كاتێ بەراوردێك لە نێوان حزبی بەعس، كە زیاتر لە سێ دەیە حوكمڕانیی عێراقی كرد، لەگەڵ حزبی دەعوە-دا دەكەین، كە لەوەتەی 2005ـەوە حوكمڕانی ئەو وڵاتە دەكات، دەبینین كە هەردووكیان وڵاتیان بەرەو كارەسات بردووە. حزبی بەعس رژێمێكی ستەمكاری سیاسی بوو كە خۆی لە خودی شەخسیی سەدام حوسێندا دەبینییەوە، هەموو چەشنەكانی ئازادی و دیموكراسی و فرەیی و مافی مرۆڤی پێشێل كردبوو، باشترین بەڵگەش گۆڕە بەكۆمەڵەكانە، بەڵام حزبی دەعوە كە كۆنترین حزبی ئایینی عێراقییە و لە ساڵی 1957 بە ئامادەبوونی محەمەد باقر ئەلسەدرو محەمەد مەهدی ئەلحەكیم و مورتەزا ئەلعەسكەری دامەزرا، ئەم حزبە بەو شێوەیە هات كە هەڵگری پەیامێكی ئایینی جیهانییە لەشێوەی پەیامەكەی ئیخوان موسلمین لە میسر، ئەگەر ئیخوان نوێنەرایەتیی ئیسلامی سیاسیی سوننە بكات، ئەوا حزبی دەعوە نوێنەرایەتیی ئیسلامی سیاسی شیعە دەكات، لە دامەزراندنیەوە كاری بۆ پرسە ئایینی و مەزهەبییەكان و تەنانەت بنیادنانی نیشتمان و پرەنسیپەكانی دیموكراسی و فرەیی و دەوڵەتی مەدەنی دەكرد، بەڵام بە تێپەڕبوونی كات ئەو حزبە بوو بە حزبێكی ستەمكاری ئایینی و ئایدیۆلۆژی، یەكەم سەرۆك وەزیرانیشی لە عێراق ئیبراهیم جەعفەری بوو لە ساڵی 2005، دواتر لە 2006 نوری مالیكی بوو بە سەرۆك وەزیران، ئەو لەگەڵ جەعفەریدا لە رووی فیكرییەوە جیاواز بوو، بەڵام وا دیارە ئەو سیاسەتە لەگەڵ بیروبۆچوونی حزبی دەعوە و كۆماری ئیسلامیدا ناگونجێت، ئەو حزبە پێوەندیی لەگەڵ ئێراندا هەیە، سەرانی دەعوە لە ساڵی 1981 لە ماڵی خومەینی لەگەڵیدا كۆببوونەوە، ئەو كاتە باقر ئەلسەدر تیۆری حكومەتی مەرجەعی خستبووەڕوو كە هاوشانی حكومەتی ولایەتی فەقیهی ئێرانییە، بۆیە لە سەرەتادا هەنگاوەكانی مالیكی بە پێچەوانەی بنەماكانی حزبی دەعوە بوون، دواتر و لەناكاودا مالیكی گۆڕا، دەستی كرد بە دژایەتیكردنی سوننە و پاكتاوكردن و پەراوێزخستنیان، لەسەردەمی ئەودا ئاشووب و كاولكاری و دواكەوتن و نەهامەتی رووی لە وڵات كرد، لێرەدا زاراوەی (سوننەی مالكی) هاتەئاراوە، بۆیە دەبینین مالیكی لە یەك كاتدا پەنای بۆ دوو شێواز برد، شێوازی تۆقاندن و تیرۆر بۆ ئەوانەی دژی پڕۆژە ئیسلامییە مەزهەبییەكەی دەوەستانەوە، ئەوەش وای كرد زۆر لە سوننەكان عێراق جێ بهێڵن، بۆ نموونەش تاریق هاشمی جێگری سەرۆك كۆمار كە مالیكی بە تیرۆریست تاوانباری كرد، هەروەها خەڵكی دیكەی سوننە كە دواتر لەلایەن دادگای عێراقەوە حوكمی لە سێدارەدانیان بۆ دەرچوو.
شێوازی دووەم بریتی بوو لە كڕینی خەڵك و بەدیهێنانی داخوازییەكانیان، بۆیە دەبینین زۆر لە سەرانی سوننە و سیاسەتمەدارانیان پەنایان بۆ مالیكی برد و پۆستیان لە دەوڵەت وەرگرت، مالیكیش پارەو دەستكەوت و زەوی و خانووبەرەی بەسەریاندا رژاند، سوننە بوونە سێ گرووپ، یەكەمیان پێوەندییان بە ئەلقاعیدە و دواتریش داعشەوە كرد بۆ وەستانەوە دژ بە شیعەگەرایی، زیاتریش سەرانی پێشووی بەعس و پەڕگیرەكانی سیاسیی سوننە بوون لە جیهان و تەنانەت لە كوردستانیش، بەتایبەتیش ئەوانەی لەسەر دەستی هەندێ مەلای كۆمەڵی ئیسلامی لە كوردستان بە سەرۆكایەتی عەلی باپیر پەروەردەكراوون، بەم شێوەیە پارێزگا سوننەنشینەكانی رۆژئاوا كەوتنە دەست داعش، هەندێكیشیان دواتر زۆر بە ئاسانی رزگاركران كە هۆكارەكەی دیار نییە، گرووپی دووەم ئەوانەن كە لە دەرەوەی عێراق دەژین زۆربەشیان لە ئوردنن و پشتیوانیی لە پڕۆژەی ئیسلامی سیاسی ناكەن، بەڵكو لایەنگری عێراقی عەرەبی و قەومچین، ئەوانە دژی پڕۆژەی ئێرانن و بە پڕۆژەی فارسی سەفەوی ناوی دەبەن، گرووپی سێیەم كە ناونیشانی وتارەكەیە (سوننەی مالیكی)ن ئەوانە هیچ بەهایەكیان لە عەقڵییەتی كۆمەڵەی سوننەدا نییە، لە سەروویانەوە حزبی ئیسلامی (لقی ئیخوان لە عێراق) چونكە لە زۆر شتدا لەگەڵ شیعەدا كۆكن، ئەو گرووپە هەلپەرستن و تا ئێستاش هەر داكۆكی لە مالیكی دەكەن.
پێموایە ئەو چینە واتا سوننەی مالیكی تائێستا سوورن لەسەر هەڵوێستی داكۆكیكردن لە مالیكی بەڵام نەك بەوەی لە دەسەڵات بمێنێتەوە، ئەوان قەرزاری ئەون، دۆسێیان لای ئەو هەیەو ناتوانن هەڵسوكەوت بكەن، مالیكی تاكە بریكاری خامەنەئییە لە عێراق، بۆیە دەبینین موقتەدا سەدر ناو بەناو هێرشی دەكاتە سەر چونكە مالیكی خاوەن سامان و دەسەڵات و جەماوەرە، هەر ئەویش بوو موسڵی رادەستی داعش كرد و عێراقی مایەپووچ كرد، ململانێی نێوانیان تا دێ زیاد دەكات، ئەگەر لە ترسی داعش نەبێت ئەوا پارێزگاكانی باشوور دەبنە گۆماوی خوێنی ئەو ململانێیە، پرسیارەكە ئەوەیە چارەنووسی سوننە دوای داعش بە كوێ دەگات؟
بێگومان رێكخراوی داعش بەرەو ئاوابوونە نەك لەناوچوون، شاری موسڵیش رزگار دەكرێت، بەڵام كێشەی سەرەكیی ئەوەیە كە شیعە لە گۆڕەپانی شەڕدا سەركەوتن، كەچی لە راستیدا دۆڕان، چونكە بە گیانێكی نیشتمانپەروەریی شەڕی داعشیان نەكرد، بەڵكو بە گیانی تایفەگەری و مەزهەبییەوە، ئەوان لە فەلوجەو دیالە مزگەوت دەتەقێننەوەو جنێو بە سەحابەكان و زانایانی سوننە دەدەن و ماڵی خەڵك تاڵان دەكەن، هاوكات ئاڵای تایفەگەری لەجیاتی عێراقی بەرزدەكەنەوە، پێموایە كە ئەمە كۆتایی چینی سیاسیی سوننەیە لە عێراق بەتایبەتیش سوننەی مالیكی، شیعەش دەزانن كە ئەوانە نوێنەرایەتیی سوننە ناكەن و لیستی (ئەلموتتەحیدون)ی ئوسامە نجێفی تەحەددای مالكی دەكات، لێرەدا دەپرسین، ئایا شیعە جارێكی دیكە دەتوانن دەوڵەتێكی مەدەنی دیموكراسی بنیاد بنێنەوە؟ دیارە ئەوان شكستیان هێناوە و ناشتوانن ئەمە بكەن، مەگەر پیاوانی ئاینیی قەدەغەبكەن لە دەستوەردان لە كاروباری دەوڵەت و سیاسەت، سوننە راستەقینەكان لەو قەناعەتەدان كە ئەستەمە بگەڕێنەوە نێو پڕۆسەی سیاسی، كاتێ كە عێراقبە بڕوای ئەوان لەلایەن ئێرانەوە داگیركرابێت، بۆیە ئەوان بیر لەوە دەكەنەوە هەرێمێكی تایبەتی لە شێوەی هەرێمی كوردستان دابمەزرێنن، خەریكە ئەوان لەسەر ئەمە رێكدەكەون، بەڵام سوننەی مالیكی و هەندێ توندڕەوەیی ئیسلامی سیاسی و بەعسییەكان خەون بە گەڕانەوەی رژێمی بەعسەوە دەبینن، بۆیە پێویستە ئەوان مەرجەعییەكی ئاینی و سیاسی بۆ خۆیان دەست نیشان بكەن، تاكو بتوانن لاوەكانیان لە ریز تیرۆریستانی داعش دووربخەنەوە، دیارە ئەمەش بە خاوەن دەسەڵات و هێز دەكرێت چ لە ناوەوە یان لە دەرەوە وەك دەوڵەتانی كەنداو بەتایبەتیش عەرەبستانی سعودیە، چەند ناوێكیش هاتۆتە ئاراوە دیارترینیان خەمیس خەنجەرە، كە دەوڵەمەند و بەهێزو سەرسەخت و یاخییەو لایەنگرانی مالیكی بە خەنجەر لە جەستەی عێراق ناوزەدیان كردووە، دیارە خەمیس ئەو كەسایەتییە بەهێزەیە كە بەخۆی دێتە نێو سیاسەتەوە، شیعەكانیش پێیان وایە چاكترە مامەڵەی لەگەڵدا بكەن، دیارە رزگاركردنی شاری فەلوجەش بەو ئاسانییە، هەر وەك هەندێ شرۆڤەكاران پێیان وایە رێكەوتنی سیاسی بووە لەنێوان خەنجەرو شیعە، بەڵام سەبارەت بە موسڵ نازانرێت چی روودەدات، ئایا دیسان رێكەوتنێكی سیاسی دێتەئاراوە؟ لەگەڵ كێ دەكرێت؟ ئایا لەگەڵ بنەماڵەی نجێفی یان بە شێوەیەكی دیكە؟ دیارە بەم رێكەوتنە كۆتایی بە سوننەی مالیكی دێت لە عێراق، سوننەش داوای هەرێمێكی تایبەت بەخۆیان دەكەن، بەڵام ئایا لەسەر یەك هەرێم رێكدەكەون، یان بەپێی پارێزگاكانیان هەرێم دادەمەزرێنن؟ ئەگەر سوننەی عێراق سەرەتا گوێیان لە ئامۆژگاریی بارزانی بگرتایە، بەو گێرەشێوینی و وێرانكاری و پەرش و بڵاوییە نەدەگەیشتن، كاتێ پێی گوتن بیر لە گەڕانەوەی رابردوو مەكەنەوەو حزبی بەعس رۆیشت و ناگەڕێتەوە، بەشداریی پرۆسەی سیاسی بكەن و بیر لە ئایندەی سوننە بكەنەوە لە عێراق، دواتر دەتوانن هەرێمێكی سوننە بۆ خۆتان دامەزرێنن، بەڵام ئەم ئامۆژگارییەیان رەتكردەوە، لەناو خۆیاندا دووبەرەكییان نایەوەو فیدڕاڵییەتیان بە پیلانێكی زایۆنیزم بۆ دابەشكردنی عێراق لەقەڵەم دەدا، ئێستاش دوای ئەو هەموو ساڵە سەختە، سوننەكان گەیشتنە ئەو راستییە و پەشیمان بوونەوە كە گوێیان بە ئامۆژگارییەكەی سەرۆك بارزانی نەداوە، رەنگە فیدڕاڵییەت بۆ سوننەی عێراق گونجاو بێت، بەڵام بۆ كورد نەگونجاوە چونكە تاقیمان كردەوەو شكستی هێنا، بۆیە پێویستە بیر لە ئەلتەرناتیڤی دیكە بكرێتەوە وەك confederation یان سەربەخۆیی كە مافی گەلە لە دیاریكردنی چارەنووس self-determination، دیارە هۆكاری شكستی ئەو سیستەمەش بۆ سیاسەتی تایفەگەریی مالیكی دەگەڕێتەوە، كە بە هیچ شێوەیەك بڕوای بە دیموكراسی نەبووەو نییە، چونكە بەپێی پێكهاتەی ئاینی و ئایدیۆلۆژیی ئەوان لەگەڵ چەمكی دەوڵەتی ئیسلامی ناكۆكە، ئەو دەوڵەتەی كە خومەینی لە چوارچێوەی ویلایەتی فەقیهـ دایمەزراند، بۆیە مالیكی زۆر دوژمنكارانە مامەڵەی لەگەڵ كوردستاندا كرد، بوودجەی لێ بڕی كە سەرپێچییە لە دەستوور، ئەمە وێڕای هەڕەشەی بەردەوامی بۆ هەرێم و پێكهێنانی ئۆپەراسیۆنی دیجلە لە كەركووك، ئەو لەبیری چوو كە كوردستان چی بۆ كرد، كاتێ لە دەست حزبی بەعس رای كردو پەنای بۆ ئێرە هێناو چ یارمەتییەكی پێشكەش كرا بەتایبەتیش لەلایەن بەڕێز نێچیرڤان بارزانییەوە.
ئەوەی مەبەستە ئەوەیە كە سوننەی عێراق خۆیان ئایندەی خۆیان تێكداوە، چونكە لەسەرەتاوە زۆر بەهێز بەشداریی پڕۆسەی سیاسییان نەكرد، واتا دوای رووخانی بەعس، ئەوان نە بە فیدڕاڵییەت و نە بە هەرێمی سوننە قایل بوون، بۆیە شیعە توانیان عێراق بكەن بە دەوڵەتێكی ئاینی و مەزهەبی بەپێی مەرجەعیاتە ئاینییەكان، ئەو قەناعەتەش دروست بوو كە شیعە زۆرینەن لە عێراق و پێویستە تا كۆتایی هەر ئەوان حوكمڕانیی بكەن، هەر چەندە هەندێ ئەكادیمیست ئەم بیرۆكەیە رەت دەكەنەوە بەوەی كە شیعە زۆرینە بن، لەوانەش محەمەد جەواد عەلی سەرۆكی بەشی زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی بەغدا كە پێی وایە سوننە زۆرینەن، بەڵام هیچ توێژینەوەیەكی وردی ئامار لەبەر دەست نییە دەربارەی رێژەی ئەو دوو پێكهاتەیە، كەچی لەوەتەی رووخانی رژێمی سەدام، زۆر لە هاووڵاتیانی سوننە عێراقیان بەجێهێشت، پێموایە شیعە پەندیان لە رژێمی سەدام وەرنەگرتووە، بەڵكو هەمان هەڵەیان دووبارەكردەوە، سەدام پەنای بۆ سیاسەتی بە بەعسیكردن دەبرد دەرحەق بە شیعە و عەرەباندنیش بەرامبەر بە كورد، ئێستا شیعە پەنایان بۆ سیاسەتی شیعەگەرایی دەرحەق بە سوننەو كورد بردووە، ئەم سیاسەتەش مەترسیدارە و رەنگە هۆكارێكی هەرەسهێنانی خێرایان بێت، بۆیە پێموایە چینی سیاسەتمەداری حوكمڕان لە عێراق بەو وێناكردنە و بیروبۆچوونە مەزهەبییانەیان وڵاتیان بەم ئاكامە خراپە گەیاند، بەڵام عێراق هەر دابەش دەبێت، چونكە نە سوننە قەناعەتی بەوە دێت كە شیعە پێشكەشی دەكات و نە شیعەش متمانەی بە سوننەیە و نە كوردیش بڕوای بە هەردووكیانە، ئەم وڵاتە تەنیا بە دەستبەرداربوون لەو بیروبۆچوونە مەزهەبییانە رزگاری دەبێت، هەروەها بە بانگەشەكردن بۆ بنیادنانی دەوڵەتێكی مەدەنی و دیموكراسی و فرەیی، دوور لە دەستێوەردانی مەرجەعییە ئاینییەكان و میلیشیا تایفەگەرییەكان، ئێمەی كورد رازی نابین لە عێراقێكی لەم شێوەیەدا بژین، مەبەستم (كوردی مالیكی) نییە، ئەوانە هیچ بەهایەكیان لە كۆعەقڵی كوردستانیدا نییە، ئەگەر سوننە رازی بوون لەو عێراقەدا بمێننەوە، ئەوا یان دەبنە پاشكۆو هیچ رۆڵیان نابێت وەك سوننەی مالیكی، یان دەبنە خاوەن بڕیارێكی سەربەخۆ كە ئەمەش ئەستەمە، مەگەر مەبەستی سوننە مانەوە بێت لە عێراق لە پێناوی پەنابردن بۆ كودەتا بەسەر شیعەدا هەر وەك پیشەیان لە مێژووی عێراقدا هەر وا بووە، لەوانەیە ئەمەیان سەركەوتن بەدەست بهێنێت، چونكە كودەتا سەربازییەكان دەستكەوتیان دەبێت، بەتایبەتیش لەو هەلومەرجە تەمومژاوی و ئاڵۆزو سەختەدا، كە دەبینین چۆن گەلی عێراق لەو پەڕی بێزاریی و تووڕەییدایە لە هەمبەر ئەو تاقمە سیاسەتمەدارەی كە حوكمڕانیی وڵات دەكەن.


* پەرلەمانتاری فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق