتانی ئەندامانی ناتۆ بدەین كە هاوپەیمانيیەك بۆ پاراستنی ئاشتی و ئاسایش و سیستمی جیهانی پێكەوە كۆیان دەكاتەوە، وەك لە رووداوەكانی عێراق و ئەفغانستان و دواتریش لیبیا و سوریا و ئۆكرانیا بینمان، هیچ كۆدەنگيیەك و هەڵوێستێكی هاوبەش و پتەو لەنێوان ئەندامانی ئەو هاوپەیمانيیە بوونی نيیە، هەر بۆ نموونە توركیا كە ئەندامی ناتۆیە زۆر بەسادەیی لە هێرشی ناتۆ بۆ سەر لیبیا بەشداری نەكرد، ئەمجارەش لە هاوپەیمانيی نێودەوڵەتی دژی داعش، ئێستاشی لەگەڵدا بێت توركیا لەگەڵ ناتۆ یەكدەنگ و یەك هەڵوێست نيیە و سەربەخۆ رەفتار دەكات، ئەوجا لەبەرامبەر رووسیاش لەسەر مەسەلەی ئۆكرانیاو لكاندنی كریما بە رووسیاوە، ئەوا هەڵوێستی ئەندامانی ناتۆ نەك هەر یەكگرتوو نيیە، بەڵكو هەندێك لە ئەندامانی ناتۆ پێشوازی لە سیاسەتەكانی رووسیا و پۆتین دەكەن.
ئەم پاشاگەردانيیەی سیستمی جیهانی و ناتۆ بەسەركردایەتيی ئەمریكا بەخۆیەوە دەبینێت پێويستی بەدووبارە داڕشتنەوە و پێناسەكردنەوە هەیە، بۆیە ئەگەر هیلاری كلینتۆنیش ببووایە بە سەرۆك ئەم پێداچوونەوەیە دەكرا، بەڵام ئەو میكانیزمە لەبارەی لە سەرۆكایەتيی ترامپدا شەرعیيەتی هەڵبژاردنی پێدراوە و دەوڵەتانیش ناچارن رێز لەو شەرعیيەتە بگرن، لەسەرۆكایەتيی هیلاریدا ئەو شەرعیيەتە بوونی نەدەبوو كارەكە بە ئاسانی جێ بەجێ نەدەبوو. بەڵام ئەگەر لەم چەند رۆژەی دوای سەركەوتنی ترامپ ، سەرنج لە قسەو لێدوانەكانی دەوڵەتە گەورەكانی یەكێتيی ئەورپا و ناتۆ بدەین، دەبینین هەر ئەو دەوڵەتانەی كە سەركەوتنی ترامپیان بە هەڕەشە بۆ سەر جیهان پێناسە دەكرد، ئێستا داوادەكەن راستەوخۆ لەگەڵ ترامپ دابنیشن و لەسەر هاوكاری و هەماهەنگی داهاتوو لەگەڵ ئیدارەی تازەی ئەمریكا قسە بكەن.