دووركه‌وتنه‌وه له توراسی شۆرشەكانی كوردستان و دروستكردنی دروشمی عه‌نتیكه
فه‌رهاد محه‌مه‌د
ئه‌گه‌ر لێره‌وه بگه‌ڕێینه‌وه ناو ئه‌و ئه‌ده‌بیاته سیاسییه‌ی ته‌فسیری شۆڕشی نوێی پێكراوه، ده‌بینین ئامانج له شۆڕشی نوێ، داهێنانی وشه‌ی نوێ بووه بۆ سڕینه‌وه و ناشیرینكردنی شۆڕشی ئه‌یلوول وه‌ك درێژه‌پێده‌ری هه‌موو شۆڕشه‌كانی كوردستان، هه‌ر له شۆڕشی شێخ عوبیدوڵای نه‌هری تاده‌گاته شۆڕشی شیخ مه‌حمودی حه‌فید له سلێمانی و شۆڕشی قازی محه‌مه‌د له راگه‌یاندنی كۆماری كوردستاندا. هه‌ر بۆیه كاتێك داهێنه‌رانی چه‌مكی (شۆڕشی نوێ) ئامانجی خۆیان له سڕینه‌وه و ناشیرینكردنی شۆڕشی ئه‌یلوول و شۆرشەكانی دیكەی كوردستان بچووك كرده‌وه، ئه‌وا به جارێك خۆیان له توراسی شۆڕشگێڕی و سه‌رجه‌م سه‌ركرده‌ی شۆڕشه‌كانی كوردستان جیاكرده‌وه. ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌یه كاتێك ئامانجی پشته‌وه‌ی چه‌مكێك سڕینه‌وه‌ی ئه‌ڵقه‌یه‌كی درێژه‌پێده‌ری شۆڕشه‌كانی پێش خۆی بێت و كاتێك ده‌سته‌بژێرێك ده‌یه‌وێت دوایین ئه‌ڵقه بپچڕێنێت و خۆی لێ جیابكاته‌وه، ئه‌وا به ته‌واوی له‌و توراسه جیاده‌بێته‌وه و ناتوانێت بگه‌ڕێته‌وه سه‌ری، ئه‌مه‌ش ناچاریان ده‌كات بیر له به‌دیلی ئه‌و توراسه بكه‌نه‌وه، دیاره بۆ دروستكردنی ئەوه‌و به‌دیله‌ش بۆ توراس، له ساڵانی حه‌فتاكاندا باشترین به‌دیل گه‌ڕانه‌وه بووه بۆ چه‌پگه‌رایی و ماركسیزم ، ئه‌مه له كاتێكدا حزبه شیوعییه‌كانی ئه‌و سه‌رده‌مه به حزبی شیوعی عێراقیشه‌وه، بوونی حزبێكی ماركسی، یان شیوعی كوردستانییان وه‌ك نه‌گونجان له‌گه‌ڵ ئوممه‌ییه‌تی شیوعی لێكده‌دایه‌وه، بۆیه بوونی حزبی شیوعی عێراقی له سه‌ده‌ی رابردوو زۆر مه‌ترسی له سه‌ر توراسی كوردستانی دروست نه‌ده‌كرد، به‌ڵام له ژێر ناوی شۆڕشی نوێدا، چه‌پگه‌رایی و ماركسیزم به ته‌واوه‌تی جێگه‌ی توراسی شۆرشەكانی كوردستانی گرته‌وه، ئه‌م به‌دیله‌ش نه‌وه‌یه‌كی دروست كرد كه به‌و توراسه نامۆ بێت.
دیاره دروستكردنی به‌دیل بۆ توراس، یان دروستكردنی دابڕان له نێوان توراس و ئێستادا، له دوای 1976ـه‌وه ژینگه‌یه‌كی دروستكرد، كه به‌شی هه‌ره زۆری هاووڵاتیانی كوردستان هه‌ست به نامۆ بوون بكه‌ن و هه‌ست بكه‌ن بۆشاییه‌ك له‌نێوان ئێستا و رابردوو دروست بووه و ، ئه‌و گوتاره‌ی ده‌سته‌بژێری شۆڕشی نوێ به‌رهه‌میان هێناوه له ناخی خەڵكی كوردستاندا جێگه‌ی گوتاری میللی و نه‌ته‌وه‌یی ناگرێته‌وه، كەواتە له‌م بۆشاییه‌دا كه ده‌سته‌بژێری شۆڕشی نوێ دروستیان كرد و پاشانیش بۆیان پڕنه‌ده‌كرایه‌وه، ئەوا هه‌وڵیاندا ئه‌م به‌دیله‌ی بۆ توراسیان دروستكردووه، به زۆر به سه‌ر خه‌ڵك و حزبه‌كانی دیكه‌دا فه‌رزی بكه‌ن، ئه‌م فه‌رزكردنه بووه هۆكاری ئه‌وه‌ی شه‌ڕی براكوژی و خۆكوژی نێوان كورد و كورد جارێكی دیكه و له به‌رگێكی نویدا دووباره ده‌ست پێبكاته‌وه، ئه‌مه‌ش نه‌ك ته‌نیا له‌گه‌ڵ پارتی دیموكراتی كوردستان به‌و حیسابه‌ی درێژه‌پێده‌ری ئه‌و توراسه شۆڕگێڕییه‌ی شۆڕشی ئه‌یلوول و تەواوی شۆرشەكانی دیكەی كوردستانە، به‌ڵكو له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و لایه‌نانه‌ی كه ئه‌و به‌دیله‌ی توراسیان ره‌تده‌كرده‌وه. ته‌نانه‌ت له‌گه‌ڵ حزبی شیوعی عێراقیش كه ئه‌وانیش ده‌گه‌ڕانه‌وه بۆ ماركسیزم و لینینیزم وه‌ك به‌دیلێك بۆ توراسی شۆڕشگێڕیی كوردستان.
بۆیه له‌ناو ئه‌و ژینگه سیاسییه‌دا كه توراسی شۆڕشگێڕی كوردستانی شێواند و به‌دیلی بۆ ئه‌و توراسه دروستكرد، ئیدی ئه‌و بازنه‌یه تێكچوو كه توراسی شۆڕشگێڕییه و هه‌موو لایه‌نه‌كان پێكه‌وه له ناو ئه‌و بازنه‌یه كۆبكاته‌وه، وه‌ك چۆن پێش ساڵی 1964 هه‌موو شۆڕشه‌كان و سه‌ركرده‌ی شۆڕشه‌كانی كوردستانی پێكه‌وه كۆده‌كرده‌وه، بۆیه ئه‌مه وایكرد كه ده‌سته‌بژێری دیكه‌ش بیر له دروستكردنی به‌دیلی توراس بكاته‌وه و هه‌ر ئه‌مه‌ش هۆكاری ئه‌وه بوو له هه‌شتاكانی سه‌ده‌ی رابردوو یه‌كه‌مین حزبی ئیسلامی كوردستانی دروست بێت، كه ئه‌ویش بزووتنه‌وه‌ی ئیسلامی كوردستان بووه، دیاریشه دامه‌زرێنه‌ری ئه‌م بزووتنه‌وه ئیسلامییه، یه‌كێك بووه له پێشمه‌رگه‌كانی شۆڕشی ئه‌یلوول. له‌سه‌ر ئه‌م پرسه و سه‌باره‌ت به‌وه‌ی بۆچی مامۆستا عوسمان عه‌بدولعه‌زیز له سه‌رده‌می شۆڕشی ئه‌یلوول و رێبه‌رایه‌تی مسته‌فا بارزانی-دا، بیری له دامه‌زراندنی حزبی ئیسلامی نه‌كردبۆه‌وه؟ له وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره شێخ عه‌بدولڕه‌حمان كوڕی مامۆستا عه‌بدولعه‌زیز له دانیشتنێكدا پێی گوتین: "من ئه‌م پرسیاره‌م له جه‌نابی باوكم كردووه، به‌ڵام ئه‌و به‌و جۆره وه‌ڵامی دامه‌وه و گووتی: ئه‌و خه‌باته‌ی مه‌لا مسته‌فا بارزانی ده‌یكات، حزبێكی ئیسلامیش دروست بكه‌ین، هه‌ر ئه‌و خه‌باته ده‌كات."، كه سه‌رنج له‌م وه‌ڵامه به‌رزه‌ی مامۆستا عوسمان عه‌بدولعه‌زیز بده‌ین، كه شێخ عه‌بدولڕه‌حمانی كوڕی بۆی گێڕاینه‌وه، ئه‌وا راشكاوانه هه‌ست ده‌كه‌ین، ئه‌و شێوازه‌ی جه‌نابی بارزانی نه‌مر رێبه‌رایه‌تی شۆڕشی پێكردووه، هه‌مان رێبازی قازی محه‌مه‌د و شێخ مه‌حمود و شێخ سه‌عید و شیخ عه‌بدولسه‌لام و شیخ عوبیدوڵای نه‌هری بووه، چۆن له سه‌رده‌می پێش بارزانی نه‌مر، پیاوان و زانایانی ئایینی كوردستان خۆیان به به‌شێك له شۆڕشه‌كان زانیوه و رۆڵی كاریگه‌ریان له شۆڕشه‌كاندا گێڕاوه و حزبی ئیسلامییان به پێویست نه‌زانیوه، به هه‌مان شێوه له شۆڕشی ئه‌یلوول و رێبه‌رایه‌تی مسته‌فا بارزانی-دا، بوونی حزبی ئیسلامی به پێویست نه‌زانراوه، له‌مه‌ش گرنگتر محه‌مه‌د مه‌حمود سه‌واف كه به پاڵه‌وانی بڵاوكردنه‌وه‌ی فیكری ئیخوان له عێراقدا داده‌نرێت و توانیویه‌تی له عێراقدا ئه‌م فیكره بڵاوبكاته‌وه و ئێستاش له هه‌ولێر مزگه‌وتی سه‌واف به ناوی ئه‌وه‌وه ناونراوه، نه‌یتوانیوه ته‌نیا یه‌ك شانه‌ی ئیخوانی ئیسلامی له سه‌رده‌می شۆڕشی ئه‌یلولدا له كورستاندا دروست بكات.
كه‌واته له به‌دووركه‌وتنه‌وه‌مان له توراس، ئه‌و فیكره ئیسلامییه كوردییه‌ی كه به بناخه‌دانه‌ری فیكری نه‌ته‌وه‌یی كوردی داده‌نرێت، هه‌ستی به زه‌رووره‌تی حزبی ئیسلامی له كوردستان كرد، له‌وانه‌یه له سه‌ره‌تادا دروستبوونی حزبی ئیسلامی به‌و نییه‌ته نه‌بووبێت، به‌دیل بۆ توراسی كوردستان دروست بكات، به‌ڵام هه‌ر دروستبوونی ئه‌و ژینگه‌یه‌ی كه پێویست بوو حزبی ئیسلامی دروست بێت، خۆی له خۆیدا ده‌رگاكردنه‌وه بووه بۆ ئه‌وه‌ی لایه‌نی دیكه ده‌ستێوه‌ردان بكه‌ن و زه‌مینه خۆش بێت بۆ ئه‌وه‌ی ئیخوان و سه‌له‌فییه‌ت جیگه‌ی توراس له پڕۆگرامی ئه‌و حزبه ئیسلامییانه‌دا بگرێته‌وه.
بۆیه لێره‌وه ئه‌گه‌ر سه‌رنج له گوتاری حزبه ئیسلامییه‌كانی كوردستان بده‌ین، ده‌بینین ئه‌وانیش به شێوه‌یه‌ك له‌و توراسه دووركه‌وتنه‌وه كه باب و باپیرانمان له حوجره‌ی مزگه‌وته‌كانی كوردستانه‌وه دروستیان كردووه، وه‌ك ئه‌وه‌یه له ناو مێژووی كوردستاندا زانا و كه‌ڵه‌پیاوی ئه‌وتۆمان نه‌بێت كه بۆیان بگه‌ڕێنه‌وه، له‌مه‌ش زیاتر كاتێك گوێ له بانگخوازه‌كانیان ده‌گرین، به ئاشكرا هه‌ست ده‌كه‌ین بانگمان ده‌كه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی بگه‌ڕێنه‌وه بۆ توراسی عه‌ره‌بی كه به ناوی توراسی ئیسلامییه‌وه به گه‌لی كوردستانی ده‌فرۆشنه‌وه.
ئه‌م هه‌موو نه‌گبه‌تی و په‌رته‌وازییه له گوتاری سیاسیی كوردستاندا، له‌و خاڵه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت، كه ده‌سته‌بژێرێكی سه‌رلێشێواو، توراسی شۆڕشه‌كانی كوردستانیان كرد به كۆن ، سه‌رده‌می رۆشنگه‌ری شۆڕشه‌كانی كوردستانیان به سه‌رده‌می تاریكی و خێڵه‌كی و كۆنه‌په‌رستی بۆ نه‌وه‌یه‌ك پێناسه‌كرد، ئه‌مه‌ش وایكرد نه‌وه‌كانی ئێستا به گومانه‌وه سه‌یری توراس بكه‌ن، ئاكامه‌كه‌شی ئه‌وه‌یه كه ئێستا ده‌یبینن، ئه‌م گوتاری ده‌سته‌بژێره ئایدیۆلۆژییه به جۆرێك بۆشایی له نێوان ره‌فتاری حزبه‌كان و واقیعی سیاسیی كوردستان دروستكردووه، گه‌یشتۆته ئه‌و ئاسته‌ی به‌شێك له هاووڵاتیانی كوردستان به گومانه‌وه موناقه‌شه له‌سه‌ر مافی چاره‌نووس و ده‌وڵه‌تی كوردستان ده‌كه‌ن، وه‌ك ئه‌وه‌ی بپرسن ئایا ده‌وڵه‌تمان بۆچییه؟ مافی بڕیاردانی چاره‌نووسمان بۆچییه؟ ئه‌م حاڵه‌ته له حاڵه‌تی شێواوی ژینگه‌ی سیاسیی فه‌ڵه‌ستین ده‌چێت كه ئیدوار سه‌عید ده‌ڵێت: كاتێك باس له پرسی فه‌له‌ستین ده‌كرێت، فه‌له‌ستینییه‌كان به‌وشێوه باسی ده‌كه‌ن وه‌ك ئه‌وه‌ی به گومان بن كێشه‌یه‌ك هه‌یه ناوی كێشه‌ی فه‌له‌ستینی بێت.
