حزبی سیاسی ناتوانێت..یاری به شكۆی ده‌وڵه‌ت و چاره‌نووسی نه‌ته‌وه بكات
فه‌رهاد محه‌مه‌د
كه‌واته ئه‌مه پێمان ده‌ڵێت، حزبی سیاسی له چوارچێوه‌ی ئه‌و سیستمه‌ی كه ده‌وڵه‌ت پێناسه‌ی كردووه، كاركردنی سنورداره، هه‌ر بۆیه له وڵاتێكی وه‌ك ئه‌ڵمانیا حزبێكی سیاسی كه به‌شداره له پرۆسه‌ی سیاسی و به‌شداری هه‌ڵبژاردنه‌كان ده‌كات، ئه‌گه‌ر ئامانجی ئه‌وه بێت به رێگه‌ی هه‌ڵبژاردن بگاته ده‌سه‌ڵات و دژایه‌تی ئه‌و سیستمه بكات كه ده‌وڵه‌تی دیموكراتیی ئه‌ڵمانیا پێناسه‌ی كردووه، ئه‌وا نه‌ك په‌رله‌مان، به‌ڵكو راسته‌وخۆ حكومه‌تی ئه‌ڵمانیا ئه‌و مافه‌ی هه‌یه، ئه‌و حزبه دابخات و پرسه‌كه‌ی ئاراسته‌ی دادگای فیدڕاڵی ئه‌ڵمانیا بكات. ئه‌وه ته‌نانه‌ت بۆ حزبه چه‌په‌كانیش راسته كه له بنه‌ڕه‌تدا خۆیان به هه‌ڵگری فكر و فه‌لسه‌فه‌ی سۆشیالیزم و كۆمۆنیزم ده‌زانن و هیچ بڕوایه‌كیان به سیستمی سه‌رمایه‌داری و بازاڕی ئازادیش نییه، به‌ڵام ئه‌م حزبانه‌ش مافی ئه‌وه‌یان نییه له وڵاتانی لیبڕاڵ دیموكراتی به‌شداری له پرۆسه‌ی دیموكراتی و هه‌ڵبژاردنه‌كان بكه‌ن، هه‌تا ئه‌و كاته‌ی كه ده‌ستبه‌رداری گوتاری توندوتیژی و دژایه‌تی لیبڕاڵ دیموكراتی نه‌بن. به دیوێكی دیكه‌دا سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی رێگر نییه له سه‌ر ئه‌وه‌ی له چوارچێوه‌ی ئه‌و سیستمه‌ی له‌و ده‌وڵه‌تانه بوونی هه‌یه، بیروبۆچوونی جیاواز بۆ باشتركردنی ژیان و گوزه‌رانی هاووڵاتیان ململانێی سیاسی له‌سه‌ر بكرێت، به‌ڵام كه كار گه‌یشته ئه‌وه‌ی حزبێكی چه‌پ، یان حزبێكی راست، بنه‌ما و به‌هاكانی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی له‌به‌ر یه‌ك هه‌ڵوه‌شێنێت و بیه‌وێت سیستمی سیاسیی ئێستا بڕووخێنێت و سیستمێكی دیكه دابمه‌زرێنێت، ئه‌وا له پرانسیپه‌كانی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتیدا ئه‌و حزبانه له چوارچێوه‌ی ئه‌و حزبانه له قه‌ڵه‌م نادرێن كه له پرۆسه‌ی فره‌حزبی و فره‌لایه‌نی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه پێناسه‌كراون، بۆیه ده‌خرێنه ده‌ره‌وه‌ی پرۆسه سیاسییه‌كه‌وه. به‌ڵام له دوای رووخانی دیواری به‌رلین و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی یه‌كێتی سۆڤیه‌تی پێشان، ده‌وڵه‌تانی رۆژئاوا به‌تایبه‌تی ئه‌مه‌ریكا، ئه‌م رووداوه‌یان وه‌ك سه‌ركه‌وتنی ته‌واوی لیبڕاڵ دیموكراتی و باشترین سیستم بۆ حوكمڕانی دوای شكستی كۆمۆنیزم له قه‌ڵه‌م دا، ته‌نانه‌ت بیرمه‌ندێكی وه‌ك فرانسیس فۆكۆیاما دیارده‌ی رووخانی دیواری به‌رلین و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی بلۆكی سۆشیالیستی به (كۆتایی مێژوو) ناو بردووه، ئه‌مه‌ش به‌و مانا فه‌لسه‌فییه‌ی، ئه‌گه‌ر خه‌بات و تێكۆشانی مرۆڤایه‌تی بۆ گه‌یشتن به ئازادی بووبێت، ئه‌وا مادام مرۆڤایه‌تی گه‌یشته ئه‌و قه‌ناعه‌ته‌ی ته‌نیا سیستمێك ئازادی تێدا فه‌راهه‌م بێت، سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتییه، ئه‌وا مرۆڤایه‌تی گه‌یشته ئازادی و ئه‌و مێژووه كۆتایی هات و قۆناخێكی دیكه ده‌ست پێده‌كات كه ئه‌ویش قۆناخی پاراستنی ئازادییه.
له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه رۆژئاوا به‌گشتی و ئه‌مه‌ریكا به‌تایبه‌تی، هه‌وڵیاندا ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی ئازاد و پاك، بكه‌نه پێوه‌ری دیموكراتی و هه‌موو دیموكراتی له هه‌ڵبژاردندا بچووك بكه‌نه‌وه، به‌ڵام ئه‌م پرۆسه‌یه له ماوه‌ی 4-5 ساڵدا ده‌ریخست، بچووككردنه‌وه‌ی دیموكراتی ته‌نیا له هه‌ڵبژاردندا، خۆی ده‌بێته مه‌ترسییه‌ك بۆ سه‌ر ئازادی و ئاینده‌ی ئازادی ده‌خاته مه‌ترسییه‌وه، ئه‌م حاڵه‌ته بیرمه‌ندێكی وه‌ك فه‌رید زه‌كه‌ریا ناوی لێناوه: لیبڕاڵ دیموكراتیی نه‌خۆش (illiberal democracy)، ئه‌مه‌ش به‌و مانایه‌ی له پرۆسه‌ی دیموكراتیدا به‌ها و پرانسیپه‌كانی لیبڕاڵیزم هیچ به‌هایه‌كی نامێنێت و پرۆسه‌ی دیموكراتی ته‌نیا ده‌بێته مه‌یدانێك بۆ سواڵكردنی ده‌نگ و هاندانی جه‌ماوه‌ر به گوتاری دیماگۆگی و هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندنی ده‌نگده‌ر، ئه‌مه‌ش بۆته فاكته‌ری سه‌ره‌كیی ده‌ركه‌وتنی سه‌ركرده‌ی پۆپۆلیستی. ئه‌م دیارده‌یه كه ئێستا بۆته مه‌ترسیترین دیارده له‌سه‌ر دیموكراتیی رۆژئاوا به ئه‌مه‌ریكاشه‌وه، گه‌یشتۆته ئه‌و ئاسته‌ی یاری به شكۆی ده‌وڵه‌ت و ئه‌و سیستمه سیاسییه ده‌كات كه ده‌وڵه‌تانی لیبڕاڵ دیموكراتی پێناسه‌یان كردووه.
