لای هابرماس رەخنە لەسەر پشكنینی مێژوویی دادەمەزرێت بۆ دووبارە داڕشتنەوەیەكی تازەی كۆمەڵگە، هەر بۆیە چەمكێكی تازەی بۆ تیۆری رەخنەیی ئەمانوئیل كانت داڕشتووە و ناوی لێناوە: «فەزای گشتی»، بەڵام لەناو ئەم فەزا گشتییە پێویستە كاری پێكەوەڕۆیی گرێبدرێتەوە بە ئەخلاقی پێكەوەڕۆییەوە، بۆ ئەوەی پێوەندییەكی پتەو لە نێوان تاك و هاووڵاتی و كۆمەڵگە دروست بێت، بەڵام دیسان ئەم پێوەندییەش لەسەر بنەمای كاری پێكەوەڕۆییە و لەسەر بنەمای ئەو زمانی دیالۆگە دروست دەبێت كە لێكتێگەیشتن لە نێوان تاك و كۆمەڵگە و كۆمەڵگە و دەسەڵاتی سیاسی دروست دەكات، هەر بۆیە لای هابرماس فەزای گشتی كاری پەرلەمان ناكات، پەرلەمان ناچارە لایەنگیری ئەو سیستمە سیاسییە بكات كە لە وڵاتدا بوونی هەیە و خۆی بەشێكە لەو دەسەڵاتەی كە دابەشكراوە لە نێوان پەرلەمان و حكومەت و دەسەڵاتی دادوەریدا، ئەمە لەكاتێكدا فەزای گشتی دەبێتە ناوەندێك كە لە رێگەی زمانی دیالۆگەوە بۆ پێوەندی نێوان كۆمەڵگە و دەسەڵات، پشتگیری گەل و خواستە رەواكانی كۆمەڵگە دەكات، بەڵام ئەو پێشمەرجەی دیموكراتییە راوێژكارییەكەی هابرماس فەرزی دەكات، ئەوەیە نابێت لەناو فەزای گشتیدا خواست و داواكانی خەڵك، ئایدیۆلۆژیەتی سیاسیی سەپێندراوی حزبە سیاسییەكان بێت، هەر بۆیە هابرماس شێوازی دیالۆگی ناو فەزای گشتی ناولێناوە: ( كار - فیعل). راشكاوانەتر ئەو وشەیەی ناو دیالۆگی فەزای گشتی كە پێی دەگوترێت رەخنەی هاووڵاتیان، دەگۆڕێت بۆ ئەنجامدانی كارێك بۆ ئەوەی مەبەستێك بەدی بهێنێت. هەر بۆیە لە كتێبی فەزای گشتی بورژوازیدا، هابرماس بەو جۆرە پێناسەی گوتاری فەزای گشتی دەكات كە دەبێتە (حاڵەتی گوتارێكی نموونەیی - ideal speech situation). بەڵام پرسیاری دیكە ئەوەیە چۆن لە ناو فەزای گشتی ئەم حاڵەتی گوتاری نموونەیە دروست دەبێت؟ بێگومان بە دروستكردنی قاعیدەیەكی ئەخلاقی بۆ ئەو وتووێژانەی لەناو فەزای گشتی دەكرێت، ئەوجا لەبەر ئەوەی لەناو فەزای گشتی وتووێژەكان بەرهەمی ئەو زمانەیە كە هاووڵاتیان دیالۆگی پێدەكەن لەگەڵ یەكتری، دەبێت وشەكان قاعیدەی ئەخلاقی هەبێت و لەسەر قاعیدەی ئەخلاقی تەواسول لەنێوان هەموو لایەنەكان دروست بكات، لەم چوارچێوەیەدا زمانی دیالۆگ ئامرازە بۆ لێكتێگەیشتن و رێڕەوێكە بۆ دەركەوتنی كۆمەڵگەیەكی تازە كە دیموكراتی و یاسا و دادپەروەری پێكەوە گرێدەداتەوە، ئەمەش دەبێتە گەوهەری ئاكاری پێكەوەڕۆیی (الاخلاق التواصلیە).
ئەم هەوڵەی هابرماس لەلایەك راستكردنەوەی نەوەی یەكەمی قوتابخانەی فرانكفورت-ییە كە ئەدرنۆ و ماركۆزە لە بیستەكانی سەدەی رابردوو سەركردایەتییان دەكرد، هەروەها پێناسەكردنەوەی ماركسییەتە، نەك وەك فەلسەفە، بەڵكو وەك هێزی رەخنە.، هەر بۆیە ئەگەر هێزی رەخنەیی ماركس و ماركسییەت بەكارهێنانی رەخنە بێت وەك ئامرازێك بۆ لەبەریەك هەڵوەشانەوەی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی كە ماركس بە لەبەریەك هەڵوەشانەوەی سیستمی سەرمایەداری ناوی دەبات و ئامانجی ئەوەیە دیكتاتۆریەتی پرۆلیتاریا دابمەزرێت، ئەوا لای نەوەی یەكەمی قوتابخانەی فرانكفورتی، كە بەشی زۆریان رق و قینەیەكی زۆریان بەرامبەر سیستمی دیموكراتی هەبوو، بەو جۆرە سەیری سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتییان دەكرد كە هەر ئەم سیستمە هیتلەری بەرهەمهێناوە، ئەوا بۆ پێناسەكردنەوەی رەخنە، دووبارە گەڕانەوە بۆ چەمكی رەخنە لای هیگل، ئەوجا لەبەر ئەوەی لای هیگل رەخنە بریتییە لە رەتكردنەوە و دەرخستنی دیوە نەرێنییەكان لە كۆمەڵگە، ئەوا لەسەر ئەم بنەمایە هەوڵیاندا كۆمەڵگەیەكی رەتكەرەوە و تووڕە لە دژی دیموكراتی دروست بكەن.
بەڵام هابرماس ئەم دوو دیدەی راستكردەوە و بۆ خوێندنەوەی واقیعی كۆمەڵگە هەر سێ لایەنی فەلسەفە و سیسیۆلۆژیا و بیروبۆچوونە سیاسییەكانی تیكەڵ بە یەكتری كرد، ئەمەش لە پێناوی ئەوەی رەخنە ببێتەوە بە بەشێك لە مەعریفە و هێزێكی ئەوتۆی هەبێت دووبارە دیموكراتییەت بە شێوەیەكی دیكە پێناسە بكاتەوە، هەموو ئەم هەوڵانەشی لە سەر یەك قاعیدە دروستكردووە، بەوەی پێویستە سێ چەمك پێكەوە كە بریتین لە (كار و ئەقڵ و ئەخلاق) پێكگەیشتینان هەبێت و هەر سێ چەمكەكە پێكەوەڕۆ بن و هاوشانی یەكتری بڕۆن. راشكاوانەتر هابرماس جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، ئەو دیالۆگە پێكەوەییەی ناو فەزای گشتی كە دەبێتە كاری پێكەوەیی، دەبێت عەقڵێكی پێكەوەیی ئەو كارە رێكبخات و ئەخلاقێكی پێكەوەیی پێوەندییەكی هاوسەنگ لە نێوان تاك و هاووڵاتی و كۆمەڵگە و دەسەڵاتی سیاسی دروست بكات، هەموو ئەمانەشی گرێداوەتەوە بەو زمانی دیالۆگەی كە تیگەیشتن لەنێوان ئەو توخمانە دروست دەكات.
پرسیار لێرەدا ئەوەیە: بۆچی هێزی رەخنەیی ماركسیەت و رەتكردنەوە و رووی نەرێنی رەخنەی قوتابخانەی فرانكفۆرت، رادیكاڵیەت و توندڕەوی بەرهەم دەهێنێت و رەخنەی نێو فەزا گشتییەكەی هابرماس لێبوردەیی و لێكتێگەیشتن بەرهەم دەهێنێت، وەك راوێژكردن لەگەڵ دەسەڵاتی سیاسی؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەوەیە لە شێوازی كاركردنی ماركسییەت و قوتابخانەی فرانكفۆرتی كاری پێكەوەیی و بیركردنەوەی پێكەوەڕۆیی بوونی هەیە، بەڵام ئەخلاقی پێكەوەیی بۆ بەرژەوەندی چین و توێژە جیاوازەكان بوونی نییە.
ئامانجی پەنابردن بۆ رەخنە لە ماركسییەت و قوتابخانەی فرانكفۆرتی، بەكارهێنانی هەموو شتێكی ناو كۆمەڵگەیە -بە پیرۆز و ناپیرۆزەوە- بەناوی رەخنەوە بۆ لەبەریەك هەڵوەشانی دیموكراتی و سەپاندنی ئایدیۆلۆژیەتی سیاسی خۆیان بەهەر رێگەیەك بێت، ئەمەش كۆمەڵگە دەگۆڕێت بۆ پارچەیەك لە ئاژاوە و متمانە لە نێوان تاك و هاووڵاتی و كۆمەڵگە و دەسەڵاتی سیاسی لەبەریەك هەڵدەوەشێنێت.