بێ گومان جیاوازییەك لە پێگەی ئایین لەنێوان دەوڵەتێك و دەوڵەتێكی دیكەدا هەیە، هەندێ دەوڵەت لە دەستوورەكانیاندا هاتووە كە دەوڵەتی ئیسلامین وەكو (سعودیەو یەمەن و مۆریتانیا و مەغریب و سوڵتاننشینی عومان) هەندێكی دیكەش هەن كە گرنگییان بە وردەكاریی ئەم بابەتە نەداوە، تەنیا ئەوە نەبێت كە بە دەستەواژەیەكی زانراو و باو نووسیویانە كە ئیسلام ئایینی فەرمیی دەوڵەتە، ئەوانیش وەكو( تونس و ئەردەن و جەزائیرو سۆماڵ و عێراق لە هەردوو سەردەمی پاشایەتی و كۆماریدا تا رۆژی رووخانی بەعس)، لە راستیدا زۆربەی ئەو دەوڵەتانە ئەو وشانەیان هەر بە شێوەیەكی تیۆری نووسیوە، تەنانەت بایەخ بە پرسی پیادەكردنی شەریعەت نادەن، لەبەر چەند هۆیەك كە لێرەدا بواری باسكردنیان نییە، هەندێ دەوڵەتی دیكەی عەرەبی بڕگەیەكی دیكەیان لەگەڵ بڕگەی(ئیسلام ئایینی فەرمیی دەوڵەتە) زیادكردووە كە ئەویش بڕگەی (شەریعەتی ئیسلام سەرچاوەی یاسادانانە) وەكو( میسر و سوریاو فەلەستین و لیبیا و ئیمارات و قەتەرو بەحرەین و كوەیت) لەگەڵ جیاوازییەكی سادەی هەندێ لە دەستەواژەكانیان، هەندێ دەوڵەتیش وەكو لوبنان و جیبۆتی لە دەستوورەكانیاندا ئاماژەیان بە ئایین و شەریعەتی ئیسلامی نەكردووە، تەنیا هەندێ ئاماژەی گشتی نەبێت، لە دەستووری ساڵی 1992ی دەوڵەتی جیبۆتی كە لە 93 ماددە پێكدێت، لە ماددەی یەكەمدا هاتووە: دەوڵەت یەكسانیی بەرامبەر یاسا، بەبێ جیاوازیی زمان یان رەچەڵەك یان ئیتن یان رەگەز یان ئایین، بۆ هەمووان دابین دەكات و رێز لە هەموو بیروباوەڕێكیش دەگرێت، پرەنسیپەكەشی حوكمڕانیی گەلە بۆ گەل و لە پێناو گەلدا، هەروەها لە دەستووری ساڵی 1926ی لوبناندا كە لە 102 ماددە پێكهاتووە، لە ماددەی نۆیەمدا ئازادیی رەهای بیروباوەڕ هاتووە، دەوڵەتیش بە ئەداكردنی شكۆمەندیی بۆ خوای گەورە رێز لە هەموو ئایین و مەزهەبەكان دەگرێت و ئازادیی ئەنجامدانی سرووتە ئایینییەكان بە سەرپەرشتیی خۆی دەستبەردەكات، بە مەرجێك سەرپێچی لە سیستەمی گشتیی وڵات نەكات.

جا بۆ ئەوەی پەیوەندیی نێوان ئایین و دەستوور تێبگەین و پێگەی ئایین لە دەستوورەكانی عێراق بزانین، لێرەدا قۆناخەكانی پەرەسەندنی ئایین لە دەستوورەكانی عێراق باس دەكەین:

1) یەكەم دەستووری عێراقی لە سەردەمی پاشایەتی (شا فەیسەڵی یەكەم) لە ساڵی 1925 بە یاسای بنەڕەتیی عێراق ناسراوە كە لە 125 ماددە پێكهاتبوو، لە ماددەی 13دا هاتبوو( ئیسلام ئایینی فەرمیی دەوڵەتە).
2) دەستووری كاتیی عێراق لە 1958ی سەردەمی كۆماریی عەبدولكەریم قاسم لە 30 ماددە پێكهاتبوو، لە ماددەی 4 دا هاتبوو( ئیسلام ئایینی دەوڵەتە).
3) یاسای ئەنجومەنی نیشتمانیی سەركردایەتی شۆڕش لە یەكەم كودەتای بەعس دوای كوشتنی عەبدولكەریم قاسم لە ساڵی 1963، لە 106 ماددە پێكهاتبوو، لە ماددەی 3 دا هاتبوو(ئیسلام ئایینی دەوڵەت و یاسا بنەڕەتییەكانی دەستوورەكەیەتی).
4) یاسای ئەنجومەنی نیشتمانی ژمارە(61)ی ساڵی 1964 دوای هەرەسی كودەتاكەی بەعس لەسەردەمی عەبدولسەلام عارف، لە 17 ماددە پێكهاتبوو، لە ماددەی 3 دا هاتبوو(ئیسلام ئایینی دەوڵەت و یاسا بنەڕەتییەكانی دەستوورەكەیەتی).
5) دەستووری كاتیی ساڵی 1968ی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕشی بەعس دوای دووەم كودەتا بەسەر عەبدولڕەحمان عارف و كوشتنی عەبدولسەلامی برای، ئەم دەستوورە لە 95 ماددە پێكهاتبوو، بەڵام لە ساڵی 1970دا دەستوورێكی دیكەی تازەیان هێنا كە لە 70 ماددە پێكهاتبوو،بەمەش ئەحمەد حەسەن بەكر بوو بە سەرۆك و سەدام حوسەین بە جێگر، ئەم دەستوورە كاتییە بۆ ماوەی 33 ساڵ كاری پێكرا، تا رۆژی رووخانی بەعس لە ساڵی 2003دا، بەعسییەكان هەوڵیان دا دەستوورێكی هەمیشەیی بۆ وڵات بنووسنەوە، بۆیە دەستوورێكیان نووسی كە لە 297 ماددە پێكهاتبوو، بەڵام رۆشنایی بەرنەكەوت، لەم دەستوورەشدا هاتبوو كە ئیسلام ئایینی دەوڵەتە.
6) یاسای ئیدارەی دەوڵەت لە قۆناخی گواستنەوەی ئەنجومەنی حوكم لە ساڵی 2004دا، ئەم یاسایە لە 62 ماددە پێكهاتبوو، لە ماددەی حەوتەمدا هاتبوو كە ئیسلام ئایینی فەرمیی دەوڵەت و سەرچاوەی یاسادانانە، نابێ هیچ یاسایەك لەمیانی قۆناخی گواستنەوەدا دەربچێت كە لەگەڵ بابەتە جێگیرەكانی ئیسلام ناكۆك بێت كە لەسەری رێككەوتوون.
7- دەستووری هەمیشەیی ساڵی 2005 كە لە 144 ماددە پێكهاتووە، لە ماددەی دووەمدا هاتووە كە ئیسلام ئایینی فەرمیی دەوڵەت و سەرچاوەی بنەڕەتیی یاسادانانە: أ/ نابێ هیچ یاسایەك دەربچێت كە لەگەڵ بابەتە جێگیرەكانی ئەحكامی ئیسلام ناكۆك بێت كە لەسەری رێككەوتوون.

سەبارەت بە دەستووری عێراقی دەبینین كە لە قۆناخەكانی مێژوودا پەرەسەندنێكی گەورەی بەخۆوە بینیوە، لە سەردەمی پاشایەتیدا دەستوور بەدەق ئاماژەی بەوە دەكرد كە ئیسلام ئایینی فەرمیی دەوڵەتە، ئەو ماددەیە لەسەردەمی كۆماریشدا هەر وەك خۆی مایەوە، لەگەڵ زیادكردنی بڕگەیەك كە هیچ لە واتاكەی ناگۆڕێت، تەنیا لێكدانەوە وراڤەكردن نەبێت، پێموایە هاتنی شیعە بۆ دەسەڵات دوای ساڵی 2003 رۆڵی گەورەی هەبوو لە گۆڕینی ماددەكانی دەستوور پەیوەست بە ئایین بە شێوەیەكی وردو دیراسەتكراو، بۆیە دەبینین كە لەمیانی پەرەسەندنی قۆناخەكانی ئەو ماددانەی پەیوەستن بە ئایین لە دەستووردا دوای رووخانی رژێم هەموویان مەبەستیان بەدیهێنانی داخوازیی مەرجەعییە ئاینییەكانی شیعەیە، ئەویش لەبەر زۆرینەی زانایانی شیعە و بەشدارینەكردنی ئەو كاتەی زانایانی سوننە بە شێوەیەكی كارا، چونكە زۆربەیان دژی پرۆسەی سیاسی بوون، بۆیە گۆڕەپانەكە بۆ زانایانی شیعە چۆڵكرابوو، بەڵام كورد زیاتر جەختیان لەسەر داخوازییە نەتەوەییەكانیان دەكردەوە، هەرچەندە پێموابوو كە ئەمە هەڵەیەك بوو كورد كردی، چونكە دەستوور بۆ هەمووانە، رەنگە ئەو كاتە كورد شارەزای تەواویان تێدا نەبووبێت كە وردەكاریی ئەو پرسە بزانێت، یاخود كورد خۆی لێ بێ دەنگ كردووە، لەبەرامبەر بێ دەنگبوونی شیعە لەهەمبەر هەندێ داخوازیی كورددا.

با بگەڕێینەوە قۆناخەكانی پەرەسەندنی ئەو ماددەیە لە دەستوورەكانی عێراقدا، دەبینین كە یاسای ساڵی 2004ی ئیدارەی دەوڵەت لە قۆناخی گواستنەوەی ئەنجومەنی حوكمدا و لە ماددەی 7 دا هاتووە كە ئیسلام ئایینی فەرمیی دەوڵەت و سەرچاوەی یاسادانانە، نابێ هیچ یاسایەك لەمیانی قۆناخی گواستنەوەدا دەربچێت كە لەگەڵ بابەتە جێگیرەكانی ئیسلام ناكۆك بێت كە لەسەری رێككەوتوون، ئەم ماددەیە روون و ئاشكرایە، لەم یاسایەدا هەر ئەو بڕگە هاتووە كە لە هەموو دەستوورەكانی عێراقدا هاتووە، كە ئیسلام ئایینی فەرمیی دەوڵەتە و بڕگەی سەرچاوەی یاسادانانی بۆ زیادكراوە، دواتر بۆ ئەوەی مۆركی ئایینی بەسەر مۆركی مەدەنیدا زاڵ بێت هاتن بڕگەی(نابێ هیچ یاسایەك وەدا دەربچێت كە لەگەڵ بابەتە جێگیرەكانی ئیسلام ناكۆك بێت كە لەسەری رێككەوتوون)یان بۆ زیادكرد، ئەمە بە ڕای من بڕگەیەكی لۆژیكییە، چونكە هەموو موسڵمانان بە جیاوازیی مەزهەبەكانیان لەسەر ئەو جێگیركراوە ئیسلامییانە كۆكن، بەڵام دەبینین لە دەستووری هەمیشەییدا ئەم ماددەیە بەشێوەیەكی سەرسوڕهێنەرو نامۆ گۆڕا، كە بەڵگەی بایەخدانی شیعەیە بەم بابەتانە، ئەویش لەپێناو بەدیهێنانی ئامانجێكی ئاییندەیی ستراتیژیی ئاینی و مەزهەبیدا، بۆیە دەبینین كە لە دەستووری هەمیشەیی ساڵی 2005داو لە ماددەی دووەمدا هاتووە كە ئیسلام ئایینی فەرمیی دەوڵەت و سەرچاوەی بنەڕەتیی یاسادانانە:

أ/ نابێ هیچ یاسایەك دەربچێت كە لەگەڵ بابەتە جێگیرەكانی ئەحكامی ئیسلام ناكۆك بێت كە لەسەری رێككەوتوون، لێرەدا ئەم گۆڕانكاریانە هاتوون: (سەرچاوەی یاسادانانە) لە یاسای ئیدارەی دەوڵەتی قۆناخی گواستنەوەی ئەنجومەنی حوكمدا گۆڕا بۆ (سەرچاوەی بنەڕەتیی یاسادانانە)، وشەی (بنەڕەتی)ی بۆ زیادكرا تاكو رەهەندە ئاینییەكان لە دەستووردا بچەسپێنرێن، دواتر وشەی ( ئەحكام)ی بۆ زیادكرا وەك ئاماژەیەك بۆ فیقهی ئیسلامی، مەبەستیان فیقهی شیعیی جەعفەرییە، چونكە ئەحكام جێگیر نییە، بەڵكو دەگۆڕێت، لەوەش سەیرتر وشەیەكی گرنكیان لابرد( لەسەری رێكەوتوون)، چونكە ئەگەر ئەو وشەیان بهێشتایەوە نەیاندەتوانی ئامانجە مەزهەبییەكانیان بێننەدی، چونكە سوننە لە فیقهـ و مەزهەبەكانیان لەگەڵ شیعە كۆك نین، بێ گومان ئەو ماددانە لە دەستووری هەمیشەیی عێراقدا دامەزراندنی دەوڵەتێكی ئایینی و مەزهەبی دەچەسپێنن، كە ناكۆكە لەگەڵ مافەكانی مرۆڤ و پرەنسیپەكانی دیموكراسی و فرەییدا، بەڵكو ترس لەوەدایە لە داهاتوودا ببێتە حكومەتی مەرجەع هەروەك چۆن محەمەد باقر سەدر بناغەكەی داڕشتبوو، كە كۆپییەكی پوختەكراوی ویلایەتی فەفقیهی ئێرانییە كە خومەینی دوای سەركەوتنی شۆڕشەكەی لە ساڵی 1979 دایمەزراند.
ئەوانە دواتر ئامانجەكەی خۆیان هێنایەدی لە یاسای باری كەسیدا، كاتێ یاسای ژمارە 188ی ساڵی 1959لەلایەن پۆل برێمەر هەڵوەشایەوەو یاسای بای كەسیی جەعفەری دەرچوو كە لە 253 ماددە پێكهاتووەو حەسەن شممەری وەزیری داد كە سەر بە حزبی فەزیلەیە بە سەرۆكایەتیی مەرجەعی ئایینی یەعقوبی دەریكرد، ئەوان پشتیان بە ماددەی 41 ی دەستووری هەمیشەیی عێراق بەستبوو، كە دەڵێت: عێراقییەكان ئازادن لە پابەندبوون بە باری كەسییان بەپێی ئایین یان مەزهەب یان بیروباوەڕیان، تەنانەت هەر ئەو ماددەیە41 لە دەستووردا بە مەرامی دەركردنی ئەم یاسایە و بەدیهێنانی ئامانجی ئایدیۆلۆجیی خۆیان نووسیبوویان.
لە یاسای دادگای فیدڕاڵی و لە ماددەی دووەمدا هاتووە:

یەكەم: دادگا لە سەرۆك و جێگری سەرۆك و 11 ئەندام پێكدێت.
* سەرۆكی دادگا لە دادوەران
* جێگرەكەی لە دادوەران
* حەوت ئەندام لە دادوەران
* حەوت ئەندام لە دادوەران
* دوو ئەندام لە شارەزایانی فیقهی ئیسلامی
دووەم:أ/ دادگا ئەندامێكی یەدەگی نەك بێكاری دەبێت لە شارەزایانی فیقهی ئیسلامی.
ب/ دیوانی وەقفی سوننی لە كۆبوونەوەیەكی هاوبەشدا شەش كەس لە شارەزایانی فیقهی ئیسلامی كاندید دەكات ئەوانەی شارەزاییان لە بیست ساڵ كەمتر نەبێت لە ئەحكامی شەریعەتدا.
من یەكەم كەس بووم كە رەخنەم لە ماددەی ئەو یاسایە گرت لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، پێشنیارێكم پێشكەشكرد بە رەتكردنەوەی بیرۆكەی شارەزایانی فیقهی ئیسلامی، بۆ ئەم مەبەستە سەردانی مەدحەت ئەلمەحمودی سەرۆكی دادگام كرد، بۆ ئەم پێشنیارەم قسەم لەگەڵدا كرد، ئەویش بە سینگفراوانییەوە قبووڵی كرد، هۆكاری گلەیی كردنم لەو ماددەیە ئەوە بوو كە وشەی شارەزایانی فیقهی ئیسلامی وشەیەكە ئاژاوە لە دادگا دەنێتەوە، شارەزایانی فیقهی سوننە، چوار مەزهەبن( حەنەفی، مالیكی، شافیعی، حەنبەلی) كەواتە لە چ مەزهەبێك ئەو فەقیهانە هەڵدەبژێریت، شارەزایانی فیقهی شیعەش سەر بە چەند قوتابخانەو مەرجەعی جیاوازن، لە چ مەرجەعێك هەڵدەبژێردرێن، بۆیە پێموایە دانانی ئەو ماددەیە لە بنەڕەتدا بۆ بەدیهێنانی مەرامی مەزهەبییە، دیاریشە كە رۆڵی زانانی سوننە لاوازە، هەتا ئەگەر رۆڵیشیان بەهێز بێت، هەڵوێستیان لە پرسە چارەنووسسازەكانی وڵات لە هەڵوێستی شیعەكان جیاوازتر نییە، بۆیە لە كۆتاییدا دادگای فیدڕاڵی دەبێتە ناوەندێكی مەرجەعییە ئاینییەكان و زانایانی ئایین، ئەو كاتە بڕیارەكانی بەپێی مەزهەب دەبێت، نەك بەپێی بەرژەوەندیی باڵای وڵات.

ئەوەی پەیوەستە بە پرۆژەی دەستووری ساڵی 2009ی هەرێمی كوردستان كە لە 122 ماددە پێكدێت و لە ماددەی 6 دا هاتووە( ئەم دەستوورە رێز لە ناسنامەی ئیسلامیی زۆرینەی گەلی كوردستانی عێراق دەگرێت.. پرەنسیپەكانی شەریعەتی ئیسلام سەرچاوەی بنەڕەتیی یاسادانانە، یەكەم/ نابێ هیچ یاسایەك دەربچێت كە لەگەڵ بابەتە جێگیرەكانی ئەحكامی ئیسلام ناكۆك بێت).

ئەوەی ئەو ماددەیەی نووسیوە یەكسەر لە دەستووری عێراقییەوە گواستوویەتییەوە، ئێمە رەخنەمان لەو ماددەیە گرت لەبەر مەترسی و هەڵەكانییەوە، دواتر هاتووە هەندێ بڕگەی دیكەی لە سەرەتاوە زیادكردووە، كە ئەو بڕگانە رەتكراونەتەوە، بەڵگەی كەم شارەزاییەتی لەم بوارەدا، هەروەها كەوتۆتە ژێر كاریگەریی ئیسلامی سیاسییەوە، ئەگەر نا چۆن ئەو بڕگە ئایدیۆلۆژییانە دەنووسێت، بۆیە پێویستە ئەو ماددەیە بە تەواوی هەڵبگیرێت، پێشنیارم بەم شێوەیەیە: (زۆرینەی گەلی كوردستان موسڵمانن، بۆیە نابێ هیچ یاسایەك دەربچێت كە لەگەڵ بابەتە جێگیرەكانی ئەحكامی ئیسلام ناكۆك بێت كە لەسەری رێككەوتوون).

* پەرلەمانتاری فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق