نه‌مانی داعش و نه‌مانی هه‌ردوو ده‌وڵه‌تی فاشی و فاشیلی عێراق و سووریا لێكگرێدراون. به نه‌مانی ئه‌م دوو ده‌وڵه‌ته‌ش بۆشاییه‌كی جیۆپۆلیتیك له ناوچه‌كه‌دا دروست ده‌بێ. ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی سستی بنوێنن ئه‌وا ئێران به حوكمی نزیكی و هه‌ژموونه‌وه، كاندیدی یه‌كه‌م ده‌بێ بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و بۆشاییه. له‌م باره‌یه‌وه توركیاش ناتوانێ ببێته ركابه‌ری ئێران چونكه له سنووری ئه‌ودا كوردستان رێگره. به‌ڵام له خوار مه‌نده‌لییه‌وه تا ده‌گاته به‌سرا بۆ ئێران كراوه‌یه و له به‌غدادیشه‌وه تا ده‌گاته دیمه‌شق رێگا ده‌كاته‌وه. كه‌واته سه‌باره‌ت به چاره‌نووسی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی له‌به‌رده‌م پڕكێشییه‌كی یه‌كجار مه‌زندایه كه له دوای نه‌مانی ئیمپراتۆریی عوسمانییه‌وه هیچ جارێكی دیكه پێدراوی ئاوا مه‌ترسیدار دروست نه‌بۆته‌وه. ئه‌وسا كه پیاوه نه‌خۆشه‌كه، ئیمپراتۆریی عوسمانی له‌ناوچوو، هیچ هێزێك له ناوچه‌كه‌دا نه‌بوو مل له‌به‌ر ملی هێزی هاوپه‌یمانان بنێ، به‌تایبه‌تی له دابه‌شكردنی میراتی ئیمپراتۆرییه له‌ناوچووه‌كه. ئه‌گه‌ر شۆڕشی ئۆكتۆبه‌ریش نه‌بووایه له رووسیا، له‌وانه بوو ته‌نانه‌ت نه‌خشه و پلانه‌كه‌ی سایكس پیكۆ-یش ئاشكرا نه‌بووایه. به‌ڵام ئێستا له ناوچه‌كه‌دا هێزه‌كانی ئێران و توركیا و سعودیا و ئیسرائیل هه‌ن كه هه‌ر یه‌كه‌یان به‌پێی جۆری میحوه‌ربه‌ندی و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان نه‌ك ده‌خاله‌ت له سه‌رله‌نوێ دیزاینكردنه‌وه‌ی ناوچه‌كه ده‌كه‌ن، به‌ڵكو نیازیانه له‌وه‌یش زیاتر بكه‌ن تا راده‌ی هه‌ژموونی ته‌واوه‌تی. كه‌واته ناوچه‌كه دوو ده‌وڵه‌تی تێدا نامێنێ، زۆر روون نییه كه ئه‌مریكا و رۆژئاوا چ دیزاینێكیان هه‌یه بۆ پڕكردنه‌وه‌ی بۆشاییه‌كه. ئیسرائیل دیزاینی خۆی هه‌یه كه دروستبوونی ده‌وڵه‌تی كوردستان یه‌كێكه له پێكهاته‌كانی. توركیا به هه‌موو دیزاینێك رازییه به‌و مه‌رجه ده‌وڵه‌تی كوردستانی تێدا نه‌بێ و ئه‌گه‌ر هه‌ر ناچاریشه به‌وه‌ی ئه‌م ده‌وڵه‌ته بێته‌ئاراوه، ئه‌وا نابێ گرێدراو بێ له‌گه‌ڵ به‌شه كوردستانییه‌كه‌ی سووریا. سعودیا ده‌یه‌وێ به‌شی عه‌ره‌بی سوننه‌نشینی هه‌ردوو ده‌وڵه‌ته له‌ناوچووه‌كه به شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان با فیدڕاڵیش بێ لێكگرێبدات، له‌م پێناوه‌شدا ناڕازی نییه به دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی كوردستان و كردنه‌وه‌ی ده‌رگا سیاسی و دیپلۆماسییه داخراوه‌كانی له‌گه‌ڵ ئیسرائیل. ئه‌مما ئێران به هاوكاری رووسیا ئه‌گه‌رچی سوور ده‌زانێ عێراق و سووریا به‌م نه‌خشه‌یه‌ی ئێستایان نه‌ماون و دروستیش نابنه‌وه، به‌ڵام سووره له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ده‌ستكاری نه‌خشه‌ی ناوچه‌كه نه‌كرێ و خۆی بۆشایی هه‌ردوو ده‌وڵه‌تی له‌ناوچوو پڕ بكاته‌وه. هه‌ڵبه‌ت ئه‌م مل له‌به‌ر یه‌كنانه له نێوانی هێزه نێوده‌وڵه‌تی و ناوچه‌ییه‌كان، پرسێكی ئاڵۆزه و ده‌ركه‌وته‌ی و ده‌ره‌نجامی ئاڵۆزیشی لێده‌كه‌وێته‌وه. وا زیاتر له دوو ساڵه ئێمه‌یش له هه‌رێمی كوردستان و ته‌واوی پارچه‌كانی كوردستان به‌شمان له‌م ده‌ره‌نجامه ئاڵۆز و تێكهه‌ڵكێشانه هه‌یه. ئاماژه‌كان نیشانه‌ی یه‌كجار زۆریان تێدایه بۆ دروستبوونی ده‌وڵه‌تی كوردستان. به‌ڵام دروستبوونێكی سه‌خت و به قوربانی مرۆیی و ئابووری زۆره‌وه. زۆرن ئه‌و پێدراوه ره‌سمی و ناڕه‌سمییانه‌ی وه‌كوو هه‌واڵی پشتی په‌رده‌كان و هاوكارییه ئاشكراكان و لێدوانه مێدیاییه‌كان و توێژینه‌وه جۆراوجۆره‌كان، له‌ماوه‌ی دوو ساڵی رابردوودا، تا راده‌یه‌كی زۆر بنه‌مای راستی و دروستی ئه‌و دیزاینه نوێیه بۆ ناوچه‌كه ده‌رده‌خه‌ن كه ده‌وڵه‌تی كوردستانی تێدایه. كۆنفرانسه‌كه‌ی رۆژی دووشه‌ممه‌ی رابردوو ٣٠/ ٥/ ٢٠١٦ به ئاماده‌بوونی سه‌رۆك بارزانی و سه‌رۆكوه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان و جێگری سه‌رۆكوه‌زیران و جێگری سكرتێری گشتیی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان و نوێنه‌ری بانكی نێوده‌وڵه‌تی له عێراق و باڵیۆز و كونسوڵ و نوێنه‌رانی وڵاتانی بیانی و ئاژانسه‌كانی سه‌ر به نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان و ئه‌كاده‌میست و پسپۆڕانی ناوخۆ و بیانی بۆ راگه‌یاندنی پلانی ڕیفۆرمی حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان كه به هاوكاری و پشتگیریی بانكی نێوده‌وڵه‌تی و ده‌زگاكانی، UN و ده‌زگا پێوه‌ندیداره‌كانی، ئاماده كراوه، یه‌كێكه له ئاماژه هه‌ره گرنگه‌كان. كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی به‌ر له كۆتایی یه‌كجاره‌كی داعش و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی هه‌ردوو ده‌وڵه‌تی عێراق و سووریا، هاتوونه‌ته سه‌رخه‌ت كه هه‌رێمی كوردستان له‌سه‌ر زه‌وینه‌یه‌كی راست و ساغڵه‌م له رووی سیاسی و ئابووری و كارگێڕییه‌وه پایه‌دار بكه‌ن، تا ببێته قه‌واره‌یه‌ك په‌یكه‌ری حكومه‌ته‌كه‌ی له گیاكه‌ڵه‌ی گه‌نده‌ڵی و بێكارانی ده‌مامككراو پاكژ كرابێته‌وه و پشت به سه‌رچاوه‌ی جۆراوجۆر ببه‌ستێ بۆ داهات و دروستكردنی ده‌رفه‌تی كار بۆ هاووڵاتییان و پشتیوانیكردن له به‌شداریی فراوانتر و كاراتری كه‌رتی تایبه‌ت له هه‌موو كه‌یسه‌كانی ژیانی ئابووری و پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوزاریدا. هه‌رێمی كوردستان خاڵی به‌هێزی ئابووری و جوگرافی و ستراتیژیی ئه‌منی و عه‌سكه‌ری هه‌یه و ده‌رفه‌تی باشی بۆ گه‌شه‌كردن هه‌یه، له‌لایه‌ن كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی هه‌رێمایه‌تییه‌وه وه‌كوو قه‌واره‌یه‌كی نوێ و سه‌رچاوه و سه‌رزه‌مینێكی نوێ بۆ چه‌ندین جۆر به‌رژه‌وه‌ندی ته‌ماشای كراوه و تا هه‌نووكه‌یش مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا ده‌كرێ و زۆر هیوایشی له‌سه‌ر هه‌ڵچنراوه. ئه‌م هه‌رێمه له كاتی هه‌ڕه‌تی گه‌شه و بزاوتیدا، له ماوه‌ی كه‌متر له سێ ساڵدا ڕووبه‌ڕووی پڕكێشی زۆر سه‌خت بووه‌وه. بڕینی بودجه له لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانی به‌غداوه. سه‌پاندنی جه‌نگێكی خوێناوی له‌لایه‌ن "داعش" ـه‌وه، وێڕای خه‌رجیی زۆری ڕۆژانه‌ی جه‌نگ، زیاتر له ملیۆنێك و هه‌شت سه‌د هه‌زار ئاواره و په‌نابه‌ریش له سووریا و ناوخۆی عێراقه‌وه ڕوویان له هه‌رێمی كوردستان كرد كه ده‌بێ هه‌موو خزمه‌تگوزارییه‌كانی وه‌ك ئاسایش، ته‌ندروستی، په‌روه‌رده، ئاو و كاره‌با و هه‌موو خزمه‌تگوزارییه‌كانی دیكه‌یان بۆ دابین بكرێ. ئینجا دابه‌زینی نرخی نه‌وت. هه‌موو ئه‌م هۆكارانه له ده‌ره‌وه‌ی ئیراده‌ی حكومه‌تی هه‌رێم بوون، به‌ڵام ئه‌مه مانای ئه‌وه نییه كه حكومه‌ت خۆیشی له په‌یكه‌ر و سیسته‌می كارگێڕی وبه‌ڕێوه‌بردنی داراییدا، كێشه و كه‌موكوڕی نه‌بووه. بۆیه هه‌ڵمه‌تی هاوكاری و ده‌ستگیرۆیی كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی كه له كۆنفرانسه‌كه‌دا له ئاستی دامه‌زراوه كاریگه‌ره‌كان نوێنه‌رایه‌تییان هه‌بوو، مانای وایه له‌سه‌ر هه‌ردوو هۆكاره‌كان، ئه‌وانه‌ی خه‌تای حكومه‌تی هه‌رێم خۆین و ئه‌وانه‌یشیان كه له ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی حكومه‌تدان، كارده‌كه‌ن بۆ چاره‌سه‌ر. ئه‌مه‌یش پێدراوێكی یه‌كجار گه‌وره‌یه كه له كاتێكدا دوو ده‌وڵه‌تی ناوچه‌كه غه‌رقی قه‌یرانه ئابووری و سیاسی و عه‌سكه‌ری و ئه‌منییه‌كانیان بوون و هه‌ڵده‌وه‌شێنه‌وه و، كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی به هانای هه‌رێمێكه‌وه دێن و به‌شداری راوێژكارانه و كرده‌نی ده‌كه‌ن بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی ناو په‌یكه‌ر و شێوازی كارگێڕی و به‌ڕێوه‌بردنی دارایی و دۆزینه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌ی دیكه‌ی داهات جگه له نه‌وت و گاز، له بواره‌كانی دیكه‌ی كشتوكاڵ، پیشه‌سازی، گه‌شتیاری، گواستنه‌وه و گه‌یاندن، بازرگانی، وه‌به‌رهێنان، به‌شداریپێكردنی زیاتری كه‌رتی تایبه‌ت، دۆزینه‌وه و ڕه‌خساندنی ده‌رفه‌تی كار و هه‌موو ئه‌و بوارانه‌ی كه ده‌كرێ ببنه جیگره‌وه‌ی نه‌وت و گاز. سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێم له وتاره‌كه‌یدا له‌و كۆنفرانسه‌دا وتی: (حكومه‌ت پێویستی به نه‌خشه‌ڕێگا و پلانێكه بۆ ڕیفۆرمی بنه‌ڕه‌تیی دارایی و ئابووری و كارگێڕیی، كه له‌سه‌ر ستاندارد و بنه‌ما زانستییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و به هاوكاری و چاودێریی لایه‌نه پێوه‌ندیداره نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ئاماده كرابێت. پلانێك كه خه‌ڵكی نه‌دار، هه‌ژار و كه‌مده‌رامه‌ت بپارێزێت و جێبه‌جێكردنی پلانه‌كه نه‌بێته هۆی دروستبوونی دۆخێكی سه‌ختتر بۆ ئه‌وان. به پێچه‌وانه‌وه گشتگیر بێت و ببێته هۆكارێك بۆ ڕه‌خساندنی ده‌رفه‌تی كاری زیاتر بۆ هه‌مووان و دابینكردنی ئاسایش و سه‌قامگیریی كۆمه‌ڵایه‌تی و ده‌ستپێكردنه‌وه و به‌رده‌وامیی گه‌شه‌سه‌ندنی ئابووری له هه‌رێمی كوردستان). ئه‌م ده‌ربڕینه كه ده‌ستینه‌وه به‌وه‌وه كه قۆناغی یه‌كه‌می پلانی ریفۆرمی حكومه‌ت ته‌واو بووه و تێیدا بانكی نێوده‌وڵه‌تی به شێوه‌یه‌كی زانستی هاوكاری و یارمه‌تییه‌كی زۆری پێشكه‌ش به حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان كردووه بۆ ئاماده‌كردنی پلانه‌كه، له قۆناغی دووه‌میشدا حكومه‌ت چاوی له‌وه‌یه كه بۆ یارمه‌تی و پشتگیری له جێبه‌جێكردنی پلانه‌كه، هاوكاریی ته‌كنیكی پێشكه‌ش به حكومه‌ت بكه‌ن و پشتگیریی جێبه‌جێكردنی پلانه‌كه بكه‌ن. نوێنه‌رانی ئه‌وانیش له كۆنفرانسه‌كه‌دا ئه‌مه‌یان دووپات كرده‌وه كه به‌ڵێ له قۆناغی دووه‌میشدا كه له‌وانه‌یه سێ ساڵ بخایه‌نێ، پشتیوان و هاوكار و یارمه‌تیده‌ری حكومه‌تی هه‌رێم ده‌بن، كه‌واته رۆژانی دامه‌زراندنی قه‌واره‌یه‌كی سیاسی - ئابووریی ساغڵه‌م زۆر نزیكه. كه‌واته كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی به په‌رۆشه‌وه له‌سه‌ر خه‌تن بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و بۆشاییه جیۆپۆلیتیكه‌ی له پاشی نه‌مانی عێراق و سووریا له ناوچه‌كه‌دا دروست ده‌بێ و له‌مباره‌یه‌وه پێش ئێران ده‌كه‌ون و سه‌رله‌نوێ و له‌سه‌ر پاشماوه‌كانی میراتی عێراق و سووریا، دیزاینی ناوچه‌كه ده‌كه‌نه‌وه.
ئازا حەسیب قەرەداخی
