پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەت پێویستی بە فەراهەمكردنی زەمینەو بنەمای سەرەكییە بۆ بنیادنانی، هاوكات ئابووریش كە نەوت یەكێكە لە دیارترین بنەماكانی دروستكردنی دەوڵەتدا، لەبەر ئەوەی هێزێكی ئابوورییە و هەماهەنگی و یەكێتیی گەل بە هەموو توێژەكانیەوە سەبارەت بە بابەتی دروستكردنی دەوڵەت( دەوڵەتی كوردستان)بەهێز دەكات، لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان لەلایەك و لەلایەكی دیكەشەوە گرنگیی نەوت و غاز لە هەرێمی كوردستان دەردەخات بۆ پاڵپشتی و پشتگیریی دەوڵەتانی جیهان لە هەنگاوەكانی دروستكردنی دەوڵەتی كوردستان، بەو ناوەی كە بەرژەوەندییەكانی ئابووریی كە خۆی لە نەوت و غازدا دەبینێتەوە دەبێتە رەگەزێك پێوەندییەكان بە هەموو لایەنەكانییەوە بەهێزدەكات لە نێوان دەوڵەتی كوردستان و دەوڵەتانی جیهان كە پشتیوانیی لە دروستكردنی راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان دەكەن لە ئایندەیەكی نزیكدا.
نەوت لە هەرێمی كوردستاندا تەنیا فاكتەر نییە تاكو هەرێم هەوڵی ئەوە بدات بۆ راگەیاندنی سەربەخۆیی بەكاری بێنێت، بەڵكو فاكتەرگەلی دیكە هەن لەوانە (سیستمی فیدڕاڵی، هەوڵدان بۆ كۆنفیدڕاڵیی، ئیرادەی میللی و سیاسی، پتەویی ناسنامەی كوردی، هەستكردن بە پەراوێزخستنی مێژوویی و پێویستی وەدیهێنانی سەربەخۆیی نەتەوەیی وەك مافێكی سروشتیی دەستەبەركراو بۆ هەموو گەلان بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەكان، بەردەوامبوون بە گرتنەبەری سیاسەتی پەراوێزكردنی كورد(حكومەتی هەرێمی كوردستان) لەلایەن حكومەتی فیدڕاڵەوە لەمیانی پابەندنەبوون بە دەستوورو رێكەوتننامەكان كە لە نێوان هەردوو لادا مۆر كراون، ئەمانە هەموویان وایان لە سەركردایەتیی سیاسی و لەسەروویانەوە سەرۆكی هەرێم كردووە بیر لە شێوازی كۆنفیدڕالی بكاتەوەو لەسەر گەلیش پێویستە بڕیاری خۆی دەست نیشان بكات سەبارەت بە ئاییندەی هەرێم.
رۆڵی سەرۆكی هەرێمی كوردستان
چەمكی دروستكردنی دەوڵەتی كوردستان پێویستی بە رەگەزێكی دیكەی گرنگ هەیە، ئەویش رۆڵی سەرۆكە، هەروەها رۆڵی سەركردایەتییەكی دلێرانەو بەهێز كە بتوانێت گشت هەنگاوەكانی دروستكردنی دەوڵەت كۆنتڕۆڵ بكات لەڕێی بەهێزكردنی رێڕەوەكان كە هەرێم بەرەو دەوڵەتێكی سەربەخۆ دەبەن، لە حاڵەتی داپۆشین یان لابردن یانیش پەراوێزخستنی هەر شتێك كە ببێتە هۆی پەكخستنی رێڕەوی دروستكردنی سەربەخۆیی كە كۆتایی بهێنن بە كات و دەرفەتی گونجاو لە راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان. بۆیە پێویستە سەرۆكی هەرێمی كوردستان راستەوخۆ گرنگیی بە دۆسێی نەوت بدات و راستەوخۆش ئاگاداری داواكاریی و خەمی هاووڵاتیان بێت، هەر كاتێكیش ئیرادەی میللی و هێزی ئابووری بەیەكەوە بوون ئەوكاتە بنەماو بناغەكانی دامەزراندنی دەوڵەت بەهێز دەبن، فرەیی سیاسی و رۆشنبیری و تایفی لە هەرێمی كوردستان پێویستی بە بەشداریكردنی گشت لایەك هەیە(گەل و حكومەت) لە پەرەپێدان و بنیادنانی دەوڵەت بێ پشتگوێ خستن یان پەراوێزخستنی رۆڵی ئەم و ئەو، هەروەها دانانی بەرژەوەندیی نیشتمان و گەل لەسەرووی هەموو شتێكی دیكەوە كە دەكرێ ببێتە هاندەر بۆ گەیشتنی ئەم كاروانە بە ئامانجی دیاریكراوی خۆی، هەروەها لە دروستبوونی دەوڵەت بە شێوەی سروشتی لە جیاتی لەدایكبوون بە نەشتەرگەری كە سروشت و شێوەكانی دەوڵەت دەشێوێنێت.
دۆسێی نەوت هێزی سەرەكییە لە دروستكردنی دەوڵەتدا
لەم ماوەیەی دواییداو بە هەوڵی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە میانی بایەخدان بە سامانە سروشتییەكان لە نەوت و غاز، هەرێم بوو بە هەرێمێكی ئابووری لەسەر نەخشەی وزەی جیهاندا، دواژمارەكان دەربارەی دەوڵەمەندبوونی هەرێمی كوردستان بە زیاتر لە 45 ملیار بەرمیل نەوت كە 4.5%ی یەدەگی جیهانیی نەوت پێكدەهێنێت، ئاشكرا دەكات و نزیكەی 6 ترلیۆن مەتر سێجای غاز بووە هۆی ئەوەی كە پڕۆسەی نەوت و غاز لە هەرێمدا ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی بۆ زیاتر لە نیو ملیۆن بەرمیل لە نەوتی خاو بەرزبێتەوەو توانای بەرهەمی لە ساڵی 2016 بگاتە نزیكەی یەك ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا، وێڕای بەرهەمهێنانی نزیكەی 350 ملیۆن پێی سێجا لە غازی سروشتی كە سەرچاوەی سەرەكیی غازی خۆماڵی و بەرهەمهێنانی وەزی كارەبایە لە هەرێمی كوردستان، لەپاڵ دامەزراندنی پاڵاوتگەكانی نەوت بۆ دابینكردنی سووتەمەنی لە هەرێم، بۆیە قەبارەی یەدەگ و بەرهەمهێنانی هەرێم لە نەوت و غاز دوو ئەوەندە دەبێت دوای زیادكردنی ئەو ناوچە كوردیانەی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان كە نەوت و غازیان تێدایە كە ئەوانیش كەوتونەتە پارێزگاكانی نەینەواو هەولێرو كەركوك و دیالە، لەبەرئەوە پێویستە پەلەبكرێت لە بەڕێوەبردنی و رێكخستنی كەرتی نەوت لە میانی دامەزراندنی دامەزراوە دەستوورییەكان كە لە یاسای نەوتی ژمارە 22ی ئابی 2007 دیاریكراون، چونكە زەحمەتە و تەنانەت ئەستەمیشە بەم شێوەیە دۆسێی نەوت بەڕێوە ببرێت، دوای ئەوەی ئاستی بەرهەمهێنان لە ساڵی 2016 دەگاتە یەك ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا، دامەزراندنی ئەو دامەزراوە نەوتییانە لە هەرێمی كوردستان دەبێتە هۆی بووژاندنەوەو پتەوكردنی هێزی ئابووری بە شێوەیەكی روونتر، هاوكات گەل و قەوارە سیاسیەكانیش لە هەرێم بە تەواوی پشتیوانیی دەكەن. رۆڵی سەرۆكی هەرێم لە دۆسێی نەوت دیارترین رەگەز بوو كە بووە هۆی قووڵبوونەوەو فراوانبوونی پێوەیندییەكانی هەرێم بە دەوڵەتانی جیهان(ئەوروپاو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، روسیاو دەوڵەتانی دیكە) هەروەها سووككردنی كەشوهەوای رووبەڕووبوونەوەو رەتكردنەوە لەلایەن حكومەتەكانی دەوڵەتانی دەوروبەری هەرێمی كوردستان، كە ئەمەش زیاتر زەمینە خۆش دەكات بۆ كاركردن لە پێناو ئەنجامدانی سەربەخۆیی بۆ هەرێمی كوردستان.
دژایەتیكردنی هەرێم بەمەبەستی پاشگەزبوونەوە لە ئەنجامدانی سەربەخۆیی
لە میانی بەدواداچوونی ئەم دواییەی سەرهەڵدانی پرۆسەكانی سیاسی و ئابووری لە هەرێمی كوردستاندا ئاماژە دەكرێت بۆ دژایەتیكردنی هەرێم بە شێوەیەكی راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بە مەبەستی قووڵكردنەوەی قەیرانی دارایی و ئابووری و خزمەتگوزارییەكان دواتر قەیرانە سیاسییەكان كە بە نەرێنی كاریگەریان هەبووە بۆ سەر گوتاری كوردی و شەقامی كوردستانی لە هەموو روویەكەوە لەوانە جموجۆڵ بۆ راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان، ئەم هەوڵە راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆیانەش كە دروستكراون و نەخشەو پیلانیان بۆ داڕێژراوە بەم شێوەیەیە:
1. بڕینی پشكی هەرێم لە بودجەی حكومەتی فیدڕاڵ لەوەتەی 18 مانگەوە.
2. فراوانكردنی هێرشەكانی تیرۆر بە درێژایی سنووری هەرێم كە بووە هۆی فراوانبوونی هێڵی بەرەی شەڕ بە زیاتر لە 1000 كیلۆمەتر.
3. چۆڵكردنی ناوچەیەكی فراوان لە دانیشتووان بە درێژایی بەرەی شەڕ و بەرزبوونەوەی ژمارەی ئاوارەكان بۆ هەرێم كە گەیشتۆتە نزیكەی دوو ملیۆن هاووڵاتی.
4. دژایەتیكردنی جووتیاران بە شێوەی راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لە میانی دواخستن یان پێنەدانی پارەی گەنمی جووتیاران كە بە حكومەتی فیدڕاڵ فرۆشراوە.
5. بەرزكردنەوەی رێژەی باجەكان بە پاساوی رووبەڕووبوونەوەی قەیرانە داراییەكان، كە ئەمەش بارگرانیی زیاتری خستۆتە سەر شانی هاووڵاتیان ( ئاو، كارەبا، سووتەمەنی، تەلەفۆن، تەندروستی، ژینگە) و بەرزبوونەوەی رێژەی بێكاری.
6. كردەوەكانی تێكدان بە رووی پرۆژەكانی نەوت لە هەرێمی كوردستان، هەر لە هەوڵی تیرۆریستان بۆ دەست بەسەرداگرتنی بیرو دامەزراوە نەوتییەكان لە هەرێمی كوردستان و ناوچە كوردییەكانی چوارچێوەی ماددەی 140، بەتایبەتیش لەو ناوچانەی كە بە نەوت دەوڵەمەندن لە پارێزگاكانی كەركوك و هەولێر و نەینەوا، بەڵام بە ئازایەتی و خۆڕاگریی گەل و پێشمەرگە قارەمانەكان و پشتیوانیی نێودەوڵەتی رێگەنەدرا خەونی چەپەڵی تیرۆریستان بێتەدی.
7. تەقاندنەوەی بۆریی نەوت كە نەوتی پێدا هەناردە دەكرێ بۆ توركیا، لەپاڵ هەوڵەكانی دابەزینی قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لە نێوان هەرێم و دەوڵەتانی دراوسێ بە مەبەستی زیاتر قووڵكردنەوەی قەیرانی دارایی لە هەرێم لەلایەكەوەو لەلایەكی دیكەشەوە كەمكردنەوەی گرنگیی رۆڵی دۆسێی نەوت و غاز و پلان و بەرنامەكانی حكومەتی هەرێم لە بەرزكردنەوەی ئاستی هەناردەكردنی نەوت و غاز كە بە ئەرێنی كاردەكاتە سەر كاراكردن و بە هێزكردنی كۆدەنگیی ناوخۆو دەرەوە دەربارەی پێگەی دۆسێی نەوت و غاز لە دروستكردنی راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان.
8. خستنەڕوو و بڵاوكردنەوەی هێڵەكانی گواستنەوەی نەوت لە بازنەی نەوتیی نێوان قەزوین لە باكوورو كەنداو لە باشوور و باكووری ئەفریقا لە رۆژئاوا، ئەمە ركابەری و ناكۆكی لە بەرژەوەندیی دەوڵەتانی نێو ئەو بازنە نەوتییە هێنایە ئاراوە، بە تایبەتیش بە لای توركیاو عێراق و سوریا، كوردستانی عێراقیش دەكەوێتە چوارچێوەی ئەم بازنەیەو رۆڵی گرنگ و بەرچاوی هەیە لە قۆستنەوەی سیماكانی پێگەی كوردستان(ئاسایش و سەقامگیریی و دەوڵەمەندیی لە نەوت و غاز) تا كوردستان ببووە بە پێگەیەكی گرنگ لە نەخشەی هێڵەكانی گەیاندنی نەوت و غاز لە كوردستانەوەو بە پێچەوانەوە بۆ بەندەرەكانی دەریا لە سەر دەریای سپیی ناوەڕاست، ئەمەش بووە هۆی قووڵكردنەوەی قەیرانەكە لە ناوچەكەدا، هەروەها بۆ تەقاندنەوەی بۆریی نەوتی كوردستان لە توركیادا، هاوكات بۆ ئەگەری تەقاندنەوەی بۆرییەكانی نەوت لە حەوزی دەریای قەزوین و لە باكووری ئەفریقاو جارێكی دیكەش هەڕەشە بۆ سەر رێڕەوە ئاوییەكان (گەرووی هورمزو گەرووی عەدەن و نۆكەندی سویس و جەبەل تاریق) بە رووی دەریاوانیی نەوتی و بازرگانیدا.
9. سەرەتاكانی قووڵكردنەوەی قەیرانی سیاسی نێوان هێزە سیاسییەكان لە هەرێمی كوردستان لە میانی وروژاندنی دۆسێی پڕۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان و پڕۆژەی دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم، بە مەبەستی كەمكردنەوە لە رۆڵی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە جووڵاندن و بایەخدان بە گەورەترین و گرنگترین دۆسێ، كە دۆسێی ئەنجامدانی سەربەخۆییە تا دەگاتە(راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان) لە دەرفەتێكی گونجاودا، ئەمەش بەسە بۆ پێشكەشكردنی كەمترین زیان لە هەر دەرئەنجامێكی چاوەڕوانكراوی ناوخۆیی یان ئیقلیمی، هەروەها پاراستنی قەوارەكەمان بە پشت بەستن بە هێزو ویستی گەل و بنەماكانی دەوڵەت(ئابووری و نەوت و غاز) هاوكات پشت بەستن بە هاوپەیمانەكانمان چ ئەمڕۆ بێت یان سبەی.


* راوێژكاری وزە لە ئاژانسی پاراستنی كوردستان