دوای ئەو داڕمانەی لە پاش جەنگی یەكەمی جیهان رووبەڕووی دەوڵەتی عوسمانی بووەوە، بەتایبەت لە سەردەمی حوكمی محەمەد عەلی پاشادا، دەوڵەتی عوسمانی بەرەو هەڵوەشانەوە چوو، بەمەش هەلێكی زێڕین بۆ وڵاتە زلهێزەكانی ئەوروپا رەخسا، دەست بە سەر ژمارەیەك لەو وڵاتانەدا بگرن كە لە رووی ستراتیژیەتی جوگرافی و سامانی سروشتییەوە بە وڵاتی بەپیت و دەوڵەمەند ناسرابوون. ئەو كات ئەوروپا بەتایبەت بەریتانیا بۆ ماوەیەكی دوور و درێژ هەوڵی ئەوەی دا دەوڵەتی عوسمانی لە هەرەسهێنان بپارێزێ، لە ترسی ئەوەی نەبادا رووسیای قەیسەری سوود لەو هەرەسهێنانە وەربگرێ، تا ئەو كاتەی بەریتانیا و وڵاتە هاوپەیمانەكانی هەلیان بۆ دەڕەخسێ، بەڵام دواتر لە رێگەی دانوستان و دیپلۆماسیەت، بە رەچاوكردنی بەرژەوەندیی هەردوولا توانییان بگەنە ئەنجامێك، ئەوە بوو لە ماوەی نێوان مانگی نۆڤێمبەری 1915 تا مایۆی 1916 و ئەو دانوستانە نهێنییەی لە نێوان فەرەنسا و بەریتانیا، بە رەزامەندی رووسیای قەیسەری، رێككەوتنی سایكس پیكۆ ئەنجام درا، بەپێی ئەو رێككەوتنە بەشێك لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دابەشی سەر فەرەنساو بەریتانیا كرا، رووسیاش لە بارتەقای گەیشتنی شیوعییەكان بە دەسەڵات ساڵی 1917 چاوپۆشی لەو رێككەوتنە كرد.
بەپێی رێكەوتنەكەش فەرەنسا بەشی رۆژئاوای هەڵبژارد كە بریتی بوون لە سووریا و لبنان، بەریتانیاش دەستی بە سەر وڵاتی شامی لە ژووروودا گرت، بە ئاراستەی رۆژهەڵات كە بەغدا و بەسرەی گرتەوە، جگە لەو ناوچانەی كەوتوونەتە نێوان كەنداوی عەرەبی و تا ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی فەرەنسا لە سووریا.
كورد بەگشتی لەو هاوكێشە سیاسییەدا هیچ پێگەیەكی سیاسی بۆ نەمایەوە و دابەشی چەند پارچەیەك بوو، كە هەر پارچەیەك لەو پارچانەدا نغرۆ ببوون لە شۆڤینییەتی خۆیان و هیچ بڕوایەكیان بە مافی نەتەوەیی و نیشتمانی ئەو گەلە نەبوو، كە هیچ پشتیوانییەكی نێودەوڵەتییان نەبوو، بۆیە لەو رۆژەوەی رێككەوتنی سایكس پیكۆ لە نێوان ئەو وڵاتانەدا واژۆ كرا، مێژووییەكی خوێناوی و پڕ لە جەزرەبەی سیاسی و مرۆیی لە كوردستاندا لە چەندین لاوە دەستی پێكرد. لەوانە:
لە رووی سیاسییەوە:
بێگومان ئەوانەی رێكەوتنی سایكس پیكۆ-یان واژوو كرد، دەیانزانی مانەوەی كورد لە یەك پارچەی یەكگرتوودا لە رووی جوگرافییەوە ناتوانێت دۆزی كورد لە ناوبەرێت و نەخشەی كوردستانی گەورە لە سەر نەخشەی جیهاندا رەش بكاتەوە، تەنیا بە دابەشكردنی نەبێت بۆ چوار پارچەی سەرەكی، كە رێگر دەبێت بۆ دروستبوونی كیانێكی یەكگرتووی ئەوتۆ كە لە ئایندەدا رێ لە نەشونوومای وڵاتێكی سەربەخۆ بگرێت، جگە لەوەش كورد بەو دابەشبوونە دەكەوێتە ژێر جەختی چوار دەسەڵاتی بیانی، كە هەریەكە لەوان بە هەموو دەسەڵاتێكی سیاسی و ئەمنی و عەسكەرتاری خۆیەوە هەوڵی داپڵۆسین و سەركوتكردنی كورد بدات، لە رووی هەر بزاڤێكی سیاسی كە بە ئامانجی خۆ دروستكردن ئەنجام بدرێت.
بەڵام سایكس پیكۆ بە هەموو دەسەڵاتی جەبەرووتانەی خۆیەوە نەیتوانی ئەو ئامانجە بپێكێ كە كورد بەرامبەر بە گەڕانەوەی مافی رەوای نیشتمانی و نەتەوەیی خۆی بێدەنگ بكات و سیاسەتی قاتوقڕ كردن وا بكات واز لە خەباتی نەتەوەیی خۆی بێنێ و خۆی رادەستی قەدەر بكات، بەڵكو بە بڕوایێكی تەواو بە مافی رەوای خۆی و بە بڕوابەخۆبوونێكی پۆڵایین، توانی بزاڤی سیاسیی خۆی بەردەوامی پێ بدات، چ بە خەباتی سیاسی، چ بە بەرپاكردنی زنجیرەیەك شۆڕشی چەكداری لە هەر چوار پارچەدا، لەوانەش شۆڕشەكانی شێخ سەعیدی پیران و شۆڕشی قازی محەمەد و شۆڕشەكانی بارزان و شێخ مەحموود و چەندین شۆڕشی دی كە تێیدا چەندین داستانی قارەمانەتییان لە مێژووی پڕ لە سەروەری نەتەوەكەیاندا تۆمار كرد، لە پێناو بەدەستهێنانی ئازادی و سەربەخۆیی كوردستاندا.
بێگومان ئەو باجە نەتەوەیی و نیشتمانییەی كورد لە مێژووی سەربڵندی خۆیدا بەخشیویەتی، بەخششێكی كەم وێنەیە لە مێژووی سەروەری گەلاندا لە پێناو ئازادیدا، لەوانەش ئەنفالكردن و كیمیاباران و راگواستن و گۆڕی بە كۆمەڵ و ئەشكەنجەدان و لە سێدارەدان، بەڵام هیچ لەو زەبروزەنگ و ئامرازە سەركوتكەرانە نەیانتوانی چۆك بە ئیرادەی گەلەكەمان دابدەن و لە پێناو چەسپاندنی دیموكراسیەت و ئازادی و سەربەخۆیی كوردستان لە خەبات بەردەوام بوون.
لە رووی ئابوورییەوە:
یەكێك لە ئامانجە بنەڕەتییەكانی رێككەوتننامەی سایكس پیكۆ سێكتەری ئابووری بووە بۆ دەست بە سەرداگرتنی ئەو وڵاتانەی خاكی بە پێت و دەوڵەمەندیان هەبووە، بەتایبەت لە رووی سامانی سروشتییەوە، كە تێیدا بەشێكی زۆر لەو جوگرافیایەی ئەوان خستیانە ژێر دەسەڵاتی خۆیانەوە خاكی كوردان بووە و بە سەدان ساڵ پێش لەدایكبوونی ساڵی زایینی كوردی تێدا نیشتەجێ بووە، بۆیە سایكس پیكو یەكەم زەبری ئابووری بوو كە بەر خاكی كوردان كەوت بۆ ئەوەی ئەو گەلە دوور لە سامانی نیشتمانی خۆی نەتوانێت سێكتەری ئابووری بكات بە فاكتەرێك بۆ خۆبەڕێوەبردن و ژیانەوە و بەرەو پێشڤەچوونی خۆی، چونكە بەر لەو داگیركردنە ئەوان لەوە دڵنیابوون كە گەلێك لە سەر خاكێكی وا بە پیت و بەرەكەت بژیت، دەتوانێت بارێكی ئابووری سەقامگیر دروست بكات و ببێت بە فاكتەرێك بۆ خۆدروستكردن، بۆیە جگە لەوەی هاوپەیمانان توانییان ئامانجی خۆیان بۆ بەدیهێنانی تەماعكارییە ئابوورییەكانی خۆیان بپێكن، لە هەمان كاتیشدا توانییان كورد دوور بخەنەوە لە بەهێزترین چەكێك كە سەربەخۆبوون بوو.
لە رووی كۆمەڵایەتییەوە:
سایكس پیكۆ بەو ئایدیۆلۆژیایەی كاری بۆ دەكرد، كۆمەڵگەی كوردی لە ژێر زەبر و زەنگی ئەو رژێمە یەك لە دوای یەكانەی حوكمی كوردستانی گەورەیان دەكرد، دەروازەكانی زمان و كەلتوور و زانست و مەعریفە و شارستانییەتیان بە رووی كوردا تەسك كردەوە، هەوڵی ئەوەیاندا سانسۆر بخەنە سەر هەر هەموو ئەو پرۆسانەی كە بۆنی نیشتمانی و نەتەوەیی و بە مەدەنی بوونیان لێوە دێت، بارێكی نائارام و ناسەقامگیری ئەوتۆ هاتەكایەوە كە تاكی كورد هەمیشە هەست بە تۆقاندن و ترس و رارایی و دڵەڕاوكێ بكات، ئەو دەرفەتەی بۆ نەڕەخسێ كە بیر لە پرۆسە نیشتمانی و نەتەوەییەكان بكاتەوە، بەڵام هەموو ئەو ئایدیۆلۆژیا شۆڤینی و دیكتاتۆرییانە لە هەمبەر ئیرادەی كورد هەرەسیان هێنا، چونكە چەند ئەوەندەی سیاسەتی بەكارهێنانی زەبروزەنگ توندتر و بە ئێشتر بووە، ئەوەندە رۆحی مقاوەمەتكردن و بەرەنگاربوونەوەی لای كورد بەهێزتر بووە .
ئەو مقاوەمەت و بڕوابەخۆبوونەوەی كورد لە سەدەی رابردوودا تۆماری كرد، زۆر چەمكی سیاسی لە تێگەیشتنی جیهان بەرامبەر بە كورد گۆڕی، بەتایبەت لە كوردستانی باشووردا، بە هۆی سیاسەتی حەكیمانەی بارزانی نەمر لە شۆڕشی ئەیلوول و لە سەردەمی نوێی شۆڕشی گوڵان و ئەو بزاڤە سیاسییە گشتییەی بەرهەمی خەباتی سەد ساڵەی كورد و قوربانییەكانی، بوون بە مایەی ئەوەی ئەو وڵاتە هاوپەیمانانە و زۆر لە وڵاتانی دنیا چاو بە ستراتیژیەتی خۆیاندا بخشێننەوە بەرامبەر بە دۆزی كورد، بەتایبەت دوای راپەڕینە مەزنەكەی كورد لە ساڵی 1991 و دروستكردنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان و ئەزموونی چەند ساڵەی خۆبەڕێوەبردن لە دەسەڵاتی فیدڕاڵی كوردستان و ئەو ئازادی و كەشوهەوا دیموكراسییەی هاتەئاراوە، هەرێمی كوردستان بوو بە پێگەیەك بۆ ئارامی و سەقامگیریی هەموو مەزهەب و نەتەوەكان و نموونەیەكی هەرە زیندوو بۆ ئیدارەی سەركەوتوو بوو، كە تێیدا مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان رۆڵێكی دیار و بەرچاوی هەبوو لە نزیككردنەوەی تێگەیشتنی جیهانی بۆ دۆزی كورد و پشتگیریكردنی، لە هەمان كاتیشدا ئەزموونی شەڕی داعش و مقاوەمەتی پێشمەرگە دژ بە تیرۆر و ئەو داستانە قارەمانەتییانەی لە بری هەموو جیهان تۆماری كرد، متمانەی نێودەوڵەتی بەرامبەر بە كورد زێتر كرد و ئەو پێوەندییەی لەو سۆنگەیەوە لەگەڵ كوردستان دروست بوو، كوردستانی هێنایە ریزی وڵاتە سەربەخۆكانی جیهان، كە هەموو بنەماكانی بە دەوڵەت بوون هەڵگرێ، تەنیا ددان پێدانانێكی فەرمی نەبێت لە نەتەوە یەكگرتووەكانەوە.
دوای ئەوەش كە لەو ماوەیەدا یادی 100 ساڵەی رێككەوتنی سایكس پیكۆ لەگەڵ هەموو ئەو گۆڕانكارییە نێودەوڵەتی و ئیقلیمییانەی هاتنەپێشەوە، كورد لە چاوەڕوانی ئەوەدایە كە چاوخشانەوە بە رێككەوتننامەی سایكس پیكۆ-دا بكرێت و تێیدا مافی بزركراوی سەد ساڵەی كوردی تێدا زامن بكرێت. بە كردەش سەرۆك بارزانی لە پێودانگی ئەو هەلومەرجە رەخساوە مێژووییەی بۆ كورد فەراهەم بووە و لە سۆنگەی متمانەبوون بە خۆمان و دۆزە رەواكەمان و خوێندنەوەی وردی نێودەوڵەتی بەرامبەر بە كورد، بڕیاری ئەنجامدانی ریفراندۆمی داوە، كە تێیدا چارەنووسی كورد بۆ ئایندە و مافی سەربەخۆبوونی تێدا زامن دەبێت، ئەم بڕیارەش وەك سەرۆك بارزانی گوتوویەتی، چەند سەخت و دژوار بێت، بەڵام كاتی راگەیاندنی هاتووە، بۆ ئەوەی خەونی سەدساڵەی كوردی تێدا ببێت بە راستی و كورد وەك هەر نەتەوەیەكی دیكەی سەر ئەو گوێ زەمینە كۆتایی بە پەراوێزخستنی بێت و ببێت بە وڵاتێكی كاریگەر و ئاشتیخواز و دیموكراتخواز لەو ناوچەیە و ئاڵای شەكاوەی كوردستان لە نەتەوە یەكگرتووەكاندا بشەكێتەوە.

* سەرۆكی زانكۆی سەلاحەدین / هەولێر