ستراكتۆری ئابووریی نیشتمانی و سیاسەتە ئابوورییەكان كە لەلایەن ئەو توێژە حوكمڕانەوە پەیڕەودەكرێن لە توانایدا هەیە بە وردبینیی و بڕوایەكی بەرزەوە ئاشكرا بكرێن، كاتێ پشت بە ژمارەی ئاماری ورد دەبەسترێت، قسەكردنیش لەسەر جیاكردنەوەی نێوان سیاسەت و ئابووری خەونێكی ئەو خەیاڵییانەیە كە خزمەت تەنیا بەو تاقمە حوكمڕانە دەكات كە هەوڵدەدات ئەو بیرۆكەیە لە مێشكی تاكەكانی كۆمەڵگادا بچەسپێنێت، كاتێكیش هەندێ لە ئابووریناسان ئەو بیرۆكەیە دەڵێنەوە، ئەوا هەڵەیەكی گەورە دەكەن بەوەی رەفتارناكەن بۆ رۆشنكردنەوەی پێویستی ئابووریی لای تاكەكانی كۆمەڵگا، جا ئەگەر دەركیان بەمە كردبێت یان نا، لێرەوە زاراوەی (ئابووریی سیاسی)ی زانستی بە رێككەوتنی نێودەوڵەتی سەری هەڵدا، كە گوزارشت لەو پەیوەندییە جەدەلییە بابەتییەی نێوان سیاسەت و ئابووری دەكات.
بۆیە ئاشنابوون بە بنیاد یان پێكهاتنی داهاتی نەتەوەیی لە عێراق، هەروەها كەرتە ئابوورییەكانی بەشدار لەو پێكهاتەو كێشەی كوالێتیی هەموو ئەو بەشداریكردنانە لەلایەكەوە، هاوكات بنیادی یەكەم دابەشكردنی هەردوو لایە كەڵەكەبوون و بەكاربردن، دواتر دابەشكردنی پشكی كەڵەكەبوو وەك وەبەرهێنانەكانی پەرەپێدانی ئابووریی نیشتمانی و هەمەجۆركردن و پەرەپێدانی و پشكی بەكاربردن لەنێوان بەكاربردنی تاكەكەسی و بەكاربردنی كۆمەڵایەتی، بە دەربڕینێكی وردتر زانینی پلان و بودجەی پەرەپێدانی نیشتمانی و پلان و بودجەی ئاسایی دەوڵەت لە لایەكی دیكەوە، ئەمانە رووی ئەو ئامانجانە دەردەخەن كە حكومەتی فیدڕاڵی عێراق هەوڵی بەدەست هێنانیان دەدات.
ئابووریناسانی عێراق لەسەر ئەو راستییە كۆكن كە زەحمەتە هەر مرۆڤێكی ژیر نكۆڵی لێبكات ئەویش ئەوەیە كە ئابووریی عێراق ئابوورییەكی قازانجیی بەكاربەرییە كە پشت دەبەستێت بە نەوتی خاو لە پێكهاتەی بەشی زۆری پوختەی بەرهەمی خۆماڵی یان لە داهاتی نەتەوەیی لەلایەك، هەروەها تێركردنی پێداویستیی بەكاربردنی خۆماڵی لە هاوردەی كاڵا بە پشت بەستن بە پارەی نەوتی هەناردەكراو لەلایەكی دیكەوە.
ئەگەر ئابووریی عێراق بەر لە هەشت دەیە قازانجیی كشتوكاڵی بووبێت، ئەوا لە پەنجاكانی سەدەی بیستەوە قازانجیی نەوتیی نایاب بووە، لەم ماوەیەشدا نەك تەنیا سیمای قازانجییەكەی چەسپاوە، بەڵكو سیمای بەكاربردنی بێ بەرهەمیشی لە دەیەی نۆیەمی سەدەی بیستەوە تائیستا بە شێوەیەكی تایبەت بەرچاودەكەوێت. كاتێ توێژەر لەم قۆناغەدا بە وردیی لە بودجەی پەرەپێدانی دەوڵەت دەكۆڵێتەوە ئەوا ئەم تابلۆیە دێتە بەر چاوی: كۆششێكی زۆر بۆ قووڵكردنەوەی سیمای قازانج لە ئابووریی عێراقی و بەكردەوە دووركەوتنەوە لە پەرەپێدانی پشەسازیی و كشتوكاڵی كە كاریگەریی نابێت لە گۆڕانكاریی بنیادی ئابووریدا، دواتر لە بنیادی پێكهاتەی داهاتی نەتەوەییدا، ئەمەش مانای وایە ئابووریی عێراق هەر بە قازانج و بەكاربردنی بێ بەرهەم دەمێنێتەوە، واتا بەردەوامبوون و قووڵكردنەوەی حاڵەتی داماڵینی پەردە لەسەر ئابووریی عێراق.
كاتێ چاودێر لە بودجەی ئاسایی دەوڵەتی عێراق دەكۆڵێتەوە دەبینێت كە ئاڕاستەنەكراوە بۆ دابینكردنی پێداویستییە بنەڕەتییەكانی كۆمەڵگاو لابردنی ئەو بارودۆخە كەڵەكەبووەی لە پێشانەوە ماوەتەوەو ئەوەی كە لە دەیەی یەكەم و ساڵانی یەكەمی دەیەی دووەمی سەدەی بیست و یەكەم هاتۆتە ئاراوە، هەروەها دەبینێت كە خزمەت بە بەرژەوەندیی بژاردەیەكی حوكمڕان و دەوروبەریان دەكات، هاوكات بۆ چەكداریكردن و پێكهێنانی سوپایەكی گەورە لە فەرمانبەر كە لە داهاتی رۆژانەیاندا پشت بە حكومەت دەبەستن، لە كاتێكدا سەرنج دەدات كە كەمتەرخەمییەكی زۆر و بە كردەوە هەیە لە بواری وزەو پەروەردەو تەندروستی و دامەزراوەكانیدا، هەروەها لە رووی گواستنەوەو نیشتەجێبوون و بەرەنگاربوونەوەی بێكاری و هەژاری و.. تاد. واقعی حاڵ و نووسینی ئابووریناسان هەموویان لە لاباڵی حكومەتی ئێستاو حزبی فەرمانڕەوا پەیدابوونەو بە ئاشكرا ئەم راستییە دەسەلمێنن، زۆر جاریش ئابووریناسان بە راستی باس لە نەبوونی ستراتیژییەتێكی پەرەپێدان و نەبوونی سیاسەتی ئابووری و كۆمەڵایەتی دەكەن، ئەم دەستنیشان كردنەش دروستە، بەڵام ئەوەی لەم شتەدا دیار نییە ئەوەیە كە ئەم نەبوونی ستراتیژییەتی پەرەپێدان و سیاسەتە ئابوورییە بۆچی؟ من هەست بە بوونیان دەكەم، بەڵام نەك بە ئاڕاستە دروستەكەی بەڵكو ئەو دوو شتە خۆیان لە بەرنامەیەكی بە ئەنقەستدا بەرجەستە دەكەن كە بەتایبەتیش هەر لە یەكەم كابینەی حوكمڕانی نوری مالكی پەیڕەوكراو تا ئێستاش بەردەوامە، كە مەبەستیان دوورخستنەوەی دەوڵەت و كۆمەڵگایە لە رێبازە دروستەكەیان، ئەم واقیعەش سروشتی چینایەتیی تاقمی حوكمڕان و ئەو هێزانە ئاشكرادەكات كە لە پشتیانەوەیەو پشتگیرییان دەكەن.
بایەخدانی تەواو بە كەرتی نەوت خۆشییەك یان هەڵەیەك نییە كە لە ئێستادا ئەنجامدەدرێت بە هۆی كەمتەرخەمییەوە كە بەدرێژایی دەیەكانی كۆتایی تووشی ئەم كەرتە هاتووە، بەڵام هەڵەكە لەو رەفتارەدایە كە لەسەر ئاستی حكومەتی فیدڕاڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستان لەلایەكەوە مامەڵەی پێدەكرێت، هەروەها ئەو فراوانبوونە ناستراتیژیی و بێ بەرنامەیەی گیراوەتەبەر بۆ قەبارەو ناوەڕۆكی گرێبەستە نەوتییەكان كە لەمەودای نزیك و دووردا خزمەتی سەرتاپای عێراق بكات، هەروەها لەو كەمتەرخەمییە بە ئەنقەستەی پیشەسازییەكانی گۆڕین و پەرەپێدان و تازەكردنەوەو هەمەجۆركردنی بەرهەمی كشتوكاڵی و پەرەپێدانی خزمەتگوزارییەكانی بەرهەمهێنان و خزمەتگوزارییە گشتیی و بنەڕەتییەكانی كۆمەڵگا. بەشێوەیەكی تایبەتیش كارەباو ئاو و نیشتەجیبوون و گواستنەوەی گشتی و پەروەردەو تەندروستی.. تاد، ئەمانەن كە ئابووریی عێراق بە پاشكەوتوو دەهێڵنەوە، هەروەها پرۆسەی بەرهەمهێنانەوەی پەیوەستە بە ئابووری دەرەوە بەشێوەیەكی گشتی، كە تەنیا دواكەوتوویی و پاشكۆیەتیی لێدەكەوێتەوە و قەبارەی بێكاری و هەڵاوسانی ناتەندروستی لە دامەزراوەكانی دەوڵەت زیاتردەكات كە لەلای خۆیانەوە داهاتێكی زۆری نەتەوەیی بەكاردەبەن، بەڵام توێژێك دێنێتە ئاراوە كە لە داهاتیاندا پشت بە دەوڵەت دەبەستن و بە فەرمانی ئەو دەجووڵێنەوە، ئەمەش ئەو ئەڵقە بۆشەیە كە پێشترو ئێستاش لە ئارادایە بە كاریگەریی سیاسەتی حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراقەوە.
ئەو سیمایەی كە لەوەتەی دەیەكاندا لە عێراق سەری هەڵداوەو بە درێژایی كاتیش زیاتر پەرەی سەند و بوو بە سیستەمێكی باو لە واقیعی گەندەڵیی دارایی و كارگێڕیی ئێستا، كە ئەمڕۆ حاڵەتێكی گشتی و سەرتاسەری و قووڵ بەرجەستەدەكەن و پەیوەستە بە جموجۆڵێكی دڕندانەی بەهێز و فراوان و فرەسەری مافیایی، كە وەك شێرپەنجە بەربۆتە جەستەی دەوڵەت و كۆمەڵگا، گەندەڵیی دارایی و كارگێڕیی تەنیا سامانی گشتی و پارەی دەوڵەت بەهەدەرنابەن، بەڵكو حاڵەتێكی تیرۆر دەچەسپێنن و وڵات بەرەو ئاژاوەو بێ سەروبەری و ململانێ دەبەن.
خوێندنەوەی بابەتییانەی واقیعی ئابووریی عێراق و سیاسەتەكانی حكومەتی فیدڕاڵ بۆمان دەردەخات كە گومانی تێدانییە بەشێكی بنەڕەتی و زۆرینەی ئەو تاقمە حوكمڕانییەی ئێستا لە توێژێكی كۆمەڵایەتیی پەراوێزخراوەوە هاتوون، یان ئەوەی بە(توێژی داڕزاو) ناودەبرێن، جا چ ئەوانەی لە دامەزراوەكانی دەوڵەتن یان لە هێزی چەكداردا، ئەوانە هەوڵدەدەن وەك پشیلە خۆیان قەڵەو بكەن و سامانی دەوڵەت لە رەگەوە بە هەدەر ببەن، ئەویش بە شێوازی مافیایی و بە شێوازی بەرتیل و تاڵان و بڕۆی ئاشكرا، ئەم بەشە كاریگەرو یەكلاكەرەوەی حوكمڕان كاری حكومەت دیاردەخات و رەفتارێكی تایبەتیی پێ دەبەخشێت بەوەی دەبێتە هۆی زیاتر بووژاندنەوەی ئەو تاقمانەی كە بە خۆژیێن دەناسرێن، جا چ بە رێگەی پارە پەیداكردن بێت لە خانووبەرەو دارایی یان لە بەڵێندەرایەتی یان لەو گرێبەستە نەوتییانە و لە چەك و بازرگانی و بوارەكانی دیكەی ئابووریدا. لەپاڵ ئەمەشدا پەیوەندی و هەڵسوكەوتە عەشائیرییەكان كە لەگەڵ سەدەی بیست و یەكدا ناگونجێ، لەهەمان كاتیشدا پشتبەستن بە پیاوانی ئایینی و دامەزراوە ئایینییەكان بە شێوەیەكی گشتی، چونكە بەم ناوە رەفتاری تایفەگەری ئەنجام دەدەن و هەر بە ناوی ئەوەوەش وەك مافیا لە وڵاتدا لەجموجۆڵدان.
رەوشی ئێستا تێكچڕژانێكی سەیر دەخاتەڕوو، بەڵام بەراستی هەیەو لە مەودایەكی نزیكدا خزمەت بە بەرژەوەندییەكانی بژاردەی حوكمڕان لەو توێژە داهێزراوە دەكات كە ئێستا لە نیعمەتێكی تازەدا دەژین و باكیان بە پەرەپێدان و پەرەسەندنی ئابووریی نیشتمانی و كۆمەڵگەی مەدەنی نییە، بەڵكو تەنیا خەمیان لەوەدایە سامانەكانیان لە ماڵی حەرام زیادبكەن و حیسابەكانیان لە بانكەكان لەسەر حیسابی ئابووریی وڵات و قووتی میللەت كەڵەكە بكەن، هەروەها بەوەی كە بتوانن پارێزگاریی لەو رەوشەی ئێستا بكەن كە زیاتر دەرفەتیان بۆ بڕەخسێت سامان و دارایی دەوڵەت بەتاڵان بەرن.
بەڵام ئەم رێگە خواروخێچە بۆشایی لە نێوان گەلدا فراوانتر دەكات، بەتایبەتیش لەنێوان زۆربەی زۆری ئەو خەڵكە چەوساوەو زەحمەتكێش و هەژارەو لەنێوان توێژی حوكمڕان و ئەو هێزانەی پشتگیریان دەكەن و پاڵپشتیی لە سیاسەتەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتییان دەكەن، ئەو رێگە چەوتە زیاتر ململانێی نێوانیان قووڵ دەكاتەوە كە وا لەو حوكمڕانانە دەكات تاكڕەو بن و یاسای سەركووتكەرانە پەیڕەوبكەن و حاڵەتی نائاسایی بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەل رابگەیەنن، ئەمەش كاردەكات بۆ نزیككردنەوەی كۆتایی سیستەمی ئێستای سیاسی كە لەسەر بنەمای تایفەگەری و نەبوونی پرەنسیبی هاووڵاتیبوون دامەزراوە.
عێراق لە سەردەمی حوكمی بەعس و قەومییەكاندا كە لە ساڵی 1963 دەستی پێكرد كەوتە ژێر دەسەڵاتی ئەو تاقمە پەڕپووتە بە هەموو قڕێژو پیسیەكانییەوە، هەروەها بەو هەموو دەرئەنجامانەی بەسەركۆمەڵگە و ئابووریی نیشتمانی و ئاییندەی نەوەكانی عێراق كەوتەوە. بوونی ئەو تاقمە لە دەیەكانی دواتردا لەژێر دەسەڵاتی قەومییەكان و دواتریش بەعسییەكان هەر درێژەی هەبوو، بە تایبەتیش لە ناوەڕاستی دەیەی نۆیەمی سەدەی رابردوودا، هاوكات لەگەڵ ئاسەوارەكانی شەڕوشۆڕو گەمارۆی ئابووری و سیاسەتەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتی دژ بە بەرژەوەندییەكانی گەل بنكەی ئەو توێژە كۆمەڵایەتییە پەراوێزخراوە فراوانتر بوو، سەركردایەتیی بەعس و حوكمڕانیی بەعس نموونەیەكی ئەم توێژە بوو كە بۆ ماوەی 35 ساڵ وڵاتی دووچاری مەینەتی كرد كە بەسەدان هەزار كەس لە خەڵكی عێراق تێیدا لەناوچوون، بەڵام ئەو تاقمە لەگەڵ رووخانی دیكتاتۆریەتی بەعس گەورەترین گورزی پێكەوت، كەچی بە زەبری هێز شوێنیان بۆ ئەو تاقمە هەرەسهێناوە چۆڵكرد، بەڵام بە سەركردەو كادیر و حزبی دیكە حوكمی وڵات دەكەن و بە هەمان هزرو بیری پووچەڵی پێشوو، ئەوان توانیان دەست بگرن بەسەر دامودەزگاكانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و دادوەریدا، بە هەمان رێچكەی سەركوتكارانەی پێش خۆیان حوكمڕانیی دەكەن و لەوەتەی 2003وە بە پشتگیریی كۆشكی سپی و جۆرج بۆش و پۆڵ برێمەر ئەم سیاسەتە پەیڕەودەكەن.
ئەم تاقمە تازە نین بەڵكو لە هێزی ئۆپۆزسیۆنی سیاسیدابوون دژ بە رژێمی پێشوو، ئەوان بوون كە لەگەڵ ئیدارەی ئەمریكی لەوەتەی كۆنگرەی ئۆپۆزسیۆن لە بەیروت رێككەوتن كە حوكم وەربگرن بە پاساوی ئەوەی كە زۆرینەی دانیشتوانن لە رووی ئایینی و دواتر مەزهەبییەوە، ئینجا زۆرینەی هێزەكانی ئۆپۆزسیۆن بەم شێوەیەی تایفەگەری و ئیتنییەوە ئیشەكەیان یەكلایی كردەوە لە پێكهاتەی سەركردایەتیی ئۆپۆزسیۆندا، پێكهاتەی حوكمڕانیی تایفیی ئێستای عێراق لەسەر بنەمای پشكایەتییە كە بە خواستی ئیدارەی ئەمریكایەو لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی ئەو لە عێراق و هەردوو ناوچەی كەنداوو رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەگونجێت.
توێژی پەڕپووتی حوكمڕان لە عێراقدا پەیوەندیی بە بەرهەمیی مادییەوە نییەو تەنانەت تا ئێستا خاوەنی هۆیەكانی بەرهەمهێنانیش نییە، بەڵام دەستیان گرتووە بەسەر ئابووریی نیشتمانی لە پێگەكانی دەوڵەت و حوكمڕانیدا و لە رێی ئەو حزبە سیاسییانەی ئێستا كۆنتڕۆڵی گۆڕەپانی سیاسیی عێراق و حوكمڕانیی دەكەن. بە تایبەتیش دەستیان بەسەر سامانی وڵات و نەوتی خاودا گرتووە كە 97%ی هەناردەی عێراق پێكدەهێنێت، ئەم سامانە بەدەست ئەو تاقمە كۆمەڵایەتییە هەرەسهێناوەوەیە كە سامانی وڵات بۆ بەرژەوەندییەكانی خۆی و هاوپەیمانەكانی ناوچەكە بەكار دێنێت و بەدوور لە بەرژەوەندیی عێراقییەكان و ئابووریی نیشتمانی، بە تایبەتیش بەكارهێنانی وزە بۆ پەرەپێدانی ژێرخانی وڵات و وزەی كارەباو پاككردنەوەی شارو بنیادنان و خزمەتگوزارییەكاندا، ئەوانە تاقمێكی تاڵانچیی سامانی نیشتمانین و لەسایەی ئەواندا وڵات نوقمی گەندەڵی و هەژاری و ماڵوێرانی و كوێربوونەوەی هزری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و شارستانی بووە، بەراستی داهێزرانێكە كە سەرتاسەری شارەكانی عێراقی گرتۆتەوە، لەمەش خراپتر ئەو تیرۆرە خوێناوییەی كە لە سەرچاوە فیكری و سیاسییەكانەوە هەڵدەقوڵێت، بۆیە من لێرەدا لەگەڵ شرۆڤەكردنەكەی دكتۆر فارس كەمال نەزمی هاوڕام سەبارەت بە واقیعی شاری عێراقی و ئەو توێژانەی لەپشت ئەو داڕووخانەن، هەروەها ئەو كاریگەری و ئەنجامانەی بەسەر عێراقدا دێن و ئاییندەی گەل و كلتووری كۆمەڵگەو هونەرە مرۆییەكەی لەكەداردەكەن، لە هەموو شارە بچووك و گەورەكانی ناوەڕاست و باشووری وڵات كە حكومەتی فیدڕاڵ لێی بەرپرسیارە، بە بەراورد لەگەڵ شارەكانی كوردستان كە رۆژ لە دوای ڕۆژ خۆیان لەو داڕووخان و كاولییەی سەردەمی رژێمەكانی پێشوو رزگاردەكەن و لە ئێستادا بەرەو پێش دەچن. ئەو تاقمە داڕزاوەی عێراق لە دەرەوەی وڵاتدا حیسابی بانكیان كردۆتەوە و لەسەر شان و باڵی میللەت خۆیان دەوڵەمەند دەكەن، ئەو تاقمە داهێزراوە نیشتمان ناناسن تەنانەت ئەو ئایینەش كە هەر بە رووكەش ئاماژەی پێدەكەن یان سەر بەو مەزهەب و تایفەن كە بە درۆ گوایە بەرگری لێدەكەن، چونكە بەرژەوەندیی هەر تاكێك لەوانە مەبەستی سەرەكییە، ئەوە هۆكارو ئامانجە، دەسەڵاتێكە بە هەموو مانایەكی دەستڕۆیشتوویی و دەسەڵات و پارەو سامان و دابڕانی هزرو حزب و كەسانی دیكە، بۆیە ئەگەر بتوانن بێ خەڵكەكە حكومڕانیی بكەن ئەوا دەمێك بوو لەناویان دەبردن، چونكە سەیر نییە كە عێراق دوای دە ساڵ لە ململانێ و كاولكاری و كوشتن و ماڵوێرانی و دەسەڵاتی كلتووری رەش، بەم شێوەیە بژی، ئا ئەمەیە راستییەكە كە ناكرێ پشتگوێ بخرێت و رەوشی عێراقیش هەر بەم شێوەیە دەمێنێتەوە مادام ئەو تاقمە پەڕپووتە جڵەوی حوكمی وڵاتیان بە دەستەوە بێت.