بودجەی زۆربەی دەوڵەتانی سەر بە رێكخراوی ئۆپێك (دەوڵەتانی هەناردەكاری نەوت) لەوانە دەوڵەتانی ناوچەی حەوزی كەنداو و عێراقیش یەكێكە لەو دەوڵەتانە كە بودجەكانیان پشت بە نزیكەی 96%ی داهاتی فرۆشتنی نەوتی خاو دەبەستن، لەبەر ئەوە بودجەی ساڵی 2015ی عێراق بە فرۆشتنی بڕی 3.3 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا و بە نرخی 56 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێكی نەوتی خاو دەخەمڵێنرێت، لەسەر ئەو بنەمایە بودجەی ساڵی 2015 بە 119 تریلیۆن دینار خەمڵێنراوە، لەوانە 17%ی پشكی هەرێمە دوای بڕینی شایستەكانی سیادی لەبەرامبەر رادەستكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان 550 بەرمیل رۆژانە نەوت بە كۆمپانیایی سۆمۆ بەپێی رێككەوتنی نێوان بەغداو هەولێر دەربارەی خەمڵاندنی بودجەی ساڵی 2015 و دانانی نەوت بە سەرچاوەی سەرەكیی بودجە.
واقعی دارایی عێراق لە میانی ساڵی 2015دا
عێراق لەبەر چەند هۆكارێكی ئاڵۆز دووچاری قەیرانێكی سەختی دارایی بووەوە، دیارترینیان:1- هەڵبەزودابەزی نرخی نەوت لە بازاڕی جیهانی لە نێوان 40 بۆ 50 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، 2- هەڵبەزودابەزی بڕی هەناردەی نەوت و پاشەكشەكردنی لەو رادەیەی كە پێویستە هەناردەبكرێت كە بڕی 3.3 بەرمیلە لە رۆژێكدا،3- كێشەی هونەری و تەكنەلۆژی، 4- مەترسی و هەڕەشە بۆ سەر سەرچاوەكانی نەوت و بۆڕییەكانی هەناردەكردنی زەمینی و دەریایی، 5- دووبارەبوونەوەی دووچاربوونی حەوزی كەنداو بە گێژەڵووكەی لماوی، كە بە هۆیەوە بینایی بۆ كەمتر لە 100 مەتر كەم دەبێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی وەستانی باركردن و جووڵەی دەریاوانی لە كەنداو و ناوبەناویش دەبێتە هۆی راگرتنی پڕۆسەی هەناردەكردنی نەوتی خاو لە بەندەرەكانی عێراقەوە، 6- خراپ بەڕێوەبردنی كەرتی نەوت، 7- بڵاوبوونەوەی دیاردەی گەندەڵی لە عێراقدا، 8- فراوانبوونی رووبەری شەڕ دژی داعش كە 30%ی رووبەری خاكی دەوڵەتی گرتۆتەوە، 9- بارگرانیی پەنابەران كە گەیشتۆتە نزیكەی 2 ملیۆن كەس،10- خەرجییەكانی حەشدی شەعبی و رووبەڕووبوونەوەی تیرۆریستانی داعش كە گەیشتۆتە نزیكەی 20%ی بودجەی عێراق، 11- هەندێ بیرەنەوت و دامەزراوە نەوتییەكان كەوتوونەتە ژێر دەسەڵاتی داعشەوە كە پتر لە 20 ملیار دۆلاری زیانیان لێكەوتۆتەوە، 12- كورتهێنانی دارایی لە ساڵی 2014 كە بە نزیكەی 23 ترلیۆن دینار دەخەمڵێنرێت كە بەسەر بودجەی 2015دا كەڵەكەی كردووە.
لە ئەنجامی ئەو هۆیانەی ئاماژەیان پێكرا، رەوشی دارایی گەیشتە رادەیەك كە داهاتی مانگانەی عێراق لە فرۆشتنی نەوت بەشی مووچەی فەرمانبەران نەكات، ئەمە لەلایەك، لەلایەكی دیكەوە، پشكی مانگانەی هەرێم زۆر بە درەنگەوەو بەئەنقەست رەوانە كرا كە بە 50% لە پشكی پێویست كەمتر بوو، ئەمەش بووە هۆی سەرهەڵدانی كێشە لە نێوان بەغداو هەولێر، كە حكومەتی هەرێم ناچار بوو لە حوزەیرانی ئەم ساڵدا راستەوخۆو بێ گەڕانەوە بۆ بەغدا فرۆشتنی نەوت رابگەیەنێت، بەهۆی پابەندنەبوونی بەغدا بە رێككەوتننامەی واژۆكراوی نێوان هەر دوولا، تەمەنی ئەو رێككەوتننامەیەش لە 31/12/2015 كۆتایی دێت! پرسیارەكەش ئەوەیە: سوودی دووبارە واژۆكردنی رێككەوتننامەیەكی دیكەی نێوان هەولێر و بەغدا چییە بۆ ئەوەی ببێتە بناغەیەك لە خەمڵاندنی بودجەی ساڵی 2016 بۆ ئەم مەبەستەش رەشنووسی پڕۆژەی بودجەی ساڵی 2016 بۆ ئەنجومەنی نوێنەران رەوانە كراوە بێ ئەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان راستەوخۆ بەشداری لە ئامادەكردنی ئەو بودجەیەدا بكات؟ سەركردەی سەركەوتوو ئەو كەسەیە كە دووجار هەڵەیەك دووبارەناكاتەوە.
رەشنووسی بودجەی ساڵی 2016ی عێراق
رەشنووسی بودجەی ساڵی 2016 لە رووی ناوەڕۆك و سەرچاوەی بودجەكەوە هەمان شێوەی بودجەی ساڵی 2015 یە، چونكە فرۆشتنی نەوتی خاوی بە بڕی 3.6 ملیۆنی لە رۆژێكدا و بە نرخی 45 دۆلار كردۆتە بنەمای خەمڵاندنی بودجەی ساڵی 2016، لەسەر بنەمای هەناردەكردنی 3.05 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا لەلایەن حكومەتی فیدڕاڵەوە و 550 هەزار بەرمیلیش رۆژانە لە لایەن حكومەتی هەرێمەوە لە بەرامبەر پێدانی 17% ی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی دوای بڕینی شایستە سیادییەكان، بەم پێیە بودجەی ساڵی 2016 بە (113.505)تریلیۆن دینار دەخەمڵێنرێت و پشكی هەرێمیش لەوە 17%یە كە دەكاتە نزیكەی 13،848 تریلیۆن دینار، واتا دەكاتە 11 ملیار دۆلار لە ساڵی 2016.
سوودی ژمارە دیاریكراوەكانی بودجەی ساڵی 2016:
ئەم ژمارانە دەبنە مەرەكەبی سەر كاغەز هەتا ئەگەر پەرلەمانی عێراق رەزامەندی لەسەر پڕۆژەی بودجەی گشتی بدات، ناكرێ لە ژمارەی بودجەی ساڵی 2015 چاكتر بێت، لەبەر چەند هۆكارێك، لەوانە:
1. مسۆگەرنەكردنی هەناردەی نەوتی خاو رۆژانە بە 3.6 ملیۆن بەرمیل بە شێوەیەكی رێك و پێك لە میانی ساڵی 2016، ئەمەش لەم ساڵدا هەر لە سەرەتاوە روویدا و تا ئێستاش هەردوو حكومەتی بەغداو هەولێر نەیانتوانیوە ئەو بڕەی لەسەری رێككەوتوون كە 3.3 ملیۆن بەرمیلە لە هەر رۆژێكدا هەناردە بكەن.
2. هەڵبەزودابەزی نرخی نەوتی خاو لەو نرخەی كە خەمڵێنرابوو لە فرۆشتنی نەوت بە 45 دۆلار لە ساڵی 2016، لەگەڵ ئەگەری بەرزبوونەوەی نرخی نەوت بۆ نزیكەی 70 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك لە ساڵی 2016، سەرەڕای خەمڵاندنی فرۆشتنی نەوت لە ساڵی 2016 بە 45 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، بەڵام ئەمە مسۆگەر نییە، لەبەر ئەوەی سیاسەتی جیهانی كۆنتڕۆڵی نرخی سووتەمەنی و سەرچاوەكانی دیكەی وزە دەكات، جیهانیش بە شەڕی نرخی نەوت (سووتەمەنی)دا تێدەپەڕێ، ئەمەش مەترسییەكەی لە شەڕی ئاسایی بۆ سەر دەوڵەتانی هەناردەكاری نەوت كەمتر نییە، بە تایبەتی ئەگەر داهاتەكانیان پشت بە زیاتر لە 90%ی فرۆشتنی نەوت ببەستێ، لەوانەش عێراق.
3. ناجێگیریی بارودۆخی ئەمنی و سیاسی لە دەوڵەتانی بەرهەمهێنی نەوت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە سەرچاوەی سەرەكین بۆ پارەداركردنی بازاڕی نەوتی خاو لە جیهاندا.
4. هەڕەشەكانی تیرۆر بۆ سەر سەرچاوەكان و بۆڕییەكانی هەناردەكردنی نەوت لە سەر زەمین و لە دەریادا.
5. هاوسەنگیی نەبوون لە نێوان داخوازی و خستنەڕووی نەوتی خاو لە بازاڕەكانی جیهاندا.
6. هەڵبەزودابەزی نرخی دراوە جیهانییەكان كە نرخی فرۆشتن و كڕین لە بازاڕەكانی دەوڵەتانی هەناردەكارو بەكاربەرانی نەوتی خاوو جۆرەكانی دیكە سەرچاوەكانی وزە پشتیان پێ دەبەستێ.
7. لاوازیی دامەزراوە دەستووری و ئیداری و دادوەری و چاودێری و تەكنیكییەكان لە بەڕێوەبردن و رێكخستن و پلانڕێژیی كەرتی نەوت لە زۆربەی دەوڵەتانی هەناردەكاری نەوت لەوانەش عێراق، ئەمەش بووە هۆی بە هەدەردانی سامانی دەوڵەت و فراوانبوونی دیاردەی گەندەڵی بە هەموو جۆرەكانیەوە لە دەوڵەتانی هەناردەكاری نەوت، لەوانەش عێراق.
لەم قۆناخەدا هەرێمی كوردستان لەبەردەم بژاردەی قورس و هەستیاردایە:
خوێندنەوەی ئێستای بواری نەوت لە عێراق و هەرێمی كوردستان لە میانی ئەو دەرهاویشتانەی لە خوارەوە ئاماژەیان پێدەكرێت و لە میانی ئەوەی كە بە فەرمی بڵاودەكرێنەوە لە هەر یەك لە بەغدا و هەولێر لەو هەلومەرجە ناسروشتییەی ئێستا، پێویستی بە سەركردایەتییەكی ساغڵەم و دادپەروەر و بەتوانا هەیە، كە بتوانێت چاكترین بژاردەی گونجاوی واقیع هەڵبژێرێت، هەتا ئەگەر بە دڵیشی نەبێت.
حكومەتی هەرێمی كوردستان رووبەڕووی تاقیكردنەوەكی قورس دەبێتەوە لە هەڵبژاردنی یەكێك لەو دوو بژاردانە كە لە هەلومەرجی ئێستادا زەحمەتە بیر لە بژاردەی سێیەم بكرێتەوە وەك ( بژاردەی مامناوەند) لە نێوان ئەو دوو بژاردەیە:
1. بژاردەی یەكەم ( بژاردەی فیدڕاڵی):
پشتیوانیكردن لە رەشنووسی بودجەی ساڵی 2016 و بكرێتە بنەمای دەستوور لە دیاریكردنی بودجەی ساڵی 2016 كە ناوەڕۆكەكەی بریتییە لە فرۆشتنی 3.6 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا و بە نرخی 45 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، بە مەرجێك كە بەغدا رۆژانە 3.05 ملیۆن بەرمیل هەناردە بكات، هەروەها هەولێر رۆژانە 550 هەزار بەرمیل هەناردە بكات (250 هەزار بەرمیل لە كێڵگە تازەكانی هەرێم و 300 هەزار بەرمیلیش لە كێڵگەكانی كەركووك)، هاوكات بودجەی عێراق لە ساڵی 2016 و لە فرۆشتنی نەوت و داهاتی ناوخۆ بە بڕی 113.505 ترلیۆن دینار خەمڵێنراوەو رێژەی 17% دوای بڕینی شایستە سیادییەكان بدرێ بە هەرێمی كوردستان، واتا پێویستە مانگانە و بە شێوەیەكی رێك و پێك و بێ دواكەوتن بڕی 1.154 ترلیۆن دینار بۆ حیسابی حكومەتی هەرێمی كوردستان بنێردرێت.
دیارترین ئاستەنگەكانی ئەم بژاردەیە:
1. رەزامەندیدان لەسەر بودجەكە پێش واژۆكردنی رێككەوتننامەی فەرمیی نێوان بەغداو هەولێر دەربارەی مەرجە میكانیزمەكان و دەستەبەریی پابەندبوونی بەغدا بە ناردنی پشكی دیاریكراوی هەرێم لە بودجە و دەستەبەریی ئەوەی كە لە ساڵی 2015 روویدا، بۆ ئەم مەبەستە رێكەوتننامەكە لە نێوان هەردوولا لەسەر بودجەی 2015 واژۆكرا و حكومەتی بەغداش تا 10 مانگی ئەم ساڵ كەمتر لە50%ی پشكی دیاریكراوی بۆ حكومەتی هەرێم رەوانە نەكردووە، ئەمەش گومانێكە لە ئەگەری دووبارەبوونەوەی ئەم مامەڵەیە ئەگەر بە بەراورد لەگەڵ ئەم ساڵدا خراپتر نەبێت.
2. ئامادەنەبوونی ناوبژیوانێكی بێلایەن لە نێوان هەردوولادا بۆ ئاشنابوون بە پابەندبوونیان لە هەناردەكردنی ئەو بڕە دیاریكراوە لە بەرامبەر دابەشكردنی داهات بەسەر پارێزگاكان و هەرێمی كوردستان بە پێی ئەوەی كە لە بودجەی ساڵی 2016 چەسپێنراوە.
3. هەموو مانگێك داهات بە گوێرەی بڕی فرۆشتنی مانگانەی نەوت دابەش دەكرێت، ئەمەش دەبێتە هۆی هەڵبەزودابەزی بڕی داهاتی مانگانەی دەوڵەت، بۆیە بە شێوەیەكی زانستی سەلمێندراوە كە داهاتی عێراق لە فرۆشتنی گشتیی نەوت لە هەندێ مانگی ئەم ساڵدا بەشی مووچەی فەرمانبەران ناكات! كەواتە زەمانەت چییە بۆ پێدانی پشكی هەرێم؟ بۆیە دەبێ سوودی واژۆكردنی هەر رێككەوتننامەیەك لەگەڵ بەغدا چی بێت، مەگەر لە حاڵەتی بوونی لایەنی سێیەم كە زەمانەتی ئەوە بكات ئەوەی چەسپێنراوە لە بودجەی ساڵی 2016 دادپەروەرانە دابەش دەكرێت.
4. دیارنەبوونی ئایندەی بەرنامەی چاكسازیی حكومەتی فیدڕاڵ و كاریگەرییەكانی بۆ سەر بودجەی ساڵی 2016، لە سایەی بارودۆخی ئێستای عێراق كە پێشبینیی هیچ ئایندەیەك لەو چاكسازییە ناكرێت، بەتایبەتیش لەبەر نیگەرانیی زۆربەی قەوارە سیاسییەكان كە تاكڕەویی لایەنێكە لە ئەنجامدانی بەرنامەی چاكسازی لە عێراق، لەهەموو حاڵەتێكیشدا ئەنجامەكەی زیادكردنی داخوازی دەبێت لەسەر پارە و سامان لەم بوارەدا و تەرخانكردنی بۆ بەرەكانی دیكە.
2. بژاردەی دووەم (بژاردەی كوردستانی):
1. هەرێم روو لە سەربەخۆیی ئابووری بكات لە میانی پشت بەستن بە هەناردەی نەوت بە شێوەیەكی سەربەخۆ هەر كاتێ ئاستی بەرهەم و هەناردە بۆ(1ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا) بەرزبووەوە، بە پێی پلانی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان ئاستی هەناردە دەگاتە ئەو رادەیە لە كۆتایی ئەمساڵ و چارەكی یەكەمی ساڵی 2016، بەمەش هەرێم لە قەیرانی دارایی رزگاری دەبێت و دەتوانێت چارەسەری كێشەی پێدانی مووچەی مانگانەی فەرمانبەران بكات بە شێوەیەكی رێكوپێك لەو ماوەیەی ئەم ساڵداو لەگەڵ هاتنی ساڵی 2016، كە ئەمەش موژدەیەكە بۆ چارەسەركردنی بەشێكی زۆری كەڵەكەبووەكان كە لە ئەنجامی رێككەوتننامەی نێوان هەولێر و بەغدا و رەنگدانەوەكانی بۆ سەر پڕۆژەكانی پەرەپێدان و وەبەرهێنان لە هەرێم هاتۆتە ئاراوە.
2. بەردەوام پابەندبوونی حكومەتی هەرێم بە دیالۆگ لەگەڵ بەغدا بۆ چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكانیان، لەوانەش بودجەی ساڵی 2016 و نەوت. هەلومەرجی ئێستای عێراق و هەرێمی كوردستان دەخوازێ هاوكاری و كاری هاوبەش لە نێوانیاندا هەبێت، هەروەها دەستوور ببێتە حەكەم لە چارەسەركردنی هەر كێشەیەك كە بە رەزامەندیی هەردوولا چارەسەر نەكرێت، لەم روانگەوە وا پێویست دەكات حكومەتی هەرێمی كوردستان پێشوازی لە ناوەڕۆكی بودجەی 2016 بكات لەگەڵ مسۆگەریی هەناردەكردنی 550 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا و بیداتە كۆمپانیای سۆمۆ لە حاڵەتی (پابەندبوونی بەغدا بە ناردنی 17%ی پشكی مانگانەی هەرێم بە شێوەیەكی رێك و پێك) هەروەها هەناردەكردنی بڕی دیكەی نەوت (بۆ پێدانی شایستەكانی كۆمپانیاكان و قەرزە كەڵەكەبووەكانی سەر حكومەتی هەرێم لە ساڵانی رابردوودا).
ئاستەنگەكانی بەردەم بژاردەی دووەم:
1. لاوازیی بەڕێوەبردنی كەرتی نەوت.
2. دانەمەزراندنی دەستگاكانی ناسراو بە (كیبكۆ، كۆكۆ، كۆدۆ، كاتۆ) كە تایبەتن بە بەڕێوەبردنی كەرتی نەوت، بەپێی ئەو دەستگایانەی لە یاسای ژمارە22ی ساڵی 2007ی نەوت و غاز لەپێناو رێكخستن و كاراكردنی بەڕێوەبردنی كەرتی نەوت لە هەرێمدا.3- نەبوونی شەفافییەتی باوەڕپێكراو لەلایەنە پەیوەندیدارەكانەوە( دەستەی دەستپاكی، دیوانی چاودێریی دارایی). 4- هەڕەشەكانی سەر هێڵی كوردستان بۆ هەناردەكردنی نەوت لە رێی توركیاوە، كە بووە هۆی راگرتنی ناوبەناوی پڕۆسەی هەناردەكردن، وێڕای گەیاندنی زیانی ماددی. 5- بەزەحمەت پشتبەستن بە گواستنەوەی نەوت بە هۆی تانكەرەوە لە كێڵگەكانی نەوتەوە بۆ پاڵاوتگەكان و دابەشكردنی بەسەر وێستگەكانی دابەشكردندا.6- هەڕەشەی سەر كێڵگەو دامەزراوە نەوتییەكان بەدرێژایی ئەو ناوچە كوردییانەی كەوتوونەتە چوارچێوەی ماددەی 140. 7-رەوشی ئێستای عێراق و هەرێم و دەستێوەردانی رووسیا و ئەمریكا و هاوپەیمانان لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كە ئەمە زەحمەتە پێشبینی ئەنجامەكەی بكرێت، هەروەها نەوت و غاز لەو ناوچەیەدا جەوهەری ململانێی نێوانیانە.
چارەسەرو پێشنیارەكان:
1. ئامادەكردن و رێكخستنی خولی مانگانە بۆ هەڵسەنگاندنی واقعی نەوت و غاز لە عێراق و هەرێم، كە پسپۆڕانی هەموو بوارەكانی پەیوەندیدار بە نەوت بەشداری تێدا بكەن، بە مەبەستی دیاریكردنی لایەنە ئەرێنی و نەرێنییەكان و هەڵبژاردنی باشترین و گونجاوترینیان لەگەڵ هەرێم لەم قۆناغەدا.
2. گرتنەبەری سیاسەتی بنیادنان و پەرەپێدانی پیشەسازیی نەوت لە هەرێم لە میانی دامەزراندنی پاڵاوتگە و پڕۆژەكانی پیشەسازی پترۆكیمیاوی كە دەبێتە هۆی زیادكردنی داهاتی هەرێم لە نەوت و غاز.
3. كاركردن بۆ دامەزراندنی هێڵێكی زیاتر بۆ هەناردەكردنی نەوت و غاز لەرێی دەوڵەتانی دراوسێوە (توركیا و ئێران و سووریا لە ئایندەدا) ئەمەش بەردەوامیی هەناردەكردنی نەوت و غاز مسۆگەر دەكات.
4. پەلەكردن لە دامەزراندنی دامەزراوەی پەپوەست بە بەڕێوەبردنی كەرتی نەوت بە مەبەستی رێكخستن و دابەشكردنی كەرتی نەوت لە هەرێم، كە بەشدار دەبێت لە چارەسەركردنی مەسەلەی شەفافییەت و رێكخستنی داهاتی كەرتی نەوت، هەروەها دامەزراندنی سندووقی كوردستان بۆ داهاتی نەوت كە بە ( كۆتۆ) ناسراوە، دەبێتە سەرەتای كۆتاییهاتنی بابەتی شەفافییەت و رێكخستنی داهات و دابەشكردنی بەپێی بەرنامەیەكی حكوومی.
5. بایەخدان بە دامەزراوەو زانكۆ و پەیمانگەكانی پەیوەست بە نەوت و غاز و سامانی دیكەی سروشتی، بۆیە جارێكی دیكە داوا لە حكومەتی هەرێم دەكەین پەیمانگەیەك، یان زانكۆیەك بۆ سامانی سروشتی لە كوردستان دابمەزرێنێ.
6. پشتگیری و كاراكردنی رۆڵی كەرتی تایبەت لە بەڕێوەبردنی كەرتی نەوت و سەرجەم كەرتەكانی كاردا.
7. كاركردن لە سەر هەمەجۆركردنی لقەكانی ئابووریی نیشتمانی- نەتەوەیی هەرێم لەوانە بایەخدان بە (كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتوگوزار و توانای مرۆیی) كە یاریدەرەر دەبن بۆ سووككردنی پشتبەستن بە داهاتی نەوت، تەنانەت دانانی بەشێك لە داهاتی ساڵانەی نەوت بۆ پشتگیریی و پەرەپێدانی كەرتەكانی دیكە لە هەرێمدا، دواتریش زەمینەی گونجاو دەڕەخسێنێ لە هەموو روویەكەوە تاكو هەرێم بە ئامانجی خۆی بگات.
* راوێژكاری وزە لە ئاژانسی پاراستنی كوردستان