سەرەتا پێویستە كە باس لە مانای ستراتیژ بكەین بەو ناوەی دیدگایەكی گشتی و سەرتاپاگیرە و رووبەڕووی ئاییندە دەبێتەوە و ئامانجی دووری خۆی و چۆنێتی وەدیهێنانی تێدا دەست نیشان دەكات، بەمەش ستراتیژ سیستەمێكی تەواوەو بەشێوەیەكی گشتگیر و قووڵ لە چوارچێوەی خوێندنەوەی بونیادگەرییدا جێبەجێ دەكرێ، لە ستراتیژدا بوارەكانی جوداكردنەوەو پاڵپشتی و پشتگیریی لەبەرامبەر رەتكردنەوەو پەڵپگرتن و ورووژاندنی لەمپەر دەست نیشان دەكرێن و دواتر خاڵە بەهێزو لاوازەكان لە بزاوتی جێبەجێكردن لە چوارچێوەی زەمینەیەكی دیاریكراودا دیراسە دەكرێن.
هەموو هەڵوێستێكی ستراتیژی كۆششی خۆی هەیە لە رەچاوكردنی پێشهاتەكاندا بۆ تازەكردنەوەی ئەو ئەگەرانەی هاتوونەتە ئاراوە بەپێی رووداوە ناوخۆیی و دەرەكییەكاندا، هەروەها لە پێوەندیی بە وەدیهێنانی ئامانجی كۆتاییدا، لە بیركردنەوەی ستراتیژیدا وێنەی ئەو پلانانە دەكێشرێن كە پێویستی پێیانە بۆ ئەوەی گشت هێزە بەئامانجكراوەكان بخرێنە ژێر جووڵەوە بە ئاراستەی ئامانجێكی دیاریكراودا، جا ئەمە لە هۆش و مەبەستەوە هاتبێت یان لەژێر فشارو دروستكردنی هەلومەرج، كە ئەوەی بەرامبەر ناچار بكات بێتە سەر رێچكەیەكی دیاریكراو.
لێرەدا پێویستە ئاماژە بە مێژوو و شێوازی پێوەندیی نێوان رۆژئاواو رۆژهەڵات بكەین لە سەردەمی تازەدا بە هەموو قۆناغەكانییەوە بە تایبەتیش لەژێر رۆشنایی ئەو جەنگە جیهانییانەی روویانداو ئەو دەرئەنجامانەی لێیان كەوتەوە. بۆیە چاكتر وایە باسی رێككەوتننامەی سایكس پیكۆ و دیاریكردنی جوگرافیای سیاسیی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەین دواتر كۆتایی هاتنی جەنگی دووەمی جیهانی و ئەو گۆڕانكارییانەی لێی كەوتنەوە، هەروەها گواستنەوە لە رۆڵی كۆمەڵەی گەلان بۆ رۆڵی نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەنجومەنی ئاسایش، واتە رۆڵی دەوڵەتە گەورەكان و دابەشبوونی جیهان بەسەر هەردوو بلۆكی سۆسیالیزم و كاپیتاڵیزم و كاریگەریی ئەو دابەشبوونە بۆ سەرهەڵدانی بیرۆكەی دەوڵەتی نیشتمانی و شێوازەكانی هەوڵدان بۆ ئازادی و خستنەگەڕی هەموو كۆششەكان بەرەو سەربەخۆیی و پەرەپێدان.
گواستنەوە بۆ پێوەندییە دیبلۆماسییەكان لەو رێككەوتننامانە دەكۆڵێتەوە كە ئامانجە ستراتیژییە دوورەكانی دەوڵەتە گەورەكانی رۆژئاوا ئەم چارەسەریەمان بۆ دەستەبەر دەكەن، هەڵوێستی ستراتیژیی رێكی دەخات كە پشت بە بەگەڕخستنی كارگەكانی رۆژئاوا دەبەستێ لە پەلكێشكردنی وزە لەلایەك و دەستەبەركردنی و بەهێزكردنی شێوازی بەكاربردن بۆ لایەنی بەرامبەر لەلایەكی دیكەوە كە مەبەست لێرەدا وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە.
لەگەڵ گەشەسەندنی هۆشیاریی سیاسی و گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە ستراتیژی دەستەبەركاری ئەو ئامانجانە، پێویستیان بە تازەبوونەوە هەبوو كە هەندێ سیاسەتی رۆژئاوای كەوتە ناو بە ئاراستەی تیۆرە تازەكانی لیبڕاڵییەت و پارێزگارخوازە توندڕۆكان، ئەوانەی پێیانوابوو كە مانەوەی پاشكۆیەتی بۆیان و ملكەچكردنی ئەوی دی بە دارگۆچانێكی ئەستوور دەبێت، هەتا ئەگەر بە ئامرازی تازەش بێت. بۆیە پلانە ستراتیژییەكان كرانەوە كە پێیانوایە ورووژاندنی بێسەروبەری لە قۆناغێكی دواتردا دەبێتە هۆی داڕشتنەوەی ناوچەكە بە رێگەیەك كە دەكرێ بەو شێوەیە رێكبخرێت كە ستراتیژییەكانیان نەخشەیان كێشاوە.
شتێكی ئاساییە كە ئەو لایەنانە پاش ماوەیەكی كەم لە شەڕی ساڵی 2003 پاڵ بەهەندێ لە كەسەكانیانەوە بنێن كە بەسەرپەرشتی ئەوان مەشق و راهێنانیان كردووە، لە كاتێكدا چاوپۆشی دەكەن لە هەنگاوەكانی گەشەكردنی حزبەكانی ئیسلامی سیاسی بە هەردوو باڵی تایفەگەری و میلیشیاكان و پێكهاتەكانیانەوە بە هەموو ئەو تاوانانەی ئەنجامیان داوە لە جینۆسایید و تاوانەكانی دژی مرۆڤایەتی دەرحەق پێكهاتەكانی كۆمەڵگا بەمەبەستی دەستبەسەرداگرتنی رەوشەكە بە دیدگایەكی كورت كە سنووری جوگرافیای بە ئاراستەی مەرامە هەنووكەییەكان و مەبەستە تایبەتییە تایفەگەرییەكان دەوەستێ.
شتێكی ئاساییە كە لەسایەی ئەم بارودۆخەدا هەندێ حاڵەتی هاتنەكایەی مافیاگەلێك و چەقۆوەشێنەكان و میكانیزمەكانی بارودۆخەكە گەشەبكات، كە بریتین لە میكانیزمی كلیپتۆكرات لە سیستەم و لە میكانیزمی كاركردنیاندا. بەڵام ئەو شتانە لە هەموو بارێكدا روویانداو ئێستا دەقۆزرێنەوە و بەگەڕدەخرێن بەو پەڕی دەستەبەركراوی مافیا نێودەوڵەتییەكان و كۆمپانیا فرە رەگەزەكان، دیارە سیستەمە رۆژئاواییەكانیش كە بەجیددیەوە هەوڵدەدەن هەموو پەرچەكردارێك دووربخەنەوە كە هەڕەشە لە بارودۆخ و ستراتیژییەكانیان دەكەن.
جا ئەگەر پشتیوانیكردن لە پرەنسیبی دوورخستنەوەی پەرچەكرداری رادیكالی و توندڕۆیی لە كۆمەڵگای دەوڵەتانی شارستان و پیشەسازی راست بێت، ئەوا دروستیشە كە بە دوای سەركەوتووترین هۆكاردا بگەڕێین بۆ كۆتایی هێنان بە كاردانەوەو شێوازە تیرۆریستییەكانیان كە میلیشیا تایفەگەرەكان دەرحەق گەلەكانیان ئەنجامی دەدەن.
میلیشیاو باڵە سیاسییەكانیان كۆمەڵگاكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان هەڵوەشاندەوەو رێبازی بارودۆخەكانیان لە شۆڕشەكانی بەهارو راپەڕینە ئاشتیخوازەكان و سەركەوتنی ئیرادەی گەلان لە دروستكردنی دیموكراسییەوە گۆڕی بۆ دروستكردنی سیستەمگەلی كلیپتۆكراتیی تایفەگەری كە بۆتە مەترسییەك بۆ سەر هەردوو ئاسایشی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی.
ئەمەش ئەنجامێكی سروشتی ئەو ستراتیژییەتە رۆژئاواییانەیە لەباتی ئەوەی پشتیوانیی لە هێزە عەلمانی و مەدەنییە دیموكراسییەكان بكات، پشتیوانیی لە هێزە تایفەگەر و ئیسلامییە سیاسییەكان دەكەن بەهەموو رادیكالییەتە توندڕۆكان و هزری تاریكپەرستیی كوشندەی بەسەرچوو، هەروەها لەو بێ سەروبەرییەی كە بۆتە هۆی پارچەپارچەكردنی كۆمەڵگا نێوخۆییەكان و رێگەخۆشكردن بۆ هەرەسهێنانی تەواوی دەوڵەت و دامەزراوەكانی، بۆیە ئەگەر ئەو كارانە بە هەمان ئاراستە بەردەوام بوون ئەوا ناكرێ لە ئایندەیەكی دیاریكراودا بنیادی دەوڵەتی نیشتمانی بە بنەما مەدەنی و ئاشتییەكانیەوە بێتەئاراوە.
ئەزموونی عێراق و سەپاندنی میكانیزمی پشكایەتیی تایفەگەری و هەڵوەشاندنەوەی دامەزراوە نیشتمانییە گرنگەكان و بنیادنانی ئەلتەرناتیف بەو رێگایانەی كە لە لۆژیكی سەردەم بەدەرن، هەروەها میكانیزمی بنیادنانی دەوڵەتی دیموكراسی بووە هۆی ئەو ئەنجامەی كە بۆ نموونە لە ئێستادا لە عێراق دەیبینین، ئەمەش ئەنجامێكە بونیادی دەوڵەت و پێكهاتە دامەزراوەییەكانی داڕووخاند، تەنانەت ژێرخانی ئابووری و كۆمەڵگاشی هەڵتەكاند و جۆرێك لە ئابووریی قازانجخوازیی بەكاربەریی بڵاوكردەوە، نەك هەنگاوی وەبەرهێنان، هەروەها هیچ دەرفەتێكی نەڕەخساند بۆ بنیادنان و پەرەپێدانی رێبازەكەی لە هەلومەرجی هەرەسهێنانی گشتیدا، لەوانەش هەرەسهێنانی خوێندن بە هەموو قۆناغ و شێوازەكانییەوەو پەكخستنی مەڵبەندەكانی توێژینەوە و پاكتاوكردنی عەقڵی زانستی و بڵاوكردنەوەی نەخوێندەواری و دواكەوتوویی و لۆژیكی ئەفسانە.
ستراتیژییەتی هێزە پارێزەرە رۆژئاواییەكان بۆ داڕشتنی ستراتیژییەكانیان لەسەرئەم بنەمایانە كاریان كرد:
1. كاراكردنی هەوڵەكان لەپێناو گۆڕانكاری و پشتیوانیكردنی گوتارەكەی بەشێوەیەكی گشتی بەبێ شتی دیاریكراو كە پابەندبێت لەئاست ئەو هەوڵدانەو ئاییندەكەی، پێش ئەمەش دۆخێكی لەگەڵدابوو تایبەت بە وازهێنان لە پشتیوانیكردنی سیستەمە نێوخۆییەكان، لەبەر ئەوەی سیستەمی تۆتالیتاریی دیكتاتۆرین، ئەمەش لەبەر ئاراستەی گشتیی گەلان و كۆمەكی نێودەوڵەتی بوو، هەروەها لەپێناو نەوەستان دژی ئەم ئاراستەیە بە تایبەتیش لە چوارچێوە ناوخۆییەكەی كە بریتییە لە كۆمەڵگەی پیشەسازیی پێشكەوتوو و سیاسیی لیبڕاڵیی دیموكراسی.
2. لەبەرامبەردا مەڵبەندە سەرەكییەكانی پلاندانان لەو دەوڵەتانە بە ئاراستەی پشتیوانیكردنی بزاوتی میللی و پێدانی مۆركی توندوتیژی بە شۆڕشە ئاشتیخوازییەكانی بەهار كاریان كرد، ئاسانترین شتیش كە ئەم كارەی بۆ مەیسەر دەكات كارلێكە لەگەڵ هێزەكانی ئیسلامی سیاسی و باڵە تایفەگەرییەكانیان بەهەردوو لایەنیانەوە لەبەر ئەوەی هێزگەلێكی توندڕەوی پەڕگیرن و مۆركی توندوتیژخوازییان پێوە دیارە.
3. چاوپۆشییان لە پڕۆسەكانی مەشقكردنی میلیشیاكان و پێدانی چەك كرد، ئەویش بە شێوەكانی پاڵپشتیی لۆجیستی لەلایەن دەوڵەتانی ناسراوی ئیقلیمی.
4. كاركردن بە ئاراستەی واژۆكردنی گرێبەستی ئابووریی تایبەت بە نەوت و داهاتەكانی وزە كە لەلایەك نرخی دابەزاند و لەلایەكی دیكەوە نرخی كەلوپەلی دروستكراوی هەناردە بۆ دەوڵەتانی ناوچەكە بەرزكردەوە.
5. پێوەندییەكانیان لەگەڵ گروپە نەتەوەیی و ئاینییە بچووكە فەرامۆشكراوەكان رێكخست لە هەلومەرجێكدا كە ویستیان ئەوپەڕی سوودی بەرژەوەندییە سیاسیەكانی لێ ببینێت، لەوانەش بەرژەوەندیی ئابووری، بەڵام پابەند نەبووە بە رێككەوتنی جیددی كۆنكریت كە ئەنجامی ئەرێنی بەدوادابێت لە پشتیوانیكردنی مافی چارەی خۆنووسین، بەقەد ئەوەی ئەو شتانە بەگوێرەی پلانە دوورخایەنەكانی و دڵنیایی قۆناغ دوای قۆناغ بەڕێوەدەچن، لەو چوارچێوەدا كاردەكات بۆ پشتیوانی رووكەشی لە هەنگاوەكان كە لەگەڵ ئامانجەكانی ئەو گروپانە بگونجێت و ئەو رەزامەندییانە خزمەتی بەرژەوەندییە باڵاكانی بزووتنەوەی رزگاریخواز ناكات. لەرووی ئابووریشەوە بەردەوامن لە بەستنەوەی ئابوورییەكان بە پاشكۆی راستەوخۆو ناراستەوخۆ نەك بە هاوپەیمانێتیی و رێككەوتنی ئەرێنی كە بەرژەوەندییەكانی هەموولایەنەكان وەربگرن بەڵكو لایەنە نیشتمانییە ناوخۆییەكان ناچار دەكەن بەوەی كە بارگرانین بەسەر گەلانی ناوچەكەوە.
6. ئەو رێككەوتنە ستراتیژییانە تایبەت بە پڕچەككردنی ئەتۆمی ئەنجامی كردارەكییان بەدوای خۆیاندا نەهێنا بۆ رێككردنی هاوسەنگیی ئیقلیمی، بۆیە ئەو سیاسەتە ستراتیژیانەی ئێستا ناوچەكەیان لە چەك دانەماڵی، هەروەك بوونە هۆی زیاتر بڵاوبوونەوەی چەكی نەریتی لە دەوڵەتانی ناوچەكە.
7. پشتیوانیكردنی بنیادنانی دەوڵەتانی ناوچەكە و ژێرخانیان ئەنجام نەدا، بەڵكو وازیان لێ هێنان تا ئەوەی هەشیانە لەدەستی بدەن، هەوەها پشتیوانی لە پلانی بەكارخستن و ئابووریی قازانجخوازی كرد، هەروەك چۆن وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان دووچاری قەرزی مەرجداری سەخت كرد بەشێوەی ئەو مەرجانەی كە سندووقی دراوو سیاسەتی بانكی نێودەوڵەتی سەپاندوونی.
8. ئەو ستراتیژییانە بەرەو دروستكردنی هاوپەیمانێتیی شێوەیی سیاسی دەچن لەگەڵ زۆربەی دەوڵەتانی ناوچەكە لە كاتێكدا كە هاوپەیمانێتیی قووڵ و چەسپاوی ستراتیژی لەگەڵ لایەنە ئیقلیمییە ناسراوەكاندا دەبەستن.
لەو حاڵەتەدا ئەوەی راستە بریتییە لە گەڕان بەدوای شێوازەكانی هاوپەیمانێتیی سیاسی و ئابووری كە بەپێی توانا هاوسەنگییان تێدابێت و نەكەونە داوی رەتكردنەوەی هەڵچووی نەرێنی و كەڵەگاییەوە، بەمەش وڵاتانی ناوچەكە و هێزە مەدەنی و ئازادیخوازەكان دەتوانن بەدوای چاكترین هاوپەیمانێتی لەگەڵ دەوڵەتانی رۆژئاوادا بگەڕێن كە سەقامگیرییان بۆ بگێڕنەوەو پێشهاتە هەنووكەییەكانیان لێ دووربخەنەوە.
ئەمەیان ناكرێ بێتەدی بێ چاوخشاندنەوەی جەوهەری بە سیاسەتەكانی خۆماندا و بێ دوورخستنەوەی كەسانی نەخۆش كە وەك پەتا بەنێوماندا بڵاوبوونەتەوە. بۆیە دەپرسین ئایا ئاگاداری ئەوەین كە چی لێمان چاوەڕوانكراوە یان ئێمە پشت بە كەسانی دیكە دەبەستین كە زیاتر لە ئاست ئەركەكانمان كەمتەرخەمین.
ئەمانە پرسیارن وەڵامەكانیان دوا ناكەون لەبەر رۆشنایی دەرهاویشتەكانی ئەو گۆڕانكارییە جەوهەرییانەی بەم زوانە روودەدەن و دەبێ ئێمەش خۆمان بۆ رووبەڕووبوونەوەی بەرپرسیارێتیماندا لە ئاست ئەو دەرهاویشتانە ئامادە بكەین.

* توێژەری ئەكادیمی زانستە سیاسیەكان و
سەرۆكی زانكۆی ئیبن روشد لە دانیمارك