كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بەر لە گەیشتنی بە قۆناغی پێكهێنانی دەوڵەتی نەتەوەیی – نیشتمانی، كۆمەڵگەیەكی لێكدابڕاو و پڕ لە گرفتی ئابووری و ئازادییەكان و نەبوونی گوتاری یەكبوون و سەربەخۆیی بوو. ئەو كۆمەڵگەیە لە قۆناغی گواستنەوە و بە دەوڵەت بوونیدا، كۆمەڵیك بەهای نوێی لەگەڵ خۆی هێنا و هێندێك لە كۆنەكانیشی تووڕدا. دەمە سەرەتاكانی دروستبوونی ئەو دەوڵەتە نوێیە بەدەر نەبوون لە ململانێی نێوان نوخبەی حوكمڕان لە لایەك و حوكمڕان و خەڵكیش لەلایەكی دیكەوە، كە دواجار لە قۆناغە پێشكەوتووەكانیدا، لە پڕۆسەیەكی دیموكراسی و خەباتی جەماوەریدا دەستكەوتی گەورە لە بواری مافەكانی مرۆڤ و ئازادییەكان بەدەست هێنرا. بەو شێوەیە پێوەندی نێوان خودی تاكەكان لە لایەك و دەوڵەت و تاكەكان لەلایەكی دیكەوە بە یاسا لەسەر بنەمای ماف و ئەرك بەبێ جیاوازی رێكخرا. ئەو دەوڵەتانە كە لە سەر كەلاوەی ئیمپراتۆر و دەسەڵاتی میر و نەبیلەكان دامەزران، خاوەن كەلتوورێكی دیموكراسی و كاریگەر نەبوون، تا بتوانن رێگای گەیشتن بە ئازادییەكان كورت بكەنەوە و خۆیان لە شەڕوشۆڕی نێوخۆیی و دەرەكی بپارێزن، زەمەنێكی زۆر و قوربانییەكی گەورەی ویست تا دەوڵەتەكانیان بوون بە دەوڵەتی هاووڵاتی .
ئەگەر لاپەڕەكانی مێژووی سەرهەڵدانی ئەو دەوڵەتە دامەزراوانە بخوێنینەوە، بۆمان دەردەكەوێ كە هیچ یەك لەوانە لە ئاكامی پەرەسەندنی هوشیاریی نەتەوەیی و نیشتمانیی تاكەكانی كۆمەڵگە بە وجوود نەهاتوون، بەڵكو لە هەلومەرجێكی زۆر دژوار و شەڕوشۆڕ و داگیركردن و ململانێیە نێودەوڵەتییەكان و هەبوونی نوخبەیەكی توانادار دروست بوون، دیارە بەشێكیشیان لە ژێر فشاری بزاڤی دیموكراسی نێوخۆیی و دەرەكی، گۆڕانكاری گەورە و بنەڕەتییان بەسەردا هات، ئەوانی دیكەش تا ئێستا نەبوونەتە ئەو دەوڵەتەی كە تاكەكان تیایدا هەست بە ئینتما و هاووڵاتیبوونی خۆیان بكەن .
ئەگەر بەراوردێكی خێرای ئێستای هەرێمی كوردستان و هەلومەرجی ئەوسای پێش سەرهەڵدانی دەوڵەت و ساتەوەختی دروستبوونی ئەو دەوڵەتانە بە جیاوازی زۆری نێوانیشیانەوە بكەین، بۆمان دەردەكەوێ كە هەرێمی كوردستان ئەگەر رێگری رێككەوتنە لەعنەتی و بەرژەوەندییە نێودەوڵەتییەكان نەبوونایە لەمێژ بوو دەبووە خاوەن دەوڵەت و ئەگەری ئەوەش زۆر بوو دەوڵەتێكی هاوشێوەی ئیسرائیلی لێدەرچووبا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا . ئێستای هەرێمی كوردستان خاوەن كۆمەڵێك بەهای ئینسانی و زێدی چەندان ئایین و مەزهەب و نەتەوەی جۆر بە جۆرە، كە بە شێوەیەكی زۆر ئاسایی پێكەوە ژیاون و بۆتە مایەی دەوڵەمەندیی كەلتوورەكەی كە ئەوەش بۆخۆی وای كردووە جۆرێك لە ئیعتیدالی ئایینی لە نێو ئایینەكانی كۆمەڵگەی كوردستانیدا كاری پێ بكرێ، ئەو واقیعە سەرنجڕاكێشە لە زۆرێك لە سەفەرنامەی رۆژئاوایی و رۆژهەڵات ناسەكاندا بە روونی دەبینرێ و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش لە نزیكەوە هەستی پێدەكا و بـە یەكێك لە خاڵە بەهێزەكانی كۆمەڵگەی ئێمە دادەنرێ . ئاخر رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان كە هەڵسەنگاندنی وڵاتێك، یا هەر كۆمەڵگەیەك دەكەن، زیاتر بەلای كێشە ئینسانییەكاندا دەڕۆن و دواتر دنیای لێ ئاگادار دەكەنەوە. ئەمڕۆ هەرێمی كوردستان بەو كەمە توانایە و بەو قەیرانە زۆرەی كە بە سەریدا سەپێندراوە، بۆتە پەناگەیەكی زۆر گەورە بۆ هەڵاتووانی دەستی تیرۆر، وەك دیارە ژمارەیەكی زۆری ئاوارە كە لە كوردستان جێگیر بوون، لە كۆمەڵێك نەتەوە و ئایین پێكهاتوون و لە سەر خاكی كوردستان و لە سایەی ئەمن و ئاسایشی حكومەتی هەرێمدا پارێزراون، هەموو ئەو دیاردەو بەهایانە كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی ناچاردەكەن كە لە بەرامبەر روودانی هەر كارەساتێك، یا وەرگرتنی هەر بڕیاڕێك لە نموونەی سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی، ئەو ستاتویەو ئەو واقیعەی دێتە پێش بیپارێزن .
هەرێمی كوردستان لە رووی كەلتووری و بوارەكانی زانستی و هەبوونی فرە دەنگیی سیاسی و پراكتیزەكردنی بڕێك لە ماف و ئازادییە كۆمەڵایەتییەكان زۆر لەو وڵاتانەی كە بەر لە نزیكەی سەدساڵی رابردوو، ئەوانەش كە لەو ساڵانەی دوایی بوونەتە دەوڵەت، دەوڵەمەندترە. كەس نییە ئەو راستییە نەبینێ كە دوای سەد ساڵ لە دامەزراندنی ئەو دەوڵەتانە بەتایبەتی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هێشتا كۆمەڵگەكانیان بە دەست حوكمی دیكتاتۆر و تاییفی و رەگەزپەرستی و دواكەوتوویی دەناڵێنن، هاووڵاتیانیان لە بچووكترین ماف و ئازادییەكان بێبەش دەكرێن، تاكەكان بێ ئەوەی لە مافە بنەڕەتییەكان بەهرەمەند بن، بۆ مەبەستەكانی دەسەڵات بەكار دەهێندرێن، كەچی لە كوردستاندا لەگەڵ ئەوەی زۆربەمان بە شێوەیەك لە شێوەكان لە واقیعەكەش ناڕازین، بەڵام خاوەنی زۆر خاڵی گەشەدارین، كە بە خەباتی خەڵك و بزاڤە دیموكراسییەكان هاتوونەتەدی، هەموومان شانازییان پێوە دەكەین و ناچارمان دەكەن بەرگری لە وڵات و ئەو دەستكەوتانە بكەین، ئەو بەرگرییەی ئەمڕۆ پێشمەرگەكان لە بەرەكانی دژ بە تیرۆر ئەنجامی دەدەن سەلمێنەری ئەو حەقیقەتەیە كە نیشتمانپەروەری و خاكپارێزی لە پلەیەكی باڵادایە و ئەو قوربانییانەش كە دەدرێن بۆ كۆیلەبوون و رازیكردنی دەوڵەتی عێراق نین، بەڵكو بۆ پاراستنی كەرامەتی نیشتمان و سەربەخۆبوونی كوردستانن .
ئەو بیست و پێنج ساڵەی خۆحوكمڕانی لە هەرێمی كوردستان هەوراز و نشێوی زۆری بە خۆوە بینیوە، ئەزموونێكی گرنگی لە بوارەكانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی پێ بەخشین كە دەكرێ لە رێگەی توێژینەوەو لێكۆڵینەوەی زانستیدا سوودێكی زۆری بۆ قۆناغەكانی داهاتوودا هەبێ و ببنە بنەمایەك بۆ گەشەپێدانی رهەەندە جیاجیاكانی كۆمەڵگە. هەرێمی كوردستان ئەمڕۆ لە قۆناغێكدایە كە سەربەخۆیی لە دەرگای ماڵەكەی دەدا. ئەگەر هەڵمەتی دژە دەوڵەتی و پاساوی نابەجێی (پێنەگەیشتنی ساتەوەختی سەربەخۆیی) رێی لێ بگیرێ، ئەوە بە دڵنیاییەوە زۆربەی هەرە زۆری تاكەكانی كۆمەڵگەی كوردستانی خوازیاری دەوڵەتن و بە مافی راستەقینەی خۆیانی دەزانن. چڕبوونەوەی كێشەی فكری و سیاسی و ئابووری لە نێوان هێزە كوردستانییەكان لە بۆتەی دەوڵەتبوون و دەوڵەت نەبووندا، كێشەیەكی گەورەی بۆ خەڵكەكە ناوەتەوە و بۆتە زەمینەیەكی لەباریش بۆ وەگەڕخستنی نەخشە و پیلانی داگیركەرانی كوردستان. ئەو نەفەس و ئایدیا دژ بە دەوڵەتە، بێموبالاتییەكی ئەوتۆی لە نێو خەڵكدا پەیداكردووە، كە ئەگەر هەروا بەردەوام بێ، كاریگەری راستەوخۆی لەسەر كەمكردنەوەی هێزی بڕیاری سیاسی دەبێ بۆ راگەیاندنی سەربەخۆیی. هەموومان لەوە ئاگادارین كە فكرەی دەوڵەتی سەربەخۆیی كوردستان زۆرجارلە ئەدەبییاتی بزاڤی رزگاریخوازی گەلی كوردستاندا هاتووە، بەڵام وەك دروشم و گوتاری سیاسی بەرز نەكراوەتەوە، ئەوانەش كە باسیان لە مافی بڕیاردانی چارەی خۆنووسین دەكرد، مەبەستیان دامەزراندنی دەوڵەت نەبووە، بەڵكو هەر شێوە ستاتویەك كە گەل بڕیاری لەسەر بدا، كەچی لە ئێستادا ئەو فكرەیە نە تەنیا لە نێوخۆ و دەرەوە باسی لێوە دەكرێ، بەڵكو بۆتە دروشم و گوتاری سیاسی، لەوەش زیاتر كاری جددیشی بۆ دەكرێ، هاوكات دەبینین دوژمنانی كوردستان بە ئاشكرا و بە نهێنی هەوڵی زۆر دەدەن بۆ لەباربردن و تێكدانی ئەو دۆخە و لەگۆڕنانی ئەو دروشمە. بەڵام هەموو ئاماژەكان ئەوەمان پێ دەڵێن كە سەربەخۆبوونی هەرێمی كوردستان تەنیا لەسەر ئەوە ماوەتەوە بڕیاری لەسەر بدرێ، ئەو كۆسپ و تەگەرە نێوخۆیی و دەرەكییانەش كاریگەری یەكلاكەرەوەیان نابێ بۆ وەستاندنی پرۆسەكە. ئەزموونی سەدساڵەی بە زۆر پێكەوەژیان ئەوەی دەرخست نە هەرێمی كوردستان كۆیلەتی قەبووڵە و نە عێراقیش ئامادەیە وەك هاوبەش و شەریك سەیری كوردستان بكا. نوخبەی عەربی حوكمڕان لە عێراقدا گەیشتوونەتە ئەو راستییە كە كوردستان جیادەبێتەوە، ئەوەش دەزانن كە ئەو موبادەریەشیان لە دەست نەماوە بۆ وەستاندنی ئەو پڕۆسەیە، بەڵام نایانەوێت دەست لە هەوڵەكانی خۆیان بەردەن و خەڵكی كوردستان بە ئاسانی پراكتیزەی ئەو مافە بكا. ئەوان ئێستا قورسایی هەوڵەكانیان لەسەر ئاستی نێوخۆیی (عەرەبی –كوردی) هەروا هەرێمی و نێودەوڵەتیش زێتر كردووە، بە ئومێدی ئەوەی بەرەی دژایەتی بۆ سەربەخۆیی كوردستان فراوانتر بكەن، بەڵام من پێموایە تازە كار لە كار ترازاوە، دەوڵەتی عێراق بە ئەندازەیەك ماندوو و شەكەت و پڕقەیرانە، كە لەسەر پێوەستانەوەی بە مەحاڵ دێتەبەرچاو. لە ئاستی هەرێمیشەوە دەوڵەتێكی وەك ئێران لە دیدی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، دەوڵەتێكی مەزهەبی فراوانخوازە و پڕە لە كێشەی نەتەوایەتی و پابەند نییە بە یاسا نێودەوڵەتییەكان، هەرچی سووریایە بۆتە سەرچاوەی تیرۆر و وڵاتێكی لەت و پەت كراو و مەیدانی یەكلاییكردنەوەی ململانێی زلهێزەكانە. بۆ هەمووشمان روونە كە دەوڵەتی توركیا بە چ تونێلێكی تاریكدا تێدەپەڕێ، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش ئەوروپاییەكان ئەگەرچی لە رووی دیپلۆماسییەوە پابەندن بە یەكگرتوویی خاكی عێراق، بەڵام لە واقیعدا چاوەڕێی بڕیاری یەكلاكەرەوەی سەركردایەتی سیاسیی كوردستانن. دیارە بۆ ئەمریكاش كە هاوپەیمانی سەرەكیی كوردستان و خاوەن بەرژەوەندییەكی قووڵە لە ناوچەكەدا، ئەویش لەو حەقیقەتە گەیشتووە، كە ناكرێ كوردستان بەو شێوەیەی ئێستای لەگەڵ عێراق بمێنێتەوە، چونكە نە عێراق بەو دۆخەی ئێستای لە ژێر هەژموونی ئێران دەردەهێندرێ، نە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكاش دەپارێزرێن، بۆیە بە زەروورەت هەرێمی كوردستان ئەو ناوچە گرنگە دەبێ كە ئەمریكا حیسابی تایبەتی و گرنگی بۆ بكا .
باوەڕناكەم كەسمان بۆچوونێكی میسالییانەی بۆ دەوڵەتی چاوەڕوانكراوی كوردستان هەبێ، ئەو دەوڵەتەی كە بەڕێوەیە، نە دەوڵەتی نموونەیی و نە هاووڵاتیبوون دەبێ. ئەزموونی گەلان ئەوەمان پێ دەڵێ، ئەو كاتەی لە بازنەی دەوڵەتێكی سەنتڕاڵی تاییفی و نادیموكرات رزگارت دەبێ و سەربەخۆیی خۆت رادەگەیێنی، بڕێك لە كەلتووری نادیموكرات و نەخۆشییەكانی سیستمی سەنتڕاڵ لەگەڵ خۆتدا دەهێنی، بەڵام ئەوەی زۆر گرنگە و دەستت دەكەوێ، ئیرادەی خۆتە، سەروەری و كەرامەتی نەتەوەیی و نیشتمانیتە، بە هەبوونی ئەو دەوڵەتە دەتوانرێت پایە راستەقینەكانی كۆمەڵگەی هاووڵاتیبوون دابمەزرێنی و بە خەباتی دیموكراسییانەی جەماوەری بونیادی ئەو دەوڵەتە بگۆڕی و لە داهاتووشدا بیكەیتە دەوڵەتێكی دیموكراسی جێی شانازی نەوەكانمان.