كوردستان له دوایین قۆناخی به‌ده‌ستهێنانی سه‌روه‌ریی و دانپێدانانی نێوده‌وڵه‌تیدا
فه‌رهاد محه‌مه‌د
له‌ماوه‌ی ساڵانی 2012- 2014 ، ئه‌مریكا و نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان له هه‌وڵی ئه‌وه‌دا بوون به هه‌ر رێگه‌یه‌ك بێت، پێوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌رێمی كوردستان و عێراق بگێڕنه‌وه بۆ چوارچێوه‌ی ده‌وڵه‌تی فیدڕاڵی عێراق، به‌ڵام له‌و دوو ساڵه‌دا نه‌ك هه‌ر نه‌توانرا عێراق بگه‌ڕێته‌وه بۆ چوارچێوه‌ی ئه‌و فیدڕاڵیه‌ته‌ی كه له ده‌ستووردا هاتووه، به‌ڵكو هه‌نگاوی هه‌ڵگرت بۆ ئه‌وه‌ی نوری مالیكی بانگه‌شه‌ی ئه‌وه بكات خۆی خاوه‌نی ده‌وڵه‌تی عێراقه و هه‌موو سه‌رچاوه‌كانی ده‌وڵه‌تی عێراقیشی كرده ئامێرێكی سیاسی بۆ ئه‌وه‌ی دووباره هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ی خۆی له هه‌ڵبژاردنه‌كاندا مسۆگه‌ر بكات. مالیكی له نیسانی 2014 توانی جارێكی دیكه هه‌ڵبژاردن بباته‌وه، به‌ڵام له حوزه‌یرانی 2014 عێراقی دۆڕاند، تیرۆریستانی داعش موسڵیان داگیركرد و 5 فیرقه‌ی سوپای عێراق و پۆلیسی فیدڕاڵیش به هه‌موو چه‌ك و ئامێرێكی سه‌ربازییه‌وه ته‌سلیمی داعش بوون، ئه‌مه‌ش بووه هۆكاری ئه‌وه‌ی به‌غدا بكه‌وێته ژێر مه‌ترسیی داگیركردنی له‌لایه‌ن تیرۆریستانی داعشه‌وه، هه‌ر بۆیه به‌بێ ئه‌وه‌ی پرس به مالیكی بكرێت، سه‌روه‌یی عێراق راسته‌وخۆ له‌لایه‌ن مه‌رجه‌عییه‌تی شیعه له نه‌جه‌ف و دوای ئه‌ویش كۆماری ئیسلامی ئێرانه‌وه، واته عێراق له ده‌وڵه‌تێكی خاوه‌ن سه‌روه‌ریی كه تازه له ژێر به‌ندی حه‌وته‌می پاكتی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان هاتبووه ده‌ره‌وه، بووه ده‌وڵه‌تێكی بێ سه‌روه‌ریی و ملكه‌چی فه‌رمانه‌كانی نه‌جه‌ف و تاران.
ئه‌مریكا و نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان دوای ئه‌مه گه‌یشتنه ئه‌و قه‌ناعه‌ته‌ی نوری مالیكی له به‌ڕێوه‌بردنی عێراقدا نه‌ك هه‌ر فه‌شه‌لی هێناوه، به‌ڵكو به كرده‌یی عێراقی كرده سێ ده‌وڵه‌ت، ئه‌م سێ ده‌وڵه‌ته‌ش له‌سه‌ر زه‌وی بووه ئه‌مری واقیع، به‌ڵام له به‌رامبه‌ردا هه‌رێمی كوردستان كه ماوه‌ی زیاتر له شه‌ش مانگ بودجه و مووچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌كه‌ی نوری مالكییه‌وه بڕابوو، له هه‌مانكاتدا هێزی پێشمه‌رگه كه به‌راورد به سوپاكه‌ی مالیكی چه‌ك و پێداویستییه‌كانی زۆر سنووردار بوو، به‌ڵام توانی له‌به‌رده‌م شاڵاوی تیرۆریستانی داعش خۆی رابگرێت، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر تیرۆریستانی داعش له‌سه‌ره‌تاشدا توانییان چه‌ند ناوچه‌یه‌كی كوردستان له ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان داگیربكه‌ن، ئه‌وا ته‌نیا له ماوه‌ی 48 كاتژمێردا به سه‌رپه‌رشتی راسته‌وخۆی سه‌رۆك بارزانی توانرا ئاراسته‌ی شه‌ڕه‌كه بگۆرێت و تیرۆریستانی داعش رابگیرێن.
ئه‌م خۆڕاگرییه‌ی كوردستان بووه هۆكاری ئه‌وه‌ی پێگه‌ی هه‌رێمی كوردستان له هه‌رێمێكی ناو ده‌وڵه‌تێكی فیدڕاڵییه‌وه به‌ره‌و كیانێكی سیاسی وه‌ك ده‌وڵه‌تێكی دانپێدانه‌نراو له‌لایه‌ن كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تییه‌وه مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ بكرێت له‌سه‌ر چه‌ندین ئاست:
1- له‌سه‌ر ئاستی ده‌وڵه‌تی عێراق، حكومه‌تی عێراق ناچاربوو به دابه‌شكردنی سه‌روه‌ریی له‌گه‌ڵ هه‌رێمی كوردستان رازی بێت، ئه‌مه‌ش نه‌ك ته‌نیا له‌یه‌ك بواردا، به‌ڵكو له‌سه‌ر هه‌موو ئاسته‌كان، ته‌نانه‌ت به قبووڵكردنی ناردنی چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نی و پێداویستی سه‌ربازی ده‌وڵه‌تانی هاوپه‌یمان له به‌غداوه بۆ هه‌رێمی كوردستان، راسته به‌غدا وه‌ك خۆی ئه‌و چه‌ك پێداویستییانه‌ی وه‌ك پشكی كوردستان بۆ پێشمه‌رگه نه‌ده‌نارد و به‌شێكی بۆخۆی گلده‌دایه‌وه، به‌ڵام هه‌ر ته‌نیا رازیبوونی به‌غدا به‌وه‌ی پشكی چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نی و پێداویستی سه‌ربازی بۆ كوردستان جیابكرێته‌وه، ئه‌مه مانای ئه‌وه‌یه به‌غدا به‌ناچاری رازی بووه سه‌روه‌ریی عێراق له‌گه‌ڵ كوردستان به‌ش بكات.
2- له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی و له ئاكامی دڵنیابوونی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی به‌وه‌ی عێراق وه‌ك پێویست پابه‌ند نییه به دابه‌شكردنی سه‌روه‌ری له‌گه‌ڵ كوردستاندا، ده‌وڵه‌تانی هاوپه‌یمان خۆیان ده‌سه‌ڵاتی سه‌وه‌ریی عێراقیان به هاوبه‌شی له‌گه‌ڵ كوردستان دابه‌ش كردووه و راسته‌وخۆ مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ كوردستان كردووه، وه‌ك ده‌وڵه‌تێكی خاوه‌ن سه‌روه‌ریی، به‌تایبه‌تی ره‌زامه‌ندی ئه‌ڵمانیا بۆ ناردنی چه‌ك و پێداویستی سه‌ربازی به شێوه‌ی راسته‌وخۆ بۆ پێشمه‌رگه، ناردنی راوێژكاره سه‌ربازییه‌كانیان و كردنه‌وه‌ی خوڵی راهێنان و مه‌شق له وڵاته‌كانی خۆیان بۆ پێشمه‌رگه، ئه‌مه‌ش مانای ئه‌وه‌یه كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی له پرۆسه‌ی پێدانی سه‌روه‌ریی به كوردستان هاوكارێكی باش بووه.
3- حكومه‌تی به‌غدا ماوه‌ی چه‌ند ساڵێكه بودجه و مووچه‌ی كوردستانی بڕیوه، ئه‌مه له روویه‌كه‌وه به‌كارهێنانی گوشارێكه بۆ ئه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان ده‌ستبه‌رداری سه‌روه‌ریی خۆی بێت و بگه‌ڕێته‌وه بۆ ژێر ده‌ستی به‌غدا، به‌ڵام خۆڕاگری خه‌ڵكی كوردستان بووه هانده‌ر بۆ ئه‌وه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان بڕیاری دروست بدات و له‌سه‌ر فرۆشتنی نه‌وتی كوردستان به‌رده‌وام بێت، كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تیش رازی بێت كه كوردستان خۆی راسته‌وخۆ نه‌وته‌كه‌ی بفرۆشێت، ئه‌مه‌ش بووه هۆكاری ئه‌وه‌ی كه لایه‌نێكی دیكه‌ی سه‌روه‌ری كه سیاسه‌تی ئابووری و ئابووری سه‌ربه‌خۆیه له‌لایه‌ن هه‌رێمی كوردستانه‌وه پیاده‌بكرێت، له‌مه‌ش زیاتر دوای ئه‌وه‌ی نرخی نه‌وت دابه‌زی و هه‌رێمی كوردستان و ده‌وڵه‌تی عێراقیش پێویستیان به قه‌رزی بانكی نێوده‌وڵه‌تی بوو، بانكی نێوده‌وڵه‌تی مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ عێراق و كوردستان له‌سه‌ر بنه‌مای دابه‌شكردنی سه‌روه‌ریی بووه، ئه‌مه واته پشكی كوردستان له بانكی نێوده‌وڵه‌تیه‌وه جیاده‌كرێته‌وه و حكومه‌تی عێراق ده‌بێت به دابه‌شكردنی ئه‌و سه‌روه‌رییه رازی بێت.
4- له بواری سه‌ربازی و گرێدانی رێككه‌وتنی سه‌ربازی، رێككه‌وتنی نێوان پێنتاگۆن و وه‌زاره‌تی پێشمه‌رگه راسته‌وخۆ له ژێر چاودێری سه‌رۆكی كوردستان، ئه‌مه‌ش دیسان پیاده‌كردنی ده‌سه‌ڵاتێكی دیكه‌ی سه‌روه‌رییه بۆ هه‌رێمی كوردستان، به‌تایبه‌تی كه ئه‌م ده‌سه‌ڵاتی سه‌روه‌رییه دوای ئه‌وه پیاده‌كراوه كه ره‌زامه‌ندی به‌غدا وه‌رگیراوه، له‌وانه‌یه رازیبوون، یان رازی نه‌بوونی به‌غدا فاكته‌رێكی كاریگه‌ر نه‌بێت له ئیمزاكردنی ئه‌و پڕتۆكۆله سه‌ربازییه، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌گه‌ر به‌غدا رازی نه‌بوایه، ئه‌وا ئه‌مریكا راسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ كوردستان هه‌ر ئیمزای ده‌كرد، به‌ڵام بایه‌خی رازیبوونی به‌غدا له‌سه‌ر ئیمزاكردنی ئه‌و گرێبه‌سته، رێگاخۆشكه‌ره بۆ ئه‌وه‌ی پرسی دیكه‌ی دابه‌شكردنی سه‌روه‌ریی به دیالۆگ له‌گه‌ڵ به‌غدا باس بكرێت.
5- ئه‌گه‌ر بارودۆخی ئێستای كوردستان هه‌مووی پێكه‌وه به میكانیزمی پرۆسه‌ی پێدانی سه‌روه‌ریی بۆ باشووری كوردستان گرێبده‌ینه‌وه، ئه‌وا كوردستان گه‌یشتۆته ئه‌و قۆناخه‌ی به‌ره‌و بارودۆخی كۆتایی و بڕیاری یه‌كلاكه‌ره‌وه هه‌نگاو هه‌ڵبگرێت، به‌ڵام دیاره له پرۆسه‌ی پێدانی سه‌روه‌ریی، چۆن كیانه سیاسییه‌كه وه‌ك ده‌وڵه‌تێكی دانپێدانه‌نراو كۆمه‌ڵێك پابه‌ندبوون ده‌كه‌وێته سه‌ری و ده‌بێت جێبه‌جێان بكات، بۆ ئه‌وه‌ی دانپێدانانی نێوده‌وڵه‌تی به‌ده‌ست بهێنێت، به‌هه‌مان شێوه ده‌وڵه‌تانی ده‌وروبه‌ر و كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تیش كۆمه‌ڵێك پابه‌ندبوونیان به‌رامبه‌ر ده‌وڵه‌ته تازه‌كه‌ی كوردستان ده‌كه‌وێته سه‌رشان و پێویسته هه‌رێمی كوردستان وه‌ك ده‌وڵه‌تێكی دانپێدانه‌نرا و ده‌ستپێشخه‌ر بێت بۆ ئه‌وه‌ی به دیالۆگ شێوازی پابه‌ندبوونه‌كانی كوردستان و پابه‌ندبوونه‌كانی ده‌وڵه‌تانی دراوسێی و نێوده‌وڵه‌تی رێكبخات، ئه‌م لێكتێگه‌یشتنه له نێوان كوردستان وه‌ك ده‌وڵه‌تێكی دانپێدانه‌نرا و ده‌وڵه‌تانی دراوسێی و كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی بۆ پێشوازیكردن له‌و ده‌وڵه‌ته تازه‌یه، مۆدیلیكی تازه‌ی دانپێدانانی نێوده‌وڵه‌تی بۆ ده‌وڵه‌تی تازه‌ی خاوه‌ن سه‌روه‌ری وه‌ك ئه‌ندامێك له نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان به‌رجه‌سته ده‌كات، كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی دڵنیا ده‌بێت ده‌وڵه‌ته تازه‌كه‌ی كوردستان هۆكارێك ده‌بێت بۆ زیاتر چه‌سپاندنی ئاشتی و سه‌قامگیری له‌سه‌ر ئاستی ئیقلیمی و نێوده‌وڵه‌تیش.
