گرنگیی نەوت و غاز
نەوت و غاز دیارترین پێكهاتەی سەرەكیی ئابووریی جیهانن، بۆیە ئابووریی جیهان لەگەڵ دابەزینی نرخی نەوت بۆ ماوەیەكی درێژ یەكناگرێتەوە، چونكە وەبەرهێنانی جیهانی لە كەرتی نەوت و وزەو پیشەسازیی نەوت و ئابوورییەكانی دەوڵەتانی بەرهەمهێنی نەوت تێكدەدات. هەروەها گەڕان بەدوای ئەلتەرناتیڤەكانی نەوت تێچوونی زۆرە و بەخێرایی پێویست نییە، چونكە پێویستی بە پارەیەكی قەبە و تەكنەلۆژیایەكی پێشكەوتوو هەیە.
دیارترین كاراكتەر و ركابەر لە دەستگرتن بەسەر بازاڕەكانی نەوتدا
ئەو سێ دەوڵەتەی كە دەست بەسەر بەرهەمهێنانی و نرخی نەوت و غاز لە جیهاندا دەگرن، بریتین لە (سعودیە، رووسیا و ئەمەریكا) دواتر ئێران و عێراق وەك هەوڵێك بۆ ئەوەی مەیدانی نەوت بۆ ئەو سێ دەوڵەتە چۆڵ نەكرێت.
دابەزینی نرخی نەوت هەڕەشە لە پڕۆسەی دەرهێنانی نەوت و پیشەسازیی نەوت لە جیهاندا دەكات، هەروەها قەبارەی قورساییەكەی بەو رادەیە نییە بۆ سەر بەرهەمهێنانی نەوت، چونكە لەبەر دابەزینی نرخی نەوت 25-35%ی خەرجیی پرۆسەی نەوتی تۆماركرد لە ئەمەریكا لە بەرامبەر 10-25% لە دەوڵەتانی دیكەی جیهان (رۆژهەڵاتی ناوەڕاست) مەترسیی ئەمەش زیاتر دەبێت بۆ سەر دەرهێنانی نەوت لە رۆنە لیتە لە ئەمەریكا ئەگەر نرخی هەر بەرمیلێك لە 60 دۆلار بمێنێتەوە، هەروەها كێڵگەكانی نەوت لە دەریای باكوور هەمان قەیرانی ئەمەریكای هەیە، بۆیە زەحمەتە پاراستنی ئاستی بەرهەمهێنان لە هەر یەك لە ئەمەریكاو دەریای باكوور بەدرێژایی كات وەك دۆخی ئێستای بەردەوام بێت، ئەگەر نرخی بەرمیلێك نەوت لە 60 دۆلار بمێنێتەوە.
قەبارەی مەترسییە ئابوورییەكان بۆ سەر دەوڵەتانی كەنداو (ئۆپیك) لە ئەنجامی دابەزینی نرخ كاریگەریی بەراوردییەكەی كەمترە لەبەرامبەر حەوزی دەریای باكوور و ویلایەتە یەكگرتووەكان (دەرهێنانی نەوت لە رۆنە لیتە و لە ئاوی قووڵایی دەریا) بۆیە ناكۆكییەكان لە نێوان دەوڵەتانی بەرهەمهێنی نەوت بە هۆی دابەزینی زۆری نرخی نەوت بۆ كەمتر لە 60 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك توندتر دەبن.
عەرەبستانی سعودیە
عەرەبستانی سعودیە پێشنیار دەخاتە بەردەم دەوڵەتانی بەرهەمهێن ئەوانەی لە دەرهێناندا گرانیان لەسەر دەوەستێت، (ئەو دەوڵەتانەی كە یەدەگی مسۆگەریان هەیە، بەڵام بە تێچووی بەرز- زیاتر لە 50-60 بۆ هەر بەرمیلێك، كە گۆڕەپانەكە بە كراوەیی جێ بهێڵن بۆ ئەو بەرهەمهێنانەی كە ئازاترن، تێچووی كەمیی بەرهەم- دەوڵەتانی حەوزی كەنداو، بە بەراورد لەگەڵ بەرهەمی نەوت لە دەریای باكوور17 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك)، هەروەها بە 70 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك لە رۆنە لیتە، كە دواتر رووبەڕووی هەرەسهێنان دەبێتەوە لە بەرهەمی زیادەی ئێستای نەوتی لیتە لە ویلایەتە یەكگرتووەكان لە ئەنجامی (مایەپووچیی كۆمپانیاكان بە هۆی دابەزینی نرخی نەوت بۆ كەمتر لە تێچووی بەرهەمهێنان).
پێشنیارەكەی سعودیە زیاتر سیاسییە لەوەی كە ئابووری بێت، چونكە نەوت 90%ی داهاتی بودجەی گشتیی سعودیە پێكدەهێنێت. ئەو وڵاتە ساڵانە نزیكەی 128 ملیار دۆلار زەرەردەكات ئەگەر نرخی بەرمیلێك 50 دۆلار بێت، ئەو زیانە لەئێستادا زیاترە، چونكە نرخی نەوت بۆ 40 دۆلار دابەزیوە، وێڕای ئەگەری سستیی گەشە لە زۆربەی ئۆپێكدا، دەوڵەتانی بەرهەمهێن لە حەوزی كەنداو نزیكەی 574 ملیار دۆلاریان وەك پوختەی داهاتی هەناردەی نەوت لە ساڵی 2013 زەرەركردووە، بە بەراورد بە 452 ملیار دۆلار لە 2014 دا واتا بە نزیكەی 12% لەگەڵ ئەوەی لە ساڵی 2013 وەدەستیان هێناوە، هەروەها داهاتی نەوت بۆ 340 ملیار دۆلار لە ساڵی 2015 دابەزی لەسەر بنەمای نرخی یەك بەرمیل بە 60 دۆلار بە درێژایی ساڵی 2015.
داهاتی عێراق لە نەوت لە ساڵی 2013 نزیكەی 86 ملیار دۆلار بوو بە بەراورد بە ساڵی 2015 كە 55 ملیار دۆلار بوو، ئەوە وێڕای بەرزبوونەوەی ئاستی بەكاربردنی نەوت لە دەوڵەتانی كەنداو بۆ 6.38 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا، كە ئەمەش بەرامبەر 33%ی بەرهەمی نەوتە كە بۆ كارەباو بەگەڕخستنی وێستگەكانی شیرینكردنی ئاوی دەریا بەكاردێت. لەگەڵ هاتنی ساڵی 2020دا پێویستیی بەكاربردنی ناوخۆ دەكاتە 9.64 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا و بۆ 17.91 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا لە ساڵی 2030، ئەمەش دەوڵەتانی بەرهەمهێنی نەوت لەكەنداو ناچاردەكات هەناردەیان كەم بكەنەوە یان هەندێكیان لە بازاڕی هەناردە بێنە دەرەوە، ئەگەر دەوڵەتانی كەنداو نەیانتوانی بەكاربردنی ناوخۆ لە نەوت و غاز كەم بكەنەوە بە پشتبەستن بە ئەلتەرناتیڤی دیكەی نەوت( وزەی خۆر، ئەتۆمی) بۆ بەرهەمهێنانی كارەباو شیرینكردنی ئاو.
ئێران
ئێران پێویستی بە وزەی ئەتۆم هەیە بۆ ئەوەی شوێنی نەوت و غازی سروشتی بگرێتەوە كە لەم دواییەدا بە رادەیەكی زۆر لە بەرهەمهێنانی كارەبا بەكاردەهێندرێن لە پێناو هەناردەكردنی زیاتری نەوت و غازدا. ئێران بەنیازە ئاستی بەرهەمهێنانی ئێستای بەرزبكاتەوە كە 3.15 ملیۆن بەرمیلە لە رۆژێكدا، خوازیاریشە كە وزەی بەرهەمهێنانی وەك ساڵی 1974ی لێ بێتەوە، كە ئەو كاتە رۆژانە 6 ملیۆن بەرمیل بوو، سەرباری ئەوەی كە سەرچاوەكانی نەوت و غاز لە كێڵگەكاندا توانای سروشتیی بەرهەمیان لەدەست داوە، كە ئەمەش رێگە دەگرێت لە بەرزكردنەوەی ئاستی بەرهەم بۆ 6 ملیار بەرمیل لە رۆژێكدا، ئەمە لە لایەك، لە لایەكی دیكەوە ئێران هەوڵدەدات چەكی ئەتۆمی بەدەست بێنێت، چونكە لە حاڵەتی ئەوەی كە ئەگەر رووبەڕووی هێرش ببێتەوە لەلایەن ئەمەریكاو ئیسڕائیل و یەكێتیی ئەوروپا، ئەوا ئێران جیهان دووچاری قەیرانی نەوت دەكات لە رێی داخستنی گەرووی هورمز كە دەروازەی سەرەكیی هەناردەكردنی نەوتی دەوڵەتانی كەنداوە (17ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا)، لەبەر ئەوە ئەستەمە ئێران ركابەریی سعودیە بكات لە دەستگرتن بە سەر رێكخراوی ئۆپێكدا لەمیانی كاراكردنی رۆڵی خۆی لە بازاڕی جیهانیی نەوتدا، چونكە یەدەگی سعودیە بە 263 ملیار بەرمیل مەزەندەدەكرێت و وزەی بەرهەمی ئێستای 9.43 ملیۆن بەرمیلە لە رۆژێكدا كە توانای هەیە ئاستی بەرهەم لە ماوەیەكی كەمدا بۆ 12 ملیۆن و تەنانەت 22 ملیۆنیش لە رۆژێكدا بەرزبكاتەوە، بە بەراورد لەگەڵ یەدەگی نەوتی ئێران بە نزیكەی 157 ملیۆن بەرمیل، هەروەها یەدەگی مسۆگەر نزیكەی 36 ملیار بەرمیلە، وزەی بەرهەمی ئێستاشی نزیكەی 3.15 ملیۆن بەرمیلە لە رۆژێكدا، دەكرێ ئاستی بەرهەم بۆ 6 ملیۆن بەرمیل لە مەودایەكی دووردا بەرزبكرێتەوە، بەڵام زەحمەتە پارێزگاری لە بەرهەمهێنانی ئەو بڕە بكرێت، بەتایبەتیش لە حاڵەتی دواكەوتن، یان شكستهێنانی پڕۆژەی دۆسێی ئەتۆمی ئێران، لەبەر ئەوە ئێران هەوڵدەدات تەكنیكی تازەی نەوت بەدەست بهێنێت بە مەبەستی بەرزكردنەوەی ئاستی بەرهم لە مەودایەكی كورتدا و بەرهەمهێنان بكات لە یەدەگە قەبەكەی لە غازی سروشتیدا، ئەمە لە لایەك، لە لایەكی دیكەوە، ئێران پەنادەباتە بەر گەڕان بەدوای پشكەكانی خۆی لە كێڵگە هاوبەشەكانی لەگەڵ( عێراق – كێڵگەی مەجنون، سعودیە، كێڵگەی سەفانیە، قەتەر- كێڵگە زەمینییەكانی غاز)، هەروەها ئێران هەڕەشە لەو سێ دەوڵەتە دەكات بە رێگەگرتن لە هەناردەكانی نەوتیان لە رێی گەرووی هورمز ئەگەر سامانی ئەو كێڵگە هاوبەشانەی لەگەڵدا بەش نەكەن.
رووسیا
پەیمانی باكووری ئەتڵەنتیك و ئەوروپییەكان نەیانتوانی ئامانجی خۆیان لە ركابەریكردنی رووسیا بەدی بێنن، یەكێتیی ئەوروپاش بە پشتوانیی ئەمەریكا سووربوو لەسەر ململانێی ناوخۆ لە ئۆكرانیا، ململانێكەش بە لابردنی سەرۆكی بە یاساهەڵبژێردراوی ئۆكرانیا تەواوبوو، هەروەها بەوەی نیمچەدوورگەی قەرەم خرایە سەر رووسیا، لەبەر ئەوە سزای بەسەر رووسیادا سەپاند، ئەمەش هاوكات بوو لەگەڵ دابەزینی نرخی نەوت و غاز، كە كاریگەریی نەرێنی هەبوو بۆ سەر ئابووریی رووسیا، لە ئەنجامی ئەمەدا یەدەگی رووسیا لە 510.5 ملیار دۆلار لەساڵی 2013 بۆ 386.2 ملیار دۆلار لە ساڵی2014 دابەزی، ئەمە وای لە رووسیا كرد كە هەڵوێستی خۆی لە كاروباری وزەو بازرگانی بگۆڕێ و رووی لە ئاسیا كرد لە پێناو زیادكردنی خواست بۆ سەر وزە لە دەوڵەتانی كیشوەری ئاسیا، هەروەها لە بەرزكردنەوەی قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەنێوان رووسیاو چین لە 90 ملیار دۆلار لە ساڵی 32013 بۆ نزیكەی 200 ملیار دۆلار لەگەڵ هاتنی ساڵی 2020دا، هەڕەشەی رووسیا لە كەمكردنەوەی توانای هەناردەكردنی غازی سروشتی بۆ ئەوروپا، هاوكات لەگەڵ پڕۆژەی دامەزراندنی هێڵی بۆریی نەوتی خاوی رووسیا-هیندستان كە رووسیا لەئەستۆی گرتووە، هەروەها پڕۆژەی هێڵی بۆریی غاز كە دوورگەی سخالینی رووسی بە كۆریای باشوور دەبەستێتەوە، لەپاڵ فراوانكردنی هاوكاریی لە بواری وزەدا لەنێوان رووسیاو ژاپۆندا، ئەگەر پڕۆژەكانی رووسیا لەگەڵ دەوڵەتانی ئاسیا سەربگرن لەسەر حیسابی كەمكردنەوەی هەناردەی نەوت و غاز بۆ دەوڵەتانی یەكێتیی ئەوروپا، ئەوا ئەوروپا رووبەڕووی بەرزبوونەوەیەكی گەورەی نرخی غاز دەبێتەوە، كە ئەمەش هەڕەشەیە بۆ سەر گەشەكردنی ئابووریی دەوڵەتانی یەكێتیی ئەوروپا.
شیكردنەوەی پێگەی رووسیا لە نەخشەی وزەی جیهانی لە نەوت و غازدا ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە زەحمەتە كارتی نەوت و غاز وەك ئامرازێك بۆ هەڕەشەكردن و لاوازكردنی رووسیا لەمەودایەكی دووردا بەكاربهێندرێت، بە حوكمی دەوڵەمەندیی رووسیا بە یەدەگێكی زۆری نەوت و غاز و توانای ئەو وڵاتە لە بەرزكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی نەوت و غاز بۆ بازاڕەكانی جیهان، بە تایبەتیش رۆڵی رووسیا لە قەیرانە درێژخایەنەكانی وزە بەدەردەكەوێت، رووسیا زیاتر لە 6.7 تریلیۆن مەتر سێجا غازی هەیە، رووسیا نزیكەی 605 ملیار مەتر سێجای غازی لە ساڵی 2014 بەرهەم هێناوە، هەروەها 191 ملیار مەتر سێجا غازی لە ساڵی 2014 هەناردەكردووە، بەشی زۆری ئەوەیە كە بۆ دەوڵەتانی یەكێتیی ئەوروپا چووە، هاوكات توانای هەیە ئاستی هەناردەكردن بۆ 2319 ملیار مەتر سێجای غاز لە ساڵی 2020 بەرزبكاتەوە، هەروەها بۆ 261.6 ملیار مەتر سێجا لە ساڵی 2030، لەپاڵ بەكاربردنی غازی سروشتی لە ماوەی نێوان 2016-2020 بە بڕی ((413.8-426.4 ملیار مەتر سێجا لە غازی سروشتی، لەهەمان كاتدا توانای بەرزكردنەوەی ئاستی هەناردەی نەوتی هەیە لە 7.36 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا لە ساڵی 2014 بۆ 6.67 ملیۆن بەرمیل لە ساڵی 2010، وێڕای بەكاربردنی نەوتی خۆماڵی لە ماوەی نێوان 2010-2020 بە بڕی 3.35 بۆ 3.7 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا.
ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا
بەرهەمی نەوت و غازی لیتەیی لە ئەمەریكا لەساڵی 2008 لە 0.6 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا بۆ 3.5 ملیۆن بەرمیل لە ساڵی 2014 بەرزبۆتەوە، ئەو وڵاتە رۆڵی بەرچاوی هەبوو لە خستنەڕووی داهاتووی نەوت و غاز، بۆیە خستنەڕووی نەوتی جیهان بە رێژەی 3.5 ملیۆن لە رۆژێكدا لەماوەی نێوان 2015-2016 زیادی كرد، بەڵام رێژەكەی 3%ی بەرهەمی جیهانی تێناپەڕێنێت، ناشكرێ ئەو بڕەی بەرهەمی نەوت و غازە بۆ ماوەیەكی درێژ بەردەوام بێت لەبەر دابەزینی نرخی نەوت و غاز لە جیهاندا بەهۆی بەرزبوونەوەی تێچووی بەرهەمهێنان و پەرەسەندنی، (70 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك) و شوێنەوارو تەحەددییەكانی ژینگە (پیسبوونی خاك و ئاو)، چونكە بیری نەوتی لیتەیی بۆ 15-19 ملیۆن لیتری ئاوی تێدەچێت، هەروەها دزەكردنی غاز بۆ چینەكانی ئاوی ژێر زەوی، ئەمەش هەڕەشەیە بۆ سەر ئاییندەی مانەوەی پڕۆژەكانی نەوت و غازی سروشتی، وێڕای نەبوونی سەرەتاكانی فراوانبوونی رووبەری بەرهەمهێنانی نەوت و غاز لە رۆنی لیتەیی( نەوتی نا ئاسایی) كە دەوڵەتانی دیكەش دەگرێتەوە، وەك رووسیا ( نەوتی جەمسەر و نەوتی لیتەیی و یەدەگی ئاوی قووڵ لە نەوتی نا ئاسایی) بە هۆی پەرەسەندنی پیشەسازیی نەوت و بازاڕ.
پیشەسازیی نەوتی لیتەیی لەوەتەی پێنج ساڵە بەرهەم دەهێنرێت، واتا لەنێوان 2010-2015) رووبەڕووی قەیرانێكی توند بۆتەوە بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت لە ساڵی 2014، وێڕای دابەزینی تێكڕای بەرهەمی بیرە نەوتییە لیتەییەكان بە بەراورد لەگەڵ بەرهەمی نەوت لە بیرە ئاساییەكان لە كێڵگەكانی نەوت و غاز لە دەوڵەتانی دیكەی بەرهەمهێنی نەوتدا.
ئەمەریكا ناتوانێت نەوت و غازی لیتەیی بەرهەم بهێنێت وەك ركابەرێكی دەوڵەتانی دیكەی بەرهەمهێنی نەوت، بە تایبەتیش ركابەریی دەوڵەتانی ئۆپێك كە دەتوانن ئاستی بەرهەم بەرزبكەنەوەو رووبەڕووی نرخی نەوت ببنەوە تا رادەی 50-60 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، لەكاتێكدا دەوڵەتانی بەرهەمهێنی نەوتی لیتەیی دەتوانن تا رادەی كەمتر لە 60-70 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك بەرهەم بهێنن، هەروەها توانای ئۆپێك لەسەر كەمكردنەوەی نرخ بۆ پەكخستنی سەرچاوە تازەكان (وەك نەوتی لیتەیی) بۆ خستنەڕوو پەیوەستە بە بەربوونەوەی خاڵەكانی هاوسەنگی لە بودجەكانی بەرهەمهێنانی دەوڵەتانی ئەندام لە ئۆپێك لە ئەنجامی جیاوازیی بەرچاوی شێوەو ناسنامەی رژێمە حوكمڕانەكان لە دەوڵەتانی ئۆپێك، هاوكات خێرابوون و تێكەڵبوونی رووداوەكان لە دەوڵەتانی بەرهەمهێنی نەوت بە شێوەی لاوازكردنی سەربەخۆیی زۆربەی دەوڵەتانی بەرهەمهێنی نەوت و غاز لە وەرگرتنی بڕیاری بەكۆمەڵ بەناوی رێكخراوی ئۆپێك لە دەستگرتن بەسەر نرخی نەوت لەمیانی بەڕێوەبردن و رێكخستنی پێوەندیی نێوان خواست و خستنەڕووی نەوت لە بازاڕەكانی جیهاندا.
ئەو فاكتەرانەی رۆڵیان لە نرخی نەوتدا هەیە
(خستنەڕوو، خواست و دروستی و جیاوازیی گەشەی ئابووریی جیهانی لە دەوڵەتانی بەرهەمهێن و بەكاربەری نەوت و غاز و سیاسەتی نێودەوڵەتی و ژینگەی نەختینەیی و رێكخستنی جیهانی) دیارترین فاكتەرن كە كاریگەرییان لە دیاریكردنی نرخی سووتەمەنیی وزە لەوانە نەوت و غازدا هەیە.
دە دەوڵەت لە جیهاندا هەن كە گرنگترین بەرهەمهێنی نەوتن بەپێی سەنتەری زانیارییەكانی وزە، كە بریتین لە (رووسیا، عەرەبستانی سعودی، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا، چین، كەنەدا، عێراق، ئێران، ئیماراتی عەرەبی، كوێت، مەكسیك)، كە توانای ئەو دە دەوڵەتە لە ساڵی 2014 زیاتر لە 50 ملیۆن بەرمیل بووە لە رۆژێكدا لە كۆی بەرهەمی نەوتی جیهانی، كە بە نزیكەی 5.91 ملیۆن بەرمیل لە ساڵی 2014 مەزەندە دەكرێت لەگەڵ بەرزبوونەوەی ئێستای بەرهەمی نەوتی جیهان كە دەگاتە 93.4 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا.
تایبەتمەندییەكانی ئەو دە دەوڵەتە چەندین كێشە هەڵدەگرن، كە ئەمەش رەنگدانەوەی ناسەقامگیریی بارودۆخی ئەو دەوڵەتانەو دەوروبەریانە كە خۆی لە خۆیدا لە نرخی نەوتدا رەنگ دەداتەوە. نرخی دابەزیوی نەوت بە شێوەی جیاجیا بەشێكی زۆری كێشەی ئەو دەوڵەتانە پێكدێنێت، چونكە تێچووی بەرهەم لە نرخی فرۆشتنی نەوت بە شێوەیەكی زۆرتر بەرزدەبێتەوە، نەخاسمە لەسایەی چەقبەستنی ئابووریی دەوڵەتانی بەكاربەری نەوت، هەروەها سەقامگیریی نرخی نەوت دەبێتە هۆی ناسەقامگیریی سیاسی لە دەوڵەتانی بەرهەمهێن، بەتایبەتیش لەو دەوڵەتانەی كە داهاتەكانیان پشت بە زیاتر لە 80%ی نەوت دەبەستێت( دەوڵەتانی حەوزی كەنداو).
زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە هەندێ توخمی سەرەكی دەستیان لە ئاراستەی جووڵەی نرخی نەوت لە جیهاندا هەیە دیارترینیان( بەرهەمی دە دەوڵەتەكەی نەوت، ئایندەی بەرهەمی نەوتی لیتەییی ئەمریكی، بەرهەمی نەوتی كەنەدی، بەرهەمی نەوت لە عێراق و ئێران و چین، ئاسایشی وزە).
ئاسایشی وزە یەكێكە لە گەورەترین هەڕەشە بۆ سەر سەقامگیربوونی نرخی نەوت لە مەودایەكی دووردا، ئەمەش پشت بە پاراستنی ئاسایشی خستنەڕووی نەوت دەبەستێت (كە لە ماوەی 40-50 ساڵدا روو لە كەمیی دەكات) لەبەر گەشەی جیهانی بە تێكڕای 1.3 ملیۆن بەرمیل نەوت لە ساڵێكدا و ئەو رێچكەیەی دەوڵەتانی بەكاربەری نەوت گرتوویانەتەبەر وەك سەرچاوەگەلی دیكەی وزە ( ئەتۆمی، خۆری، رەشەبای ئاوی، هایدرۆجین).
گرنگترین هۆكارەكانی دابەزینی نرخی نەوت لە جیهاندا:
1. زیادبوونی نەوت لە بازاڕی نەوتی جیهانی لە ئەنجامی زیادكردنی بەرهەم نەوت لەلایەن هەندێ لە ئەندامانی ئۆپێك كە لە پشكی بەرهەمهێنانیان تێدەپەڕێت.
2. زیادبوونی بەرهەمی نەوتی لیتەیی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا لە ماوەی پێنج ساڵی دواییدا كە بۆتە هۆی فراوانبوونی بۆشایی نێوان خستەڕوو و خواست بۆ نەوت لە بازاڕەكانی جیهاندا.
3. جێگیرنەبوونی بەرهەمهێنانی نەوت لە دەوڵەتە ناسراوەكان و لە هەریەك لە عێراق و ئێران و چین، وێڕای جێگیرنەبوونی لە لیبیا و سووریاو یەمەن و مەكسیك.
4. سستیی گەشەی ئابووری لە چین و هیندستان و یەكێتیی ئەوروپا، كە بووەتە هۆی كەمبوونی خواست لەسەر نەوت.
5. بڕیارە هەڵەكانی ئۆپێك دەربارەی كەمكردنەوەی بەرهەم( 2 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا) بۆ هەڵمژینی زیادەی بازاڕ، هەروەها كەمتەرخەمیی رووسیا و مەكسیك لە كەمكردنەوەی بەرهەم بە سنووری یەك ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا، بە هەماهەنگی لەگەڵ رێكخراوی ئۆپێك بەسە بۆ بەدیهێنانی جێگیربوونی نرخی نەوت.
6. سستیی سیاسی لە نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكان و سعودیە بۆ كەمكردنەوەی نرخی نەوت بەمەبەستی فشارخستنە سەر رووسیاو ئێران، تاكو زیان بە ئابووریی ئێران بگات و قەڵەمڕەویی ئەو وڵاتە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لاواز بكات، (یەمەن، سووریا، عێراق، سعودیە و فەڵەستین). هەروەها لە دژایەتیكردنی بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران، هاوكات لاوازكردنی ئابووریی رووسیا و توندكردنی سزا بەسەریدا بەهۆی بارودۆخی ئۆكرانیاو سەپاندنی دەسەڵات بەسەر دوورگەی قەرەم بە زەبری هێز، ئەمەریكا بە هاوكارییی سعودیە لە كۆتایی هەشتاكانی سەدەی رابردوودا هەمان سیاسەتی ئێستای پەیڕەوكرد لە بەهەدەردانی سامانی دارایی یەكێتیی سۆڤیەت، ئەویش لە رێگای كەمكردنەوەی نرخی نەوت و غاز بە مەبەستی خێراكردنی رووخان و هەرەسهێنانی یەكێتیی سۆڤیەت.
پلانی پراكتیكی بۆ رووبەڕووبوونەوەی كاتەكانی دابەزینی نرخی نەوت
لەسەر دەوڵەتانی بەرهەمهێنی نەوت لەوانەش دەوڵەتانی حەوزی كەنداو (عێراق و هەرێمی كوردستان) پێویستە كە رێوشوێن بگرنەبەر بۆ ئیدارەدانی قەیرانە داراییەكانی نەوت لە رێی كەمكردنەوەی خەرجیی بۆ رووبەڕووبوونەوەی كەمكردنەوەی داهاتەكانی نەوت لەگەڵ رەچاوكردنی كەمكردنەوەی خەرجیی بەشێوەیەك كە بە نەرێنی كارنەكاتە سەر دانیشتوان و خزمەتگوزارییە گشتییەكان، وەك تەندروستی و پەروەردە.
گرتنەبەری رێوشوێنی كورتخایەن و درێژخایەن، ئەم هەنگاوە لەوەدایە كە حكومەتەكان رێوشوێنی كورتخایەن بگرنەبەر لە كەمكردنەوەی خەرجیی حكومی لە میانی دامەزراندنی سەندووقێكی سیادی كە پارەیەكی تێدا دابنرێت بە شێوەیەك بەرامبەر زیانی داهاتی هەناردەی نەوت بێت. راگرتنی پڕۆژەكانی ئایندە، زیادكردنی باج لەسەر بەرهەمەكان وەك (بەنزین)، نەهێشتنی زێدەخەرجیی لە هەموو سەرچاوە داراییەكانی دەوڵەتدا. ئەوەی كە پەیوەستە بە رێوشوێنی درێژخایەن بریتییە لە پەسندكردن و پەرەپێدانی بەرهەمی ناوخۆو پاراستنی لەهەمبەر بەرهەمی دەرەكی، هەمەجۆركرنی سەرچاوەكانی وزە (وزەی خۆر، ئاو بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا) هەروەها پشتبەستن بە غاز و زەی خۆر لەجیاتی نەوت و بەرهەمەكانی، ئەمەش پارەیەكی زیاتر لە هەناردەكردنی نەوت و غاز دابین دەكات، سەرباری هەمەجۆركردنی سەرچاوەكانی داهات لە بواری پیشەسازی و كشتوكاڵ و گەشتوگوزارو توانای مرۆیی لە سایەی دامەزراندنی دەزگاگەلێكی سەردەمیانە كە ئیدارەیەكی بەتواناو دابەشكردنێكی دادپەروەرانەو رێكخستنێكی گرنگی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و بەهەدەردانی سامانی دەوڵەتانی بەرهەمهێنی نەوت و غاز مسۆگەربكەن، لەوانەش لە عێراق و هەرێمی كوردستاندا. كاتێكیش گەشەی ئابووریی جیهانی لە كێیڕكێدا دەبێت نیشانەكان لەسەر سستیدا دەردەكەوێت و كێشەی زیادەی نەوت سەرهەڵدەدات، لێرەدا نرخی نەوت دادەبەزێت، ئەگەر فاكتەرەكانی سیاسی و ململانێكانی نێودەوڵەتی لە مەسەلەی نەوت نەیەنە پێشەوە، زۆربەی چالاكییە نێودەوڵەتییەكان لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لە دەوروبەری سەرچاوەكانی نەوتی جیهان و رێگاكانی هەناردەكردنی نەوت و غاز بۆ بازاڕەكانی نەوت و غاز جێگیرن، ناكرێ ئابووریی جیهان لەگەڵ كەمبوونەوەی نرخی نەوتدا بۆ ماوەیەكی درێژ بگونجێت، لەبەر ئەوە دەوڵەتانی پیشەسازی كێبڕكێ دەكەن لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و لاوازكردنی چالاكییەكانی بۆ سەر دەوڵەتانی خاوەن سەرچاوەكانی نەوت و غاز و گەڕاندنەوەی سەقامگیریی بارودۆخەكانیان، كە لەگەڵ سیستەمی گڵۆبالیزم لە جیهاندا بگونجێت بۆ ئەوەی هێزێكی زیاتر بداتە بەر گەشەی ئابووریی جیهان و دواتر گەڕاندنەوەی بووژانەوە لە بەرزبوونەوەی نرخی نەوت بۆ ئەوەی لە كۆتایی ئەم ساڵدا هەر بەرمیلێكی بگاتە 70 دۆلار لە حاڵەتی لاوازكردنی رۆڵی فاكتەرە سیاسییەكان و ململانێ نێودەوڵەتییەكان بۆ سەر نەوت و سەرچاوەكانی دیكەی وزە.

* راوێژكاری وزە لە ئاژانسی پاراستنی كوردستان