ئەگەر فرانسیس فۆكۆیاما سەرەتاكانی لەبەر یەكهەڵوەشانی سیستمی سیاسی لە ئەمریكا بگێڕێتەوە بۆ خۆپیشاندانەكانی ساڵی 2011 كە لایەنگرانی بزووتنەوەی (تی پارتی) دەستیان بەسەر وۆڵ ستریتدا گرت و پاشان ئەو پرسیارەی ورووژاند ( ئایندەی مێژوو بە كوێ دەگات؟) ، ئەوا بیرمەندی گەورە سامۆئیل هنتگتن دەیگێڕێتەوە بۆ كارەساتی 11ی سێپتەمبەر بەوەی هاوڵاتیانی ئەمریكا بەتەواوەتی لە ئاڵای ئەمریكا دوور كەوتوونەتەوە و نازانن گەورەيی ئەمریكا لە چیدایە، بۆیە لەساڵی 2005 پرسیارێكی گەورە و گرنگی لە كێبێكدا ئاراستەی هەموو ئەمریكیەكان كرد و لێی پرسین ( ئێمە كێین؟ و بۆ ئاڵای ئەمریكا هەموومان كۆناكاتەوە؟) ، دوای بڵاوكردنەوەی ئەم كتێبەش، لەساڵانی 2006 و 2007 بیری لەوە كردەوە جارێكی دیكە كتێبە بەناوبانگەكەی كە بە ناونیشانی( سیستمی سیاسی لە كۆمەڵگە گۆڕاوەكاندا-1968 ) دووبارە چاپبكاتەوە و لەگەڵ جیهانی سەدەی بیست و یەكەم بیگونجێنێت، بەڵام لەبەر ئەوەی تەمەنی گەیشتبووە 80 ساڵی و ئەو توانایەی نەمابوو، بۆیە ئەم كارەی بە فرانسیس فۆكۆیاما سپارد، بەڵام ئەوە بوو هنتگتن مرد و ئەو ئاواتەی نەهاتە دی، دوای مردنی هنتگتن، فۆكۆیاما هەوڵیدا وەسێتەكەی جێ بەجێ بكات و دوای ئەوەی پێشەكيیەكی تازەی بۆ دەنووسێت ، دووبارە چاپی بكاتەوە، بەڵام وەك فۆكۆیاما دەڵێت، دوای ئەوەی جارێكی دیكە كتێبەكەی ساڵی 1968 ی هنتگتنم خوێندەوە، سەیرم كرد جیهان هێندە گۆڕاوە كە چاپكردنەوەی ئەو كتێبە سوودێكی ئەوتۆی نابێت، بۆیە بیرم لەوە كردەوە پرۆژەی دوو كتێب دەست پێبكەم كە بریتین لە (بنەچەی سیستمی سیاسی 2011، هەروەها سیستمی سیاسی و لەبەریەكهەڵوەشانی سیستمی سیاسی 2014).
دیارە هنتگتن وەك مامۆستا و فۆكۆیاما وەك قوتابيیەكەی، لەدوای 11ی سێپتەمبەر و رووخانی ئیمارەتی تاڵیبان لە ئەفغانستان لە كۆتایی 2001، هەروەها رووخانی رژێمی سەدام حوسێن لە 2003، هەوڵی سەرەكيیان بۆ ئەوە بووە كە نهێنيی دوو شكستی گەورە لەسەر ئاستی سیاسەتی ناوخۆ و دەرەوەی ئەمریكا ئاشكرا بكەن، ئەو دوو شكستەش بریتین لە:
یەكەم : بۆ ئەمریكا ناتوانێت لە ناو سنوورەكانیدا خۆی لە دوژمنەكانی بپارێزێت، هەروەها بۆچی سیستمی سیاسی ئەمریكا ناتوانێت وەڵامی خواستی هاوڵاتیانی بداتەوە؟
دووەم : بۆچی ئەمریكا لەرووی سەربازيیەوە دەتوانێت رژێمی دەوڵەتە توندڕۆ و دیكتاتۆرەكان بڕووخێنێت، بەڵام ناتوانێت لە پرۆسەی بوونیادنانەوەی دەوڵەتی دامەزراوەیی و دیموكراتی سەركەوتوو بێت؟
ئەم دووخاڵە كە راستەوخۆ لەسەر ئاستی ناوخۆ و جیهان پەیوەندیيان بەشكۆی ئەمریكاوە هەیە، لەماوەی 8 ساڵی سەرۆكایەتيی جۆرج دەبلیو بوش و هەشت ساڵی سەرۆكایەتيی باراك ئۆباما ، نەتوانرا چارەسەر بكرێن، بۆیە لەهەردوو ئیدارەی سەرۆك ئۆبامادا، هەم لەسەر ئاستی ناوخۆی ئەمریكا جۆرێك لە رەگەزپەرستيی سپیيەكان دژی رەش پێسست و نەتەوەو ئایینەكانی دیكە دروست بووبوو، هەمیش لەسەر ئاستی جیهان، سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا گەیشتبووە ئەو ئاستەی كە نەك هەر نەیدەتوانی كۆنترۆڵی كێشەكانی جیهان بكات ، بەڵكو مەترسی لەبەر یەكهەڵوەشانی سیستمی نوێی جیهانی كە جۆرج بوشی باوك دوای رووخانی دیواری بەرلین رایگەیاند تەواو كەوتبووە مەترسيیەوە، هەروەك چۆن ئێستا دەیبین لە ناو سیستمی جیهاندا كاراكتەری غەیرە دەوڵەتی وەك خەلافەتی ئیسلامی داعش لە پاكستانەوە تا نەیجیریا بوونی هەیە. لەمەش زیاتر كاتێك رووسیا دەستێوەردانی لە كێشەی ئۆكرانیا كرد و هەرێمی كرێمای لكاند بە رووسیاوە، كە ئەمە لەلایەن یەكێتی ئەورپا و دەوڵەتانی ئەندامی ناتۆ وەك هێرشی سەدام حوسێن بۆ سەر كوێت لەقەڵەمدرا، بەڵام ئەمجارەیان نەیانتوانی ئەو هاوپەیمانیيە نێودەوڵەتیيەی دژی سەدام حوسێن لە ساڵی 1990 پێكهێنرا ، نەتوانرا لە 2014 دژی پۆتین پێكبهێنرێت، ئەمەش مانای ئەوەیە سیستمی نوێی جیهانی لەبەریەكهەڵوەشاوە و كاری پێ ناكرێت.
دیارە هەردوو كێشەی ناوخۆی ئەمریكا و جیهان كە هنتگتن و فۆكۆیاما دەستنیشانیان كردووە، پەیوەنديی راستەوخۆیان بە ئەمریكاوە هەیە وەك دەوڵەتێكی مەزن، راشكاوانەتر مانای ئەوەیە چیتر دامەزراوە سیاسیيەكانی دەوڵەتی ئەمریكا ئەو دامەزراوە مەزنانە نین كە بتوانن لەیەك كاتدا، لەسەر ئاستی ناوخۆی ئەمریكا ئاسایش و خۆشگوزەرانی بۆ هاووڵاتیانی ئەمریكا دابین بكات، هەروەها لەسەر ئاستی جیهانیش ناتوانێت سەركردایەتيی جیهان بكات، یان جارێكی دیكە بانگێشە بۆ ئەوە بكات كە حكومڕانيی جیهانی (Global governance) رادەگەیەنێت و خۆی سەركردایەتی دەكات. هەر ئەم هۆكارەی لاوازيی دامەزراوە سیاسيیەكانی ئەمریكا بووە هۆكاری بزووتنەوەی ( تی پارتی) توڕەبوونیان بگاتە ئەو ئاستەی وۆڵ ستریت داگیر بكەن، داگیر كردنی وۆڵ ستریت لەلایەن ئەم بزاڤەوە دوو پەیامی گرنگی بۆ ئیدارەی ئەمریكا هەڵگرتبوو، كە یەكەمیان ئەوەبوو لاوازيی دامەزراوەكان بۆتە هۆكاری ئەوەی نایەكسانیيەكی گەورە لە ناو ئەمریكا دروست بكات و بەهیچ جۆرێك چینی كریكارانی سپی گۆڕانكاری بەسەر داهاتەكانیاندا نەیەت، دووەمیشیان ئەوەیە كە ئەمریكا خۆی بۆتە سەرچاوەی پێشكەوتنی تەكنەلۆژی و رۆژانە پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا وای كردووە بێكاری زیاتر بڵاو بێتەوە و لەمەش زیاتر پشتگیری كردنی جیهانگیری و هاتنی كۆچبەرێكی زۆر لەسەرانسەری جیهانەوە وای كردووە كە ئەمریكیيەكان بە ئاسانی كاریان دەست نەكەوێت. هەروەها ئەو خەرجیيە زۆرە و ئەو هەموو قوربانیدانەی ئەمریكا دەیدات بەڵام ئاكامەكەشی سەركەوتوو نەبووە و بارگرانیيەكی زیاتر لەسەر باجدەرانی ئەمریكا زیاتر كردووە.
سەبارەت بەم دوو خاڵە فۆكۆیاما لە تازەترین وتاریدا كە بەناویشانی ( ترامپ و لەبەریەكهەڵوەشانی سیاسەتی ئەمریكا) لە گۆڤاری فۆرن ئەفێرز بڵاوی كردۆتەوە، راشكاوانە جەختی لەسەر كردۆتەوە كە سەركەوتنی سەرسورهێنەری دۆناڵد ترامپ بەسەر هیلاری كلینتۆندا، هۆكارەكەی بۆ ئەوە دەگێڕیتەوە كە ترامب ئەم دووخاڵەی كردبووە ئەولەویەتی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنەكانی خۆی، هەر ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی زۆرینەی بێدەنگيی ناو راپرسیيەكانی پێش هەڵبژاردن لە سەر سندوقەكانی دەنگدان ئاكامی هەڵبژاردنەكە بۆ بەرژەوەنديی ترامپ بگۆرێت.
فۆكۆیاما سەبارەت بەم دووخاڵەی كە ترامپ دەسنیشانی كردوون ، راشكاوانە لەكتێبی ( سیستمی سیاسی و لەبەریەكهەڵوەشانی سیستمی سیاسیدا) رەگ و ریشەی ئاشكرا كردوون و جەختی لەسەر ئەوە كردۆتەوە كە ئێستا لە ئەمریكا سیاسەت باشترین مەیدانە بۆ پارە پەیدا كردن، بۆیە گروپی گەورەی بەرژەوەندی دروستكردووە كە زۆر زەحمەتە بتوانرێت سیستمی سیاسی لەو گروپە رزگار بكرێت كە نایەكسانی لەكۆمەڵگەدا دروستكردووە، هەروەها سەبارەت بە پێشكەوتنی تەكنەلۆژیاش دیسان جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە لەماوەی 20 ساڵی رابردووی جیهانگیریدا، ئەمریكا گەورەترین سوودمەندبووە لە داهێنانی تازەی تەكنەلۆژی و كەمكردنەوەی دەستی كار، بۆیە چارەسەری ئەمەشیان ئەوەیە دەبێت دەستبەرداری جیهانگیری و پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا بین كە ئەمەشیان كارێكی مەحاڵە، بۆیە ترامپ زۆر زیرەكانە خاڵەكانی دەست نیشان كردووە، بەڵام كێشەكە ئەوەیە كە چارەسەری بۆ ئەو دوو كێشە گەورەیە پێ نيیە و ناتوانێت چارەسەریان بكات، بۆیە ئەگەر هەوڵنەدرێت چارەسەر بۆ ئەم دوو كێشە گەورەیە بدۆزرێتەوە ئەوا لەبری ئەوەی سەركەوتنی ترامپ ببێتە هۆكارێك بۆ چاكسازی ریشەيی، ئەوا وەك سیلیڤۆ برلسكۆلنی ئیتالیا خۆی دەبێتە رێگر لەبەردەم چاكسازيی راستەقینە لە سیستمی سیاسيی ئەمریكادا.
لەبەرامبەر ئەم شرۆڤەیەی فۆكۆیامادا، پرۆفیسۆر نۆرما ئۆرنستەین تۆژەری باڵا لە ئامۆژگای ئەمریكان ئەنتەر پرایز لەدوای سەركەوتنی ترامپ لە پەنێلیكدا لە ئامۆژگای واشنتۆن بۆ دیراسەتی رۆژهەڵاتی نزیك جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە ئەو دوو كێشە سەرەكيیەی بوونە هۆكاری ئەوەی ترامب سەربكەوێت، پێشتر لە ئەمریكادا دوو كێشەی گەورەتری دروستكردبوو كە بریتی بوون لە : یەكەم سەرهەڵدانی توڕەیی پۆپۆلیستی Angry Populism . دووەمیان جەمسەرگیريی حزبی لەنێوان كۆماری و دیموكراتەكان بە ئاستی ئەوەی وەك دوو خێڵی دژ بەیەك partisan tribalism رەفتاریان بەرامبەر بەیەكتری دەكرد، ئەمەش لەو حاڵەتەدا بینمان كە ترامپ هەڕەشەی ئەوەی دەكرد ئەگەر بدۆڕێت ئاكامی هەڵبژاردن رەتدەكاتەوە، ئێستاش وەك دەبینین دوای سەركەوتنی ترامپ، هەوادارانی هیلاری كلینتۆن خۆپیشان دەكەن و ئاكامی هەڵبژاردنەكە رەتدەكەنەوە.
بەڵام وێرای هەموو ئەمانەش دەركەوت ئەو دوو خاڵەی ترامپ هەڵبژاردنی پێ بردنەوە ، دەربڕی ناخی زۆرینە بێدەنگەكەی ئەمریكا بوو كە ئامانجیان ئەوەیە خواستەكانی بزووتنەوەی ( تی پارتی) دووبارە بێتەوە، هەروەك چۆن ( تی پارتی _ ئاهەنگیی چا خواردنەوە) بووە بنەمای شۆڕشی ئەمریكا بۆ سەربەخۆيی و پاشانیش ئەمریكا بووە مەزنترین دەوڵەتی جیهان، ئێستا جارێكی دیكە خواستیان ئەوەیە هەمان شۆڕش دووبارە بكەنەوە، كە بێگومان ناكرێت بڵێين مەحاڵە دووبارە نابێتەوە، بەڵام كارێكی ئاسانیش نابێت نەك تەنها بۆ ترامپ بەڵكو بۆ هەموو حزبی كۆماری ئەمریكاش.