لە هەرێمی كوردستان دانوستاندن لەنێوان لایەنە سیاسییەكان لە ئارادایە، گفتوگۆ بەردەوامە، لەناو رای گشتی هەرێمی كوردستان و دەرەوەش جێی بایەخە و بە شێوەیەكی بەرچاو، بەربڵاوە كە ئەم دانوستاندنە پەیوەستە بە پرسی سەرۆكایەتی هەرێم. ئەم بۆچوونە نەك هەر دوورە لە راستی بەڵكو پێچەوانەی راستییە. راستیەكەی ئەوەیە ئەم دانوستاندنە تەنیا لە پێناو دانوستانە، بە واتایەكی تر ئەم دانوستاندنە شێوازێكی ترە لە بەڕێوەبردنی ململانێیەكی مێژوویی لە نێو بزوتنەوەی ئازادیخوازی كوردستاندا.
ئەوەی لەناو دانوستاندنەكان باس دەكرێت رووخسارەكەیەتی، ئەوەی دەبیندرێت تەنیا وێنە رووكەشەكەیە و رووخساری وێنە راستەقینەكە نابیندرێت، كە بزووتنەوەی گۆڕان هەڵقوڵاوی ململانێیەكی مێژووییە و هەمیشە لە دەرفەتی گونجاو دەگەڕێت بۆ ئەوەی زیاتر خۆی بەهێز بكات، ئێستاش بە تێگەیشتن بزووتنەوەی گۆڕان دەرفەتێكی مێژوویی لە بەردەمە، بۆ ئەوەی زیاتر هێز و دەسەڵات بەدەست بێنێت، ئەمەش ناكرێت بێ ئەوەی لە حكومەتی هەرێم پاشەكشە بكات، چونكە بزووتنەوەی گۆڕان نەهاتۆتە ناو حكومەت بۆ ئەوەی باری قەیرانەكان هەڵگرێت، بەڵكو هاتووە بۆ ئەوەی دەستكەوتەكانی بەش بكات.
لەو كاتەی حكومەتی هەرێم دووچاری قەیرانی گەورەی یەك لە دوای یەك هات، بزووتنەوەی گۆڕان بە دوای بەهانەدا دەگەڕا بۆ ئەوەی پاشەكشە بكات، ململانێ لای بزووتنەوەی گۆڕان دەرفەتە و نابێ لە دەست بدرێت بۆ ئەوەی زیاتر دەسەڵاتی بەدەستەوە بێت.
پرسیار لێرە ئەوە نییە كەی پاشەكشە بكات؟ بەڵكو پرسیار ئەوەیە چۆن پاشەكشە بكات؟ تاوەكو زەمینەسازی بۆ نەڕەخسێ و لایەنی تریش لەگەڵیدا پاشەكشە نەكەن، بەتایبەتیش یەكێتی نیشتمانی كوردستان بۆ ئەوەی بە زەرەری ئەو نەشكێتەوە، بۆیە دەبێت قەیرانەكە قووڵتر و بەرفراوانتر بكات، هەرواشی كردووە، وەك دەبینین ئەوە ساڵێك زیاترە لە هەوڵی بەردەوامدایە بۆ ورووژاندنی رای گشتی و هاندانی لایەنە سیاسییەكانی تر بۆ ئەوەی لە كاتی پاشەكشەكردن هاوبەشێك بۆ خۆی پەیدا بكات، لەو باوەڕەشدایە بێ یەكێتی نیشتمانی كوردستان ناتوانێ هەنگاوی لەو جۆرە بهاوێ، لەوەش دڵنیایە ئەگەر ئەو كارە بێ یەكێتی ئەنجام بدا، ئەوە فەشەل دێنێ.
لێرەدا فاكتەری سەرەكیی پلانی بزووتنەوەی گۆڕان،گرەوەكەی هەڵوێستی یەكێتی دەبێت كە هەرگیز ئاسان نییە و ئاسان نابێت وا بە سانایی بەدەستی بێنێت.
مێژووی خەباتی هاوچەرخی یەكێتی، بەتایبەتیش لە دوای جەنگی رزگاركردنی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣ دا، توانی بە حیكمەت و لێهاتوویی (مام جەلال) ئاشتەوایی لەگەڵ رابردوو دروست بكات و هاوبەشی بۆ دروستكردنی ئایندە دروست بكات كە پێمانوایە ئەو كردەوەیە لەخۆڕا نەهاتووە و هەموو سەركردەیەكیش توانای ئەوەیان نییە ئەزموونی دەوڵەتداری بەدەست بێنن.
ئەوەی لە شیكردنەوەی رەفتارەكانی بزووتنەوەی گۆڕان بەدی دەكرێ، بەتایبەتیش لە دوای پرۆسەی هەڵبژاردنی ٢٥/٧/٢٠٠٩ ئەوەیە كە بزووتنەوەی گۆڕان جارێكی تر گەڕایەوە بۆ مێژوو، خۆی كردە ئەسیری ململانێیەكی مێژوویی كە لە ململانێی چینایەتی سەرچاوەی گرتووە، لە بۆچوون، لەخیتابی سیاسی، لە چۆنیەتی پڕوپاگەندەی هەڵبژاردن، هەر ئەمە وایكردووە كە ئەو بزووتنەوەیە تەنیا بەو شەراكەتە رازی بێت، ئەوەی خزمەتی ململانێی مێژوویی گۆڕان بكات، دەبێت قازانجی لە شەراكەت مسۆگەر بێت، هەر بۆیە بە ڕەوای نازانێت لە ناو حكومەت بمێنێتەوە و هیچ دەستكەوتێكی نەبێت، لەمەش زیاتر گۆڕان پێ وایە لەم كات و ساتەدا ئەوەی سوودی لە حكومەتی هاوبەشی نیشتمانی وەرگرتووە (پارتی) بووە، بەتایبەتی لە بوارەكانی وزە، ئاسایش، لەشكری و سیاسی و دیپلۆماسی، هەر بۆیە پلانی بزووتنەوەی گۆڕان بریتییە لە زنجیرە هەنگاوی فشار و جووڵاندنی شەقام بەو ئاراستەیەی حكومەتی هاوبەشی نیشتمانی پەك بخات و لەئاكامدا هەرەسی پێ بێنێ. ئەمجارەشیان وەك جارانی پێشتر فشارەكان لە میدیا و شەقام بۆ ناو پەرلەمان دەستی پێكرد، بەڵام جیاوازییەكەی لەوەیە كە گرژییەكە بخرێتە ناو حكومەت و تەواوی دەسەڵاتی هەرێم و ئەوەی ئەمڕۆ لە هەرێمی كوردستان دەگوزەرێ دەرئەنجامی ئەو سیاسەتەیە. بۆیە پلانەكە وا نییە كە دانوستاندنەكان بگەنە ئەنجام، بەڵكو تەنانەت ئەو دانوستاندنەش بۆ ئەوە بەكار دێنن كارتێكی فشاری سایكۆلۆژی و سیاسی بێت بۆ زیاتر ورووژاندنی خەڵك و بڵاوكردنەوەی بێزاری و نائومێدی و لە هەموو ئەو هەنگاوانەشدا ئەم جۆرە فشارە بەدی دەكرێت هەر لە ٢٣ی حوزەیرانەوە تا ١٩ ی ئاب.
بۆیە ئەم هەمواری یاسای سەرۆكایەتی هەرێمە دەرگایەكە بۆ ئەوەی فشاری زیاتر بخرێتە سەر پارتی، ئەگەر نەشتوانن دەسەڵاتی زیاتر بەدەست بێنن، ئەوا هەوڵ دەدەن ئەو دەسەڵاتە زیادەی كە بە بۆچوونی خۆیان لە دەست پارتیدایە، نەمێنێت، ئەگەر لەم هەوڵەش هاوشێوەی بەدەستهێنانی پۆستی پارێزگای سلێمانی بێ، كە بزووتنەوەی گۆڕان نەیتوانی ئامانجی خۆی بپێكێت، ئەوە لە ناوەوەی خۆیدا دووچاری شڵەژانێك دەبێت و ئەگەری ئەوە هەیە بە گشت ئەو سیاسەتانەدا بچێتەوە كە پێشتر پەیڕەوی كردووە.
دیارە چاكسازی لە سیستەمی سیاسی، یەكێك بووە لەو سیاسەتانەی كە زیاتر باسی لێكراوە. پێشتر باسی چاكسازی دەكرا كە پرۆسەكە لە خوارەوە بۆ سەرەوە دەست پێ بكات، وەك چۆن لە رووی زانستی پەیڕەو دەكرێت، پرەنسیپی (ئیستقرا) خوێندنەوەی پێشوەختی رەوتی رووداو و پێشهاتەكان بە یەكێك لە هۆكارەكانی هەموو پێشكەوتن و چاكسازییەك دادەنرێت لە مێژووی مرۆڤایەتیدا.
پرسیار لێرەدا ئەوەیە دەبێت ئەم دانوستاندنە بۆ چاكسازی بێت، یان بۆ دەسەڵات و دەستكەوت؟ ئەگەر دانوستاندن بۆ چاكسازی بوایە، دەبوایە پرۆسەكە لە خوارەوە بۆ سەرەوە بووایە، نەك بەپێچەوانەوە، (ئەگەر بە خۆم خۆم چاك نەكەم، چۆن دەتوانم گەڕەكەكەم چاك بكەم؟)
ئەگەر بزووتنەوەی گۆڕان لەسەر ئاستی پارێزگای هەڵەبجە و سلێمانی نەتوانێت هەنگاوەكانی چاكسازی ئەنجام بدات، كە لەوێ پێگەیەكی لە دەنگدەران هەیە، چۆن دەتوانێت قەناعەت بۆ منی هاووڵاتی دروست بكات كە مەبەستی لە سەرۆكایەتی هەرێم چاكسازییە؟
گریمان مەبەست چاكسازییە، بۆچی دەرفەت بە لیژنەی دەستووری نادرێت بە دانوستاندنی پڕۆفیشناڵ و پیشەیی و زانستییانە ئەو چاكسازییە لە سیستەمدا ئەنجام بدات؟ ئەگەر مەبەست چاكسازی بووە، بۆ دەرفەتی زیاتر بە حكومەتی هاوبەش نادرێت بەرنامەی خۆی جێبەجێ بكات، كە هەمووشمان دەزانین هەنگاوی زۆر جددی و گرنگی هاوێشتووە ؟ ئەگەر ئەو هەنگاوانە پێویستییان بە پێداچوونەوە هەیە، چ كۆسپ و رێگرییەك هەبووە تا چارەسەری بكەین و چ پێویست دەكات قەیرانی تر دروست بكرێن؟
هەر كاتێك پرۆسەی چاكسازی لەسەر بنەمای هزر و پرەنسیپ بێت، ئەوا سەركەوتن بەدەست دێنێت، بەڵام ئەگەر لەسەر بنەمای حەز و خواست و بەرژەوەندی لایەنێكی حزبی بێت، ئەوە غەدر لە پرۆسەی چاكسازیی دەكرێت كە پرۆسەیەكی پێویستە و داوایەكی راستەقینەی خەڵكی كوردستانە و ناكرێت مامەڵەیەكی وا میزاجی لەگەڵدا بكرێت و لە ناوەرۆكە راستەقینەكەی خاڵی بكرێتەوە.
دیارە میكانیزمی پەیڕەوكردنی پرۆسەی چاكسازی جیاناكرێتەوە لە خودی پرەنسیپەكانی چاكسازی كە دەبێت پرسێكی وا دیموكراسی و مەدەنی بە شێوازێكی شارستانی و دیموكراسی چارەسەر بكرێت، دوور لە سیاسەتی خۆسەپاندن و كودەتا و بە هەموو شێوازێك دەبێ بەرنامەیەكی نیشتمانی و پرسێكی ستراتیژی و گشتی بە پشتیوانی گشت هێزە سیاسییە سەرەكییەكان ئەنجام بدرێت بۆ ئەوەی لە بازنەی گومان و سەپاندن و كودەتا رزگار بكرێت.
ئەم پرسە راستە پرسی زۆرینەی خەڵكە، بەڵام لەسەر شەقام و بە زمانی شەقام چارەسەر ناكرێت، هەر بۆیە هەر هەلێك بۆ چاكسازی چ لەسیستەم و چ لە كارگێڕی، دەبێت لە قووڵایی بیروباوەڕەوە دەرچووبێت و بە كردار بسەلمێندرێت كە ئەو هەوڵانە تەنها دروشم نین، بەتایبەتیش ئەوەی پەیوەستە بە سیستەمی حوكمڕانی كە ئێستا بووەتە وێردی سەرزاری هەمووان.
لێرەدا جارێكی تر بە قەناعەتەوە دەڵێین، ئەم دانوستانە ئەوەندە پەیوەست نییە بە چاكسازی لە سەرۆكایەتی هەرێم، ئەوەندەی پەیوەستە بە دووبارە دابەشكردنی هێز و دەسەڵات لەنێو لایەنە سیاسییەكان. پێدەچێ هەندێك لایەن ئەم بارودۆخەی ئێستای هەرێمی كوردستان پێیدا گوزەر دەكات و بە دەست چەندین قەیرانەوە دەناڵێنێ، بە گونجاوترین دەرفەت بزانن بۆ ئەوەی داوای پشكی زیاتر لە هێز و دەسەڵات بكەن!
با وردتر باسی بكەین، یەكێتی باسی چاكسازی نەكردووە، بەڵام باسی هێز و دەسەڵاتی زیاتر دەكات، كۆمەڵ و گۆڕان بە هەمان شێوە باسی بەدەستهێنانی دەسەڵاتی زیاتر دەكەن، هەر بۆیە دانوستانی راستەقینە لە پێناو هێز و دەسەڵاتە و هەرگیز لە پێناو چاكسازی لە سیستەم نەبووە و بۆ سیستەمی سیاسی نییە!
بەڕاستی ئێستا سەدو یەك گومان دروست بووە كە زۆربەی داواكارییەكانی چاكسازی، مەبەستی سیاسییان لەپشتەوەیە و لەپێناو چاكسازی نییە، ئێستاش سەدو یەك پرسیار دروست دەبێ بە هۆی ئەم پرسە، ئایا ئەوانەی داوای چاكسازی دەكەن لە سیستەمی حوكمڕانیدا بۆ پرسی سەرۆكایەتی لە ناو حزبەكانی خۆیان چ چاكسازییەكیان ئەنجامداوە، تاوەكو قەناعەت بە ئێمەمانان بكەن، كە رایەكی جیاوازمان هەیە. ئەمەش ئەو راستییە دەسەلمێنێت كە ئەم دانوستانە دووبارەكردنەوەی دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانە و هیچی تر.
ئەگەر مەبەستمان بێ ئەم قەیرانەی ئێستا بنبڕ بكەین، دەبێت دووبارە سەرلەنوێ متمانە دروست بكەینەوە، ئەم دانوستاندنەی ئێستا بەڕێوە دەچن، ناتوانن ئەو متمانەیە دروست بكەن، دەبێت ئاشكرا تر باسی چاكسازی لە سیستەمی حوكمڕانیدا بكرێت. ئاگەر دروستكردنی ئەو متمانەیە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٩٢ یان بۆ ساڵی ٢٠٠٥ یان هەر قۆناغ و شێوازێكی تر، بۆ ئەوەی بتوانێت تەكان بە دانوستاندنەكان بدات و بە ئاڕاستەی چارەسەریان ببات، ئەوە پێویستە جارێكی تر شەپۆلێكی متمانە لە یەكتر وەرگرین و بە یەكتری ببەخشین. ئەگەر ئەم ئەركە لە توانای هەموو هێزێكی سیاسیدا نەبێت، بە تەئكید لە توانای -یەكێتی و پارتی- دایە، بۆیە پێویستە پێشوەختە هەموو گومانێك بڕەوێنین كە مەبەستی لە چاكسازی دووبارەكردنەوەی رووداوەكانی نەوەتەكان و پێش نەوەتەكان نییە.
هەر بۆیە دەڵێین چاكسازی بە هەموومان بە یەكەوە دەكرێت و بەچەند لایەنێك ناكرێت، چونكە پرسی سەرۆكایەتی هەر لە بنەڕەتەوە لە رووی یاسایی چارەسەر بووە و گرفتێك نەماوە پەیوەست بێ بە شەرعییەتەوە، بەڵام لە رووی سیاسی پرسەكە زیاتر ئاڵۆز بووە. ململانێی مێژوویی لەنێوان پارتی و بزووتنەوەی گۆڕان دووبارە سەری هەڵداوەتەوە، ئەگەر ئەو ململانێیە بە رێككەوتنێكی جەنتلمانی، یان هەر شێوازێكی تر بە یەكجاری چارە نەكرێ، ئایندەیەكی نائارام لەپێشمانە و دەبێت وریاتر و وردتر خۆمانی بۆ ئامادە بكەین.


*جێگری سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان