تا ئێستا مژاری هاووڵاتیبوون و پێكهاتەكانی، بژاردەیەكی هزری و رۆشنبیری و سیاسی لە جیهانی عەرەبی و ئیسلامی و بە شێوەیەكی گشتیش لە وڵاتانی جیهانی سێیەمدا بەخۆیەوە سەرقاڵ كردووە، لە كاتێكدا تا رادەیەكی زۆر بۆتە بابەتێكی بەڵگەنەویست لە وڵاتانی پێشكەوتوودا، نەخاسمە لە وڵاتانی پیشەسازی ودیموكراسیدا، كە هەنگاوی زۆر بەرچاویان بۆ پەرەپێدان و پێشخستنی هەڵهێناوە لە رووی دابینكردنی هاووڵاتیبوونێكی كارادا، سەرباری ئەوەی كە هەندێ كێشەو گرفت تا ئێستا بەرۆكی گرتوون و هەندێ جاریش دەربڕینی دیكەی بۆ دەستنیشان دەكەن لەبەر هەمەجۆری و جیاوازی و فرەیی لە ناسنامە و دیدگاو وێناكردن و بەرژەوەندییەكان.
ئەگەر چەمكی دەوڵەتی هاوچەرخ و سەردەم چووبێتە ناو ئەدەبی سیاسی و یاساییەوە لە ماوەی پتر لە دووسەدەی رابردوودا، بە تایبەتش لە داننان بە بنەما سەرەكییەكانی دەوڵەتدا كە لەسەر بنەمای گەل و خاك و حكومەت و سەروەری دامەزراوە، ئەوا چەمكی هاووڵاتیبوون بە چەمكی دەوڵەتی هاوچەرخەوە گرێدراوە، لەرووی پێوەندیی وەك رایەڵێكی ماف و یاساوە، بۆیە ماف و ئەركەكانیی تاكی كۆمەڵگە لەسایەی دەوڵەتێكدا دەست نیشان دەكرێن كە پێویستە پرەنسیپی یەكسانی تێدا بۆ هەمووان فەراهەم بكرێت، ئەو یەكسانییەش هەر وەك زانراوە یەكێكە لە دیارترین ئامانجەكانی شۆڕشی فەرەنسیی ساڵی 1749، ئەمە وێڕای ئازادی و برایەتی.
هەندێ جیاوازیی هەیە لەنێوان فەلسەفەو ئەیدیۆلۆژییەكان سەبارەت بە چەمكی هاووڵاتیبوون، لەوانە رەوتی ئایینی بەشێوەیەكی گشتی و ئیسلامی بە تایبەتی، باس لە هاووڵاتیبوونی سنووربەزێنی دەوڵەتێكی نیشتمانی دەكەن و دان بەو سنوورەدا نانێن، ئیسلام ئایینێكی جیهانی و نەتەوەییە، كارەكە تەنیا لەوەدا نییە كە بازدان بێت بەسەر سنووری یاسایی لای رەوتە ئیسلامییەكان لەوەتەی دامەزراندنی بزووتنەوەی ئیخوان موسلمین لە میسر ساڵی 1928، هەروەها حزبی دەعوەی ئیسلامی و ولایەتی فەقیهـ تەنانەت تاكو دەگاتە دەوڵەت بە هەموو وردەكاری و مەرجەعییەكانییەوە، ئەویش بە خستنەڕووی مەرجەعییەتی نەتەوەی بەسەر نیشتمانیدا.
تەنیا ئەمە نییە بەڵكو رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام( داعش) ئەویش دان بەو سنوورەدا نانێت، لەرووی كردەنییەوە هەر لای بردووە، بگرە لە رەققە( پایتەختی داعش) و دیر ئەلزور لە سوریا تاكو پارێزگای موسڵ و ناوچەكانی دیكەی رۆژئاوای عێراق، واتا لە سنووری رێكەوتننامەی سایكس پیكۆی ساڵی 1916ی تێپەڕاندووە كە جیهانی عەرەبی پارچەپارچە كرد، بەڵام بەزاندنی ئەو شێوازە، واتا لە رووی كردەنییەوە بەشكردن و دابەشكردن بووە لەجیاتی یەكگرتنەوەی بەشە پارچەكراوەكانی نیشتمانی عەرەبی.
بەڵام رەوتی ماركسیزم و قوتابخانەی سۆسیالیزم بەگشتی، داوای تێپەڕاندنی سنووری هاووڵاتیبوون و پەڕینەوەی سنووری دەوڵەتی نیشتمانیان كرد لەژێر ناونیشانی( كرێكاران هیچ نیشتمانێكیان نییە) و لەمیانی دروشمی( كرێكارانی جیهان یەكبگرن)، لەمەشدا ئەنتەرناسیۆنالیزمی پرۆلیتاری و شێوازە فەرمییەكەی كە ئەنتەرناسیۆنالیزمی سۆسیالیزمەو حوكمڕانیی وڵاتانی سۆسیالیستی كردووە، هاوكات مەسەلەی هاوكاریی ناسیۆنالیزمی بەسەر سنووری نیشتمان و سەروەرییەكاندا دەسەپێنن، زۆر جاریش دەستتێوەردان لە كاروباری ناوخۆ و تێپەڕاندنی سنوور لەوانە ناردنی هێزەكان بۆ داگیركردنی وڵاتانی دیكە بە پاساوی ناسیۆنالیزم و بەبیانووی بەهاناوەهاتنی ئەو وڵاتانە ئەنجام دەدرا، بەتایبەتیش بە ناچاركردنی لایەنەكان تا بكەونە ژێرهەژموونی ناوەند و سەپاندنی هێز لەژێر چەندین ناوونیشانی ناسیۆنالیزمەوە كە هاووڵاتیبوونی نیشتمانی تێپەڕاندووە.
جا ئەگەر (ئیسلامییەكان) بە جیاوازیی رەوت و لایەنگیریی و پاساوەكانیانەوە كەسانێك دەنێرن(بۆ گواستنەوەی چەكداران) تاكو بگەنە پڕۆژەكانیان یان هاوكاریی لەگەڵ كەسانی دیكەدا بكەن، ئەوا سۆسیالیستە ماركسییەكان هەمان رۆڵیان هەبووە، ئیسلامییەكانیش بە(موجاهیدین) ناونراون، لەكاتێكدا ماركسییەكان و شیوعییەكان بە لایەنگرو بەرهەڵستكاران ناوزەدكراون، سۆسیالیست و شیوعییەكان دەیانەوێ بەناوی( ئەنتەرناسیۆنالیزم)ەوە درێژەبكێشن و ئیسلامییەكانیش بەناوی بڵاوكردنەوەی ئیسلام، زۆر جاریش پاشخانەكەی ئایینزایی بووە، لەهەموو حاڵەتێكدا ئەمە سیمایەك و تایبەتمەندییەكە لەسەرووی هاووڵاتیبوونی نیشتمانی، بە ئاراستەی هاووڵاتیبوونێكی فراوانترو گشتگیرتر.
ناسیۆنالیستە عەرەبییەكان دان بە سنووردا نانێن و بە دروستكراوی دەزانن، بۆیە ئەو هاووڵاتیبوونەی كە ئەوان بانگەشەی بۆ دەكەن لە سنووری سایكس بیكۆ تێدەپەڕێت، ئەویش هاووڵاتیبوونێكی سنووربەزێنی عەرەبچێتییە، كە سنووری نیشتمانی تێدەپەڕێنێت و بنەماكەشی زۆرجار لەسەر ئایدیۆلۆژییەت دامەزراوە، بۆیە لە پەراوێزی هەمان بیرۆكەدا، هەتا ئەگەر جیاوازیش بێت، چەند یەكێتییەكی عەرەبی هاتنە ئاراوە، وەكو: ئەنجومەنی هاریكاریی كەنداو 1981 و یەكێتیی مەغریبییەكان ساڵی 1989، ئەنجومەنی هاریكاریی عەرەبی ساڵی 1989، ئەم یەكێتییانە هەتا ئەگەر جیاوازبن لە یەكێتیی تێكەڵبوونی میسری- سوری كە لە شوباتی ساڵی 1958 هاتە ئاراوە، بەڵام شێوازی هاووڵاتیبوونی تێدا فراوانتربووە لە شێوازی هاووڵاتیبوونی نیشتمانی.
لەسەر ئاستی جیهانیدا شێوازی یەكێتیی ئەوروپا هەیە، كە باس لە هاووڵاتیبوونی ئەوروپی دەكات كە سنووری نیشتمانیی دەوڵەتی ئەوروپا دەبەزێنێت، بە تایبەتی بە بوونی دەستوورێكی هاوبەش و پەرلەمانێكی یەكگرتوو، هاوكات دراوێكی یەكگرتوو و بازاڕی یەكگرتووی ئەوروپی و گواستنەوەی كرێكاران و هەڵوەشاندنەوەی ڤیزا و زۆر شتی دیكە.
لە روانگەی رەوتی لیبڕالیزمدا، هاووڵاتیبوون پشتی بە دەربازبوون لە شێوازی دەوڵەتی نیشتمانی بەستووە ئەویش بە بیانووی بەرزكردنەوەی ئاستی تاك، هاوكات بەرزكردنەوەی ئازادیی ئەو تاكە وەك بەهایەكی رەسەن، ئەمە وێڕای ئازادیی بازاڕ، كە ئەمانە بنەمای سەرەكیی لیبڕالیزمن بە چەمكە مێژووییە هاوچەرخەكەی، كە ناكرێ لە یەكدی جودا بكرێنەوە، كە لە كۆتاییشدا زەمیەنەیەك پێكدەهێنێت بۆ جووڵەی تاكەكان و سەرمایە بە شێوەیەك بە ئازادیی بەڕێوەبچن.
ئەگەر دەوڵەت گەورەترین دەستكەوتی مرۆڤایەتی بێت، چونكە بەبێ دەوڵەت ناكرێ هەردوو ئەركی سەرەكی دابین بكرێن، كە بریتین لە پاراستنی ئاسایش و سیستەمی گشتی و پاراستنی گیان و ماڵی هاووڵاتیان، ئەوا دەوڵەتی چاودێر بۆ هاووڵاتیبوونی كارا لەسەر چوار بنەمای سەرەكی دادەمەزرێت: ئازادی و یەكسانی و شەراكەت و دادپەروەری، بە تایبەتیش دادپەروەریی كۆمەڵایەتی، ئەم بنەمایانە بەيەكەوە گرێدراون و كاران و تێكەڵ بە بەها مرۆییەكان بوونە كە شەرعییەتی نێودەوڵەتیی مافەكانی مرۆڤ لەخۆی گرتوون، ئەمەش وەك بەرهەمێك كە هزری مرۆڤایەتی هێناویەتەدی لە رووی پەرەسەندنی ماف و ئازادییەكان، كە بریتین لەو ماف و ئازادییە بەردەوامانەی تا كۆمەڵگە مرۆییەكان مابن هەر لەگەشەو پەرەسەندندا دەبن.
لە مژاری هاووڵاتیبووندا سەرباری ئەوەی كە لەم بوارەدا پەرەسەندن هاتۆتە ئاراوە، بەڵام كۆمەڵگە مرۆییەكان رووبەڕووی تەحەدییەكان بۆتەوە، هەتا ئەگەر رووبەڕووبوونەوەمان بۆ ئەم بوارە زۆر سەخت و ئاڵۆز و دووفاقیانە بێت و كاریگەرییەكەی مەترسیداربێت و شێوازی چارەسەركردنیشی بە ئاراستەی توندوتیژی و پەراوێزخستن و داننەنان بە یەكدی بێت، ئەویش بە هۆی دەمارگیری و پەڕگیرییەوە.
هەروەك چۆن هەندێ تەحەدییاتی واقیعی و كردەنی روومان تێدەكات، بەو شێوەیەش هەندێ وەهم و وێناكردنی ناواقیعی هەن كە رووبەڕوویان دەبینەوە، یەكەمیان: دەوڵەتانی پیشەسازیی پێشكەوتوو كێشەی هاووڵاتیبوونی چارەسەركردووە، هاوكات پێشكەوتنی پیشەسازی بەسە بۆ دۆزینەوەی چارەسەر بۆ ئەو كێشانەی دووچاری هاووڵاتیبوون دەبنەوە، دووەمیشیان ئەوەیە كە دەوڵەتە دیموكراسییەكان كێشەی هاووڵاتیبوون و گرفتەكانی فرەكلتووریی سەرجەم گروپە رۆشنبیرییەكانی چارەسەركردووە، كە بە(كەمایەتییەكان) ناودەبرێت، سێیەمیان: دەوڵەتانی سۆسیالیست كێشەی ناسنامە جیاوازەكانی بە هاووڵاتیبوونی یەكسان لەسەر بنەمای ئەنتەرناسیۆنالیزمی مرۆیی چارەسەركردووە، ئەویش بە تێپەڕاندنی مەسەلەی نەتەوە یان ئایین یاخود جیاوازیی زمان و رەچەڵەك. چوارەمیان: ئەو دەوڵەتانەی بە دواكەوتوو یان بۆ موجامەلە بە(گەشەسەندوو) ناوزەدكراون ئەوانە بەدەست نەبوونی هاووڵاتیبوونەوە دەناڵێنن لەبەر چەند هۆیەك كە پەیوەستن بە یەكسانی، بۆیە ناتوانن لە ململانێی ناسنامە رزگاریان بێت، بە رادەیەك كە پەنا دەبەنە بەر بەكارهێنانی توندوتیژی و چەك بۆ یەكلایی كردنەوەی ناكۆكییەكانیان.
لەگەڵ ئەوەی كە ئەگەر لەهەر چوار ئەو خاڵە یان وەهمەی كە خرانەڕوو شتێكی راستیان تێدابێت، بەڵام ئەو گشتاندنە زۆر هەڵەیە، چونكە دەوڵەتانی پێشووی پیشەسازی و دیموكراسی و سۆسیالیست بەتەواوی كێشەی هاووڵاتیبوونیان چارەسەرنەكردووە، بە بەڵگەی ئەوەی كە زیاتر لە 20 دەوڵەتی رۆژئاوا چین و توێژەكانیان هەست بە جیاكاری دەكەن، ئەوانە زیاتر خولیای ئەوەن كە ناسنامە و تایبەتمەندییان بۆ بسەلمێنرێت، تەنانەت ئەو حەزو خولیایەیان دەگاتە رادەی جودابوونەوەو سەربەخۆیی. وەك پێوەندیی نێوان (والانییەكان و فلامانییەكان) لە بەلجیكا، كە خاوەن سیستەمێكی دیموكراسی و فیدڕاڵییە و یەكێكە لە دەوڵەتە پیشەسازییەكان، بەڵام هەڕەشەی جودابوونەوەی لەسەرە، ئەویش لەبەر سەرهەڵدانەوەی مەسەلەی ناسنامەی لاوەكی و حەزی سەربەخۆیی، هەمان شتیش لە كاتالۆنیاو باسك(ئیسپانیا) و ئیسكۆتلەندا(بەریتانیا) و كیپك(كەندا) و باشووری فەرەنساو باشووری ئیتاڵیا و شوێنی دیكە بوونی هەیە.
بەڵام دەوڵەتانی پێشووی سۆسیالیست ئەوانیش مەسەلەی هاووڵاتیبوونیان چارەسەرنەكردووە، چونكە هەر ئەوەندە رژێمە تۆتالیتارەكان هەرەسیان هێنا، یەكسەر مەسەلەی ناسنامە سەری هەڵدایەوە، تەنانەت گەیشتە شەڕی رێكخراو و ململانێی چەكداریی ناوخۆ، دەوڵەتانی دوژمن بەیەك هاتنەئاراوە لە (یۆگسلافیا 6 دەوڵەت) و لە(یەكێتیی سۆڤیەت 15 دەوڵەت) و لە چیكۆسلۆفاكیا (كۆماری چیكیا و كۆماری سلۆفاكیا)كە بەشێوەیەكی نەرم جیابوونەوە.
بەڵام لە جیهانی سێیەم، وێڕای دواكەوتوویی و بەدینەهێنانی هەر چوار بنەما سەرەكییەكانی هاووڵاتیبوون، تا ئێستا چەند ئەزموونێكیان بەدەستهێناوە كە مەسەلەی هاووڵاتیبوون تێیاندا بەدیهاتووە لەوانە ریزگرتن لە ماف و ئازادییەكان و ناسنامە لاوەكییەكان، وەكو هیندستان كە لەچوارچێوەی هاووڵاتیبوونی یەكساندا چەندین نەتەوەو ئایین و زمان بەیەكەوە دەژین، بە هەمان شێوەش لە مالیزیاو شوێنی دیكە.
وەدیهێنانی بەشێك لە لێبووردەیی و پشتبەستن بە پرەنسیپەكانی یەكسانیی دەكرێ ببێتە رێگایەكی دروستی هاووڵاتیبوون، لە دەرەوەی چوارچێوەی پەنابردنەبەر ململانێیەكی كوشندە بە خواستەوەی زاراوەی(ناسنامە بكوژەكان) ی نووسەر ئەمین مەعلوف، چ ئایین بێت یان نەتەوە یان زمان یان ئایدیۆلۆژیا بێت، بابەتەكە پێوەندیی بە هەڵوێست وەرگرتن نییە لە ئایین، بەڵكو پەیوەستە بە سیاسەت و دەوڵەت، دەوڵەتیش یاسای خۆی هەیە و دەبێتە مەرجەع و لە سەرەوەی هەموو مەرجەعێكە.
پێوەندیی نێوان ئایین و سیكۆلاریزم بابەتی گفتوگۆیەكی گەرم و دیالۆگێكی زانستی و رۆشنبیری بوو دەربارەی(هاووڵاتیبوون) كە دیداری ئایین و رۆشنبیرییەكان بۆ پەرەپێدان و دیالۆگ لە بەیروت سازی كردبوو، لەم دیدارەدا بژاردەیەكی هزرڤان و توێژەران و پیاوانی ئایین و رۆشنبیرانی سیكۆلاریزم لە هەموو بۆچوونەكان بەشداریان تێداكرد.









توێژەر و بیرمەندی عەرەبی