ئەو كێشە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیريیانەی هەرێمی كوردستان رووبەڕوویان دەبێتەوە، هەمان شێوەو سروشتی ئەوانەی بەشی عەرەبیی عێراقن، تەنیا لە یەك پرسدا نەبێت، ئەویش ئەو سەقامگیرییەیە كە لە هەرێمدا هەیەو لەوی دیكەدا نییە، ئەمە وێڕای ئەوەی كە سیستەمی ئێرە نیمچە عەلمانییە، بەڵام ئەوەی عێراق بێ سەر و بەرە، بەڵام ئایا ئەو سیستەمە نیمچە عەلمانییە بە رووە مرۆیی و پراكتیكییەكەیەوە بەسە بۆ ئەو كۆمەڵگەیە؟ هەموو بەڵگەكان كە مرۆڤ لە هەرێمی كوردستان هەستیان پێ دەكات ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە ئەم كۆمەڵگایە چی دیكە ئەم واقیعەی ناوێت و تەنیا ئاسایشی بەس نییە، بەڵكو چاك دەرك بەوە دەكات كە دەرفەتگەلێكی زۆر و گرنگ و خێرا هاتۆتە پێش، بەڵام سیاسەتە ناواقیعی و نادروستییەكەی هەرێم لە دەستی داون، كە وا پێویست دەكات چاویان پێدا بخشێنرێتەوە، چونكە بە بێ گۆڕانكاریی، بارودۆخەكە روو لە خراپی دەكات و دواتر كاریگەریی نەرێنی بۆ سەر حوكمڕانان و حزب و لایەنە سیاسییەكانی ئەم وڵاتەی لێدەكەوێتەوە، ئەوەی روو بكاتە ئەو هەرێمەی كوردستان ناتوانێت ئەوە نادیدە بگرێت كە واقعی هەرێم پێویستە وەك خۆی باس بكرێت و ناكرێ پشتگوێی بخرێت، ئەگەر نا حەزی لە گۆڕانكاریی نییە یان دەبێتە بەشێك لەو كاربەدەستانەی كە كاروبارەكان بەڕێوەدەبەن.
ئەركی هێزو حزبە سیساییەكانی كوردستانە كە ئەمڕۆ باس لە پرەنسیبی هەڵبژاردنی سەرۆك هەرێم دەكەن، ئەمە كارێكی گرنگەو زۆریش پێویستە بۆ بنیادنانی دیموكراسییەت، پێویستە بەر لە هەموو شتێك گفتوگۆبكەن لەسەر هەندێ پرسی دیكەی گرنگ كە پەیوەستن بە هەموو نەتەوەكانی ئەم وڵاتە، من كاتێ ئەوە دەڵێم پێوەندییەكی دۆستایەتیم لەگەڵ گەلی كورد و هەموو نەتەوەكانی دیكەی ئەم هەرێمەدا هەیە، داوا لە هەموو حزبە فەرمانڕەواو ئەوانەی دەرەوەی حوكمڕانیی دەكەن جارێكی دیكە خوێندنەوە بۆ رەوشی عێراق و هەرێمی كوردستان بكەنەوە بە دیدێكی هۆشیارانەی بەرپرسانە، بە شێوەیەك راستگۆ بن لەگەڵ خۆیان و گەلەكەیان و دڵسۆز بن بۆ بنیادنانی داهاتوویەكی گەش بۆ عێراق و هەرێم، لەمەشدا ئەم رێچكانە راست بكەنەوەو پەیڕەویان بكەن لەوانەش، شێوەی پێوەندیی گرژیی نێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵ كە بووە هۆی سەرهەڵدانی كێشەی زۆرو هەڕەشەی نێوانیان كە هیچ سوودێكی لێ نابینرێت، لێرەدا ئاماژە بە هەندێ خاڵ دەكەین:
1- مەسەلەی هەڕەشەی بەردەوام بە جیابوونەوە لە عێراق، لە كاتێكدا كە هەرێم مافی خۆشیەتی، چونكە مافی چارەنووس چەسپاوەو هەموو رێكەوتننامەو بەڵگەنامە نێودەوڵەتییەكان دووپاتی دەكەنەوە، كەواتە بۆچی بەردەوام هەڕەشەكردن بەم ئاماژەیە، لەكاتێكدا كە نە هەلومەرج و نە بارودۆخی خۆماڵی ونێودەوڵەتی و ئیقلیمی رێگە بەم هەنگاوە دەدات، من پێموایە تەنیا ختوكەدانە بە هەست و سۆزی كورد و بێزاركردنی عەرەبە قەومچییەكان و ئیسلامیە سیاسییەكانە لە شیعەو سوننەو هیچی دی، بۆیە لەم قۆناغەدا ئەمە پێویست نییە، چونكە لە هەردوو حاڵەتدا جۆرە شكست و نائومێدییەك لای كورد دروست دەكات و هەمیش دوژمنایەتی خەڵكانی دیكە زیاتر دەكات.
2- پرسی گرێبەستەكانی نەوت كە حكومەتی هەرێم واژۆی كردوون و دواتر بوونە هۆی سەرهەڵدانی ناكۆكی نێوان هەردوو حكومەتی فیدڕاڵ و هەرێم، ئەویش بەهۆی بە كردەنیی سەرپێچیكردنی دەستووری عێراق و پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان كە پێویستن بۆ یەكێتیی هەڵوێستی عێراقی عەرەبی و كوردی لە هەمبەر وتووێژەكان و واژۆكردنی گرێبەستەكان لەگەڵ كۆمپانیا مۆنۆپۆڵەكانی نەوت كە وا پێویست دەكات لە بەرژەوەندیی هەموو گەلانی عێراقدا بێت.
3- نەبوونی هەموو شێوەیەكی هاوكاری و هەماهەنگیی نێوان هەر دوو حكومەتی هەرێم و فیدڕاڵدا، هۆكارەكەشی بەتەنیا ناخرێتە ئەستۆی حكومەتی هەرێمەوە، بەڵكو حكومەتی فیدڕاڵیش پشكی زۆرتری بەردەكەوێت، بەڵام رۆڵی حكومەتی هەرێم لە راستكردنەوەی پێوەندییەكە و نواندنی نەرمیی پێویست چییە؟ هەروەها لە فشارخستنە سەر ئەو لایەنانەی لەنێو حكومەتی فیدڕاڵدا بەمە قایل نییە، هاوكات رازیكردنی گەلانی عێراق بە راستیی هەڵوێستەكانی هەرێمی كوردستان.
4- پشتبەستنی بێ پاساو و لێكدانەوەی بەهەڵەو ناپاسندی سیاسی و كۆمەڵایەتی بۆ ناكۆكیی شیعە-سوننە بۆ وەدیهێنانی بەرژەوەندییەكانی هەرێم، لە كاتێكدا كە پێویستە بەرژەوەندییەكانی هەرێم بەشێك بن لە بەرژەوەندییەكانی هەموو عێراق، ئەمەش بە یەكێتیی كۆمەڵگای عێراقی دێتەدی بە عەرەب و كورد و توركمان و كلدۆئاشووری و سریان و هەموو شوێنكەوتووانی ئایین و ئایینزاكان كە ئەگەر بە دیدگایەكی تەسك بەكاربهێنرێن بۆ هەمووان خراپ بێت، هەروەك چۆن سەرۆكی پێشووی حكومەتی عێراق گرتییەبەر كە بریتی بوو لە تایفەگەریی كوشندەو شۆڤینی دژ بە كوردو نەتەوەكانی دیكەی عێراق.
بەهەڵە پشتبەستن بە هەوڵ و بۆچوونەكانی دەرەكی
بەدرێژایی مێژووی بزاڤی رزگاریخوازیی كورد لە عێراق لە ساڵی 1926 تاكو 1991 چەندین وانەی گرنگمان دەست دەكەوێت، ئەویش ئەوەیە كە پێویست ناكات پشت بە دەوڵەتانی بیانی ببەستین لە وەدیهێنانی بەرژەوەندییەكانی گەل. چونكە پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان لەسەر بنەمای بەرژەوەندییەكان دادەمەزرێن نەك لەسەر (خۆشەویستی ئاڵوگۆڕكراو)! بەم شێوەیە بووە بەر لە ساڵی 1975 و رێكەوتننامەی شومی جەزائیر، بەڵكو پێویستە پشت بەستن بە هاوپەیمانیی عەرەبی – كوردی و هەموو نەتەوەكانی دیكەی عێراق و دەرەوە بە هۆكاری لاوەكی دابنرێت، نەك هۆكاری سەرەكی لە بەدیهێنانی ئامانج و بەرژەوەندییە بنەڕەتییەكانی گەلی كورد و نەتەوەكانی دیكەی هەرێم.
پێوەندیی نێوان حزبە كوردستانییەكان
لەو وانەو پەندە گرنگانەی كە پێویستە بزاڤی رزگاریخوازیی كوردی سوودی لێوەرگرتبن ئاماژەكردنە بە مەترسیی شەڕی ناوخۆی نێوان خودی هێزە كوردستانییەكان، ئەزموونی نێوان ساڵانی 1964 تاكو 1998 ئاشكرایە كاتێ ململانێ كەوتە نێوان باڵەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان وردەوردە بوو بە كەمین و دواتر كوشتارهاتە ئاراوە، ئینجا شەڕی سەربازی دوای ساڵی 1976، واتا دوای دامەزراندنی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و سەرهەڵدانی هێزگەڵێكی تازەی سیاسی كە زۆربەیان لە منداڵدانی پارتی دیموكراتی كوردستان لەدایك بوونە، ئەو ململانێیە پەرەی سەند لەسەردەمی بزووتنەوەی پارتیزانی لە كوردستانی عێراق و مەینەتییەكانی شەڕی یەكەم و دووەمی پشتاشان، بە تایبەتیش لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، لە هەمووی تاڵتریش لە ساڵی 1995/1996 و ئەو دەرئەنجامە سەختەی دواتر هاتە ئاراوە بۆ هەموو گەلی كوردو خودی هێز و حزبە سیاسییەكان، ئەو دەرئەنجامانە بێ گومان گومان هەڵناگرن كە ململانێ و گرژیی نێوان هێزەكانی كوردستانی عێراق دەبێتە هۆی كاولكاری و ماڵوێرانیی و پەرتكردنی یەكێتیی ماڵی كورد، كە پێویست دەكات ئەو گەلە بیر لە كاری دیموكراسی و هەنگاو بەرەوە ئازادی و دابینكردنی مافەكانی مرۆڤ و نەتەوەكان بكاتەوە، من پێموایە ئەو حزب و لایەنە سیاسییانە تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت پەندیان لەم وانانە وەرنەگرتووە و پشتیان نەبەستووە بە پرەنسیبی دیموكراسی و دەستووری مەدەنیی دموكراسی لە چارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكانیاندا، بۆیە لە كۆتاییدا كاریگەریی دەبێت بۆ سەر كۆمەڵگای كوردەواری و ئەو دەستكەوتانەی لە رابردوودا هاتوونەتەدی، بۆیە ناكرێ یەكێتیی هێزەكان و هاوكاریی نێوانیان بچەسپێنرێت مەگەر بە سەروەریی ئازادییە گشتییەكان و پابەندبوون بە دەستوورو دیموكراسی و مافەكانی گەل و نەتەوە بچووكەكان، هاوكات هاتنەكایەی هێزی ركابەری دیموكراتیخواز كە حوكمڕانیی وڵات بكەن لەگەڵ بوونی ئۆپۆزسیۆنێكی دروست و بابەتیانە و هۆشیار.
مافە نەتەوەییەكان
گەلی كورد لەوەتەی ساڵی 1926 بە دەست ستەم و جەوری حوكمڕانە شۆڤینییەكانی عەرەبەوە ناڵاندوویەتی، بەتایبەتیش لە سەردەمی حوكمڕانیی بەعسی شۆڤینی، كە بە هەموو شێوەیەك سیاسەتی پەراوێزخستن و جیاخوازی و شەڕوشۆڕی پەیڕەودەكرد، ئەویش لەبەر ئەوەی كورد داوای مافی رەوای نەتەوەیی خۆیان دەكرد، بەڵام گەلی كورد لە ساڵی 1991 گەورەترین دەستكەوتی هێنایەدی بە خەبات و قوربانیدان، كاتێ فیدڕاڵیی كوردستانی راگەیاند لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا، بۆیە پێویستە هەموو هێزە سیاسییەكانی حوكمڕان ئەمە لەبەرچاوبگرن، هاوكات ئەو میللەتانەی دیكەش كە لەگەڵ كورددا دەژین خاوەن مافی خۆیانن و هەرێمیش بە هیچ شێوەیەك گۆڕانكاریی دیمۆگرافی ئەنجام نەداوە بەرامبەر دانیشتوانی كریستیان، هەروەك چۆن لە كەركوك بەرامبەر بە كورد كرا.
نەبوونی پەرەپێدانی ئابووری
كاتێ باس لە پەرەپێدانی ئابووری دەكەین مەبەستمان ئەو باڵەخانەو خانووە جوانانە نییە، یان هاوردەكردنی كاڵاو شمەكی بەكاربردن و پڕكردنەوەی بازاڕ بەو كاڵایانە، بەڵكو مەبەستمان لێرەدا مەبەستمان لە پەرەپێدانی ئابووریی سەرتاپاگیرو دامەرزاندنی پڕۆژەكانی بنیادنانی ژێرخان و پڕۆژە ئابوورییەكانی بەرهەمهێنانە لە پیشەسازی و كشتوكاڵ و تەرخانكردنی رێژەیەكی گرنگی داهاتی نەتەوەیی بۆ وەبەرهێنان كە یاریدەدەری كۆكردنەوەی سەرمایە و هەمەجۆركردنی ئابووریی نیشتمانییە، هەروەها گۆڕینی بنیادی قازانجی نەوت و هەمەجۆركردنی سەرچاوەكانی داهاتی نەتەوەیی و زیادكردنی كار بۆ بێكاران لە دامەزراوە پیشەسازییەكاندا و لە پڕۆسەی تازەی كشتوكاڵدا لە پێناو دابینكردنی پێداویستییە بنەڕەتییەكانی كۆمەڵگا، بەڵام لەهەموو حاڵەتێكدا ئەگەر كاڵاو شمەك هاوردەش بكرێت شتێكی خراپ نییە بەمەرجێ زیان بە پەرەپێدان و بەرهەمی خۆماڵی نەگەیەنێت، بەڵام ئەم هاوسەنگییە لە هەرێمی كوردستان هێشتا كامڵ نەبووە، چونكە ئەو ئاراستەو بۆچوونە لیبڕالییەی ئێستای هەرێم كوردستان لە بواری ئابووریدا بەهیچ شێوەیەك لەگەڵ سروشت و ئاستی پێداویستییەكانی پەرەپێدانی ئابوریی هەرێم و تەنانەت عێراقیش ناگونجێت. بۆیە ئەو قەیرانە داراییانەی لە ئێستادا لە هەرێمی كوردستاندا سەریان هەڵداوە، هەموویان دەرئەنجامی ئەو سیاسەتە چەوتانەیە كە كابینەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەر یەكەیان بە پێی كات و دەرفەتی خۆیان لەوەتەی ساڵی 1991ەوە پیادەیان كردووە، بۆیە ئەو واقیعە نەرێنییە لە بەرژەوەندیی گەلی هەرێمدا نییە بە هەموو پێوەرێكی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی، لەبەر ئەوە پێویستە چاو بخشێنرێتەوە بە یاساكانی ئابووری تاكو بتوانرێت هەرێم لەو قەیرانە ئابووری و داراییە رزگاربكرێت.
ئاسایش و سەقامگیریی و ئاشتیی كۆمەڵایەتی
بێگومان دامەزراوەكانی ئاسایشی ناوخۆ رۆڵێكی گرنگ دەگێڕن لە پاراستنی هاووڵاتیان دژ بە تێكدانی هێزەكانی تیرۆر و بێ ئەو دامەزراوانە ئەستەمە بگەینە ئاسایشێكی سەقامگیر و وەستان دژ بە تیرۆریستان، بۆیە بە شانازییەوە دەزگاكانی ئاسایشی كوردستان سەركەوتنیان وەدەست هێناوە كە پێویستە هەڵوەستەی لەسەربكرێت و ئاماژەی پێ بكرێت، بەڵام ئەوەی گرنگە ئەم هێزانەی ئاسایش لە سیاسەت بەدوور بن، چونكە ئەو هێزانە بۆ ئەوە درووست بوونە كە پارێزگاریی لە ناوخۆی وڵات بكەن هەروەك چۆن هێزی پێشمەرگە بەرگریی لە خاكی نیشتمان دەكات، نابێ ئەو هێزانە دەست وەربدەنە كاروباری سیاسیی رۆژانەی حزب و لایەنە سیاسییەكان، هەروەها لە ئازادیی رادەربڕین و بیروبۆچوونی هاووڵاتیان، هەرچەندە تا رادەیەكی باش ئەمە پەیڕەوكراوە، بەڵام هێشتا پێویستمان پێیەتی، هیوادارم سەرۆكایەتی و حكومەتی هەرێمی كوردستان كۆشش بكەن بۆ ئەوەی ئەو هێزو دامەزراوانەی ئاسایش و هێزی چەكدار دوور بن لە كاروباری سیاسیی و هاووڵاتیان، بۆیە ئەگەر ئەمە زیاتر جێگیر بوو ئەو كاتە كۆمەڵگای كوردەواری زیاتر پەرچەكرداری ئەرێنی و سۆزو ئینتیمای لەلا دروست دەبێت، لەوەش چاكتر ئەگەر هێزەكانی ئاسایش بە تەواوی رێك بخرێن. من كاتێ باس لەم بۆچوونانەم دەكەم بە سێ پرسی سەرەكییان دەبەستمەوە:
یەكەمیان گرنگیی پشت بەستن بە پرەنسیبەكانی دیموكراسی كە لەنێو كۆمەڵگەی مەدەنی و دیموكراسیدا بوونیان هەیە، هاوكات هێنانەكایەی حوكمی دیموكراسیی چاك و لەبار كە گوزارشت لە ویست و بەرژەوەندییەكانی گەل بكات.
دووەمیان بەتەنگەوەهاتنم لە ئاست دوورخستنەوەی عێراق و هەرێمی كوردستان لە كێشەو ململانێی بەحەق یان بێ پاساو كە زیان بە هەموومان دەگەیەنێت، بۆیە من لەو باوەڕەم كە پێویستە حوكمڕانییەكی دیموكراسی لەسەر ئاستی عێراق و هەرێمی كوردستان بێتە ئاراوە بۆ بنیادنانی عێراقێكی گەشاوە لە بوارەكانی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری.
سێیەمیان سووربوون و بەتەنگەوەهاتنم بۆ رێزگرتن لە ویست و بەرژەوەندییەكان و ئاییندەی هاوكاری و هەماهەنگی و تەواوكاریی نێوان هەموو نەتەوەكانی عێراق، لەگەڵ هیواو خۆزگەی من لە پێشەوەی هەمووان بۆ ئەوەی ئاسوودەیی و سەقامگیری و گەشانەوەو پێشكەوتن باڵ بەسەر هەموو عێراق و هەرێمی كوردستاندا بكێشێت.